گفتارهایی دربارۀ مشروطۀ ایرانی

گفتارهایی دربارۀ مشروطۀ ایرانی تألیف گروهی از نویسندگان به اهتمام عارف مسعودی، مختار نوری؛ این کتاب به مناسبت یکصدوپانزدهمین سالگرد انقلاب مشروطۀ ایران و با بحثی پیرامون «مشروطه‌خواهی و تحول بنیادی در ایران معاصر» دربرگیرندۀ مجموعه‌ای از مقالات است.

گفتارهایی دربارۀ مشروطۀ ایرانی
پدیدآوران	مسعودی، عارف (نویسنده) نوری، مختار (نویسنده)
ناشر	هزاره سوم اندیشه
مکان نشر	تهران
سال نشر	۱۴۰۲ش
شابک	‎4ـ4ـ94290ـ622ـ978
کد کنگره	‏

ساختار

کتاب از 9 نوشتار تشکیل شده است.

1. ملانصرالدین تفلیس و محیط فراملی و برون‌مرزی زایندۀ آن/ ژانت آفاری و کامران آفاری
2. مشروطه یعنی چلوکباب ارزان!/ محسن خلیلی
3. استعمارزدایی از ادبیات ایران: نگاهی به مفهوم «نجات»/ مینو درایه
4. گذر از وطن پیشاملی به وطن ملی در ادبیات سیاسی عصر مشروطه» مطالعۀ «سیاحت‌نامۀ ابراهیم‌بیگ»/ مهدی روزخوش
5. انقلاب برای قانون: تحلیلی گاه‌شمارانه از انقلاب مشروطۀ ایران/ همایون کاتوزیان
6. قانون‌مداری یا سراب دموکراسی/ فریدون مجلسی
7. مشروطیت ایران و مفاهیم حقوقی: درآمدی بر منابع/ فردین مرادخانی
8. تأملی در تحول مفهوم مقاومت: از مشروطیت تا پهلوی اول/ عارف مسعودی
9. چهار اشتباه کلیدی در معرفی معنا و مفاد مفهوم کانستیتوسیون/ قدیر نصری

گزارش محتوا

تاریخ‌نگاران مشروطیت را در آغاز دورانی از ایران قرار داده‌اند که می‌توان آن را دوران آستانه‌ای تاریخ ایران نامید. در این دوران با ورود انبوهی از مفاهیم نوآیین به قلمرو اندیشۀ سیاسی و اجتماعی و تحول در مضمون مفاهیم قدمایی و هم‌زمانی آن با شتاب بی‌سابقۀ تحولات اجتماعی، تصور چرخنده از زمان تاریخی، جای خود را به دریافت بالنده از آن داد. اگر پیش از آن، انتظارات ایرانیان منطبق با تجربۀ حال و گذشته‌شان بود، در این دوران با شتاب بی‌سابقۀ تحولات سیاسی و اجتماعی، تخالفی میان قلمرو تجربه و افق انتظارات پدید آمد و انتظارات بیش از گذشته، رو به سوی آینده‌ای نامعلوم نهاد. با درنظرداشتن چنین تحولی در دریافت از زمان، مفاهیم سیاسی و اجتماعی بنیادی مانند وطن، مقاومت، انقلاب، آزادی، حق، عدالت، مساوات، حکومت، دولت، قانون و ... در جامعۀ ایرانی مضمونی متفاوت یافتند که زمان‌مندی، انتزاعی و ایدئولوژیک، سیاسی و دموکرات‌شدن از ویژگی‌های اساسی آنها بود.

این کتاب به مناسبت یکصدوپانزدهمین سالگرد انقلاب مشروطۀ ایران و با بحثی پیرامون «مشروطه‌خواهی و تحول بنیادی در ایران معاصر» دربرگیرندۀ مجموعه‌ای از مقالات است.

دو ماه پس از انتشار نشریۀ «ملانصرالدین» در تفلیس، بیش از پانزده‌هزار نفر مشترک و خوانندۀ آن در ایران بودند که هم رخدادهای انقلاب مشروطه را پوشش می‌داد هم بر آن رخدادها تأثیر می‌گذاشت. نویسندگان و شعرایی چون دهخدا و اشرف گیلانی اشعار و طنزهای ملانصرالدین را ترجمه یا بازتولید می‌کردند. نقد ملانصرالدین از مجلس و انجمن‌های ایران موضوع بحث و جدل بود و بالطبع بر روند رخدادهای ایران تأثیر می‌گذاشت. در اولین مقالۀ این کتاب به بررسی نشریۀ «ملانصرالدین تفلیس» و تأثیر آن بر فراملی و برون‌مرزی‌اش پرداخته شده است.

دومین نوشتار بحثی است دربارۀ تاریخ فکر، تاریخ مفهومی و دربارۀ مشروطیت و حقوق اساسی و به‌ویژه «نامشروطگی». منظور از نامشروطگی، نه آن است که ایرانی‌جماعت نمی‌خواهد مشروطه شود و قدرت سیاسی را محدود و مقید کند، بلکه منظور آن است که اگر بخواهد «کنستیتوسیونل» هم بشود، نمی‌تواند.

سومین نوشتار این کتاب به موضوعاتی کلیدی همچون دین، فرهنگ، میهن‌پرستی، مردسالاری، تبعیض، خشونت و حقوق بشر می‌پردازد و ذیل آن مفهوم نجات را بررسی می‌کند.

چهارمین نوشتار کتاب با تمرکز بر «سیاحت‌نامۀ ابراهیم‌بیک» در جایگاه یکی از مهم‌ترین آثار ادبی و سیاسی عصر مشروطه می‌کوشد گذار از وطن پیشاملی به وطن ملی را در ادبیات سیاسی این عصر نشان دهد. در این نوشتار برای تحلیل متن سیاحت‌نامه از روش «تحلیل مضونی» بهره گرفته شده است.

پنجمین نوشتار کتاب ذیل بررسی قانون، تحلیلی گاه‌شمارانه از انقلاب مشروطۀ ایران ارائه داده است. در این نوشتار واژگانی چون ظهور سیاست، آشوب، مشروطه‌خواهی و شورش بررسی شده‌اند.

نویسنده در جستار ششم کتاب تلاش دارد تا به ارزیابی برخی پرسش‌های کلیدی و همیشگی در خصوص تاریخ معاصر و پیرامون رخداد مشروطیت بپردازد؛ سؤالاتی بدین ترتیب که آیا جنبش مشروطۀ ایران درصدد برقراری حکومت قانون بود؟ آیا برقراری عدالت و حکومت قانون همان دموکراسی است؟ گذار از حکومت قانون به دموکراسی چگونه است؟ آیا انقلاب مشروطه برای دست‌یافتن به مشروطیت نیست؟ و .... در ادامه به تجزیه و تحلیل پرسش‌ها پرداخته شده است تا از خلال این نوع مباحث تبیینی از تحولات عصر مشروطیت به دست داده شود.

هنگام توضیح مفاهیم حقوقی باید مشخص شود از چه طریقی می‌توان این مفاهیم را کشف کرد و در چه منابعی به دنبال این مفاهیم باید رفت. در هفتمین نوشتار هدف نویسنده ارائۀ طرحی برای بررسی مفاهیم حقوقی در منابع مشروطیت ایران است. به عبارت دیگر اگر بخواهیم یک مفهوم حقوقی را در مشروطیت ایران مورد بررسی قرار دهیم، باید از چه منابعی استفاده کنیم؟

یکی از مفاهیم بنیادی در تاریخ اندیشۀ سیاسی «مقاومت» است. این مفهوم را از آن‌رو مفهومی بنیادی دانسته‌اند که تنها بازتاب‌دهندۀ تحولات اجتماعی و سیاسی نبوده و ایجادگر چیزها و ساختار، راه‌اندازندۀ جریان‌ها و به واقع جهان‌ساز است. نوشتار هشتم کتاب به دنبال ایضاح ابهام و چندلایگی مفهوم «مقاومت» در مقطعی از تاریخ معاصر ایران است. پرسش اصلی این نوشتار آن است که چگونه مقارن با آغاز دوران جدید تاریخ ایران و سرنمونی اندیشه‌های نوآیین، مفهوم مقاومت در تعامل با تحولات سیاسی و اجتماعی، لایه‌های معنایی متفاوتی را دریافت کرد؟

آخرین نوشتار کتاب سویه‌ای را برجسته می‌کند که عبارت است از ابهام و اشتباه در فهم مشروطیت یا قانون‌مداری یا همان «کانستیتوسیون». بر این اساس پرسش این نوشتار بدین ترتیب است که فهم ناصواب و انتظار نادرست از مشروطیت در چه مواردی و چگونه سبب آوارگی عملی ایرانیان شده است.

منابع مقاله

کتابخانه تخصصی ادبیات