ثلاثة كتب في الحروف

ثلاثة كتب في الحروف
پدیدآوران	خلیل بن احمد (نويسنده) ابن سکیت، یعقوب بن اسحاق (نويسنده) رازی، احمد بن محمد (نويسنده) عبدالتواب، رمضان (محقق) عبدالتواب، رمضان (مقدمه‌نويس)
ناشر	دار الرفاعي ** مکتبة الخانجي
مکان نشر	عربستان - ریاض ** مصر - قاهره
سال نشر	1402ق - 1982م
چاپ	1
موضوع	زبان عربی - واژه نامه‎‌‌ها - زبان عربی - اصطلاحها و تعبیرها - قرآن ‏-‏ حروف خاص
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	8ث2الف 6620 PJ
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

ثلاثة كتب في الحروف، حاوی سه رساله از خلیل بن احمد (100-175ق)، ابن سکیت (م 244ق) و رازی (م 630) درباره حروف در زبان عربی است. این کتاب، توسط رمضان عبدالتواب تحقیق شده است.

الحروف للخليل بن أحمد الفراهيدي

به نظر می‌رسد این کتاب که هیچ‌یک از کتب تراجم آن را جزو آثار خلیل بن احمد ذکر نکرده‌‌اند، اثری ساختگی و جعلی و منسوب به نویسنده باشد. بااین‌وجود کتاب یادشده نزد برخی از علما مانند احمد بن محمد رازی شناخته‌شده بوده و دو روایت از آن را در کتاب حروف خود ذکر کرده است. همچنان‌که ذهبی (متوفای 748ق) آن را مختصر کرده و به خط خود نوشته است. فیروزآبادی (متوفای 817ق) نیز از آن در کتاب خود، «بصائر ذوي التمييز في لطائف الكتاب العزيز» بهره برده است. همچنین سیوطی در کتاب «المزهر في علوم اللغة و أنواعها» از آن اقتباس نموده است.

نویسنده در این کتاب، به تشریح و بیان معانی هر حرف از حروف الفبا با تکیه بر شواهد شعری برجای‌مانده از عرب و به‌گونه‌ای منحصربه‌فرد که در هیچ‌یک از آثار لغت یافت نمی‌شود، جز اینکه منسوب به او باشد، پرداخته است. وی بعد از ذکر هر حرف از حروف الفبا با ترتیب آن، معنا یا معانی آن را یاد کرده و برای آن شواهدی شعری را ذکر نموده است.

نکته قابل توجه در این کتاب آن است که به‌جز یک مورد، هیچ‌کدام از شواهد شعری کتاب، در دیوان‌های شعرایی که در این اثر ابیاتی به آنها نسبت داده شده، یافت نشده است.

كتاب الحروف

نوشته ابویوسف یعقوب بن اسحاق دورقی اهوازی (متوفای 244ق)، معروف به ابن سکیت، استاد ادب و لغت‌شناس، شاعر و عالم به علوم قرآنی است.

کسانی که شرح حال ابن سکیت را نوشته‌اند، هیچ‌کدام، کتابی را با نامی که در تنها نسخه خطی آن آمده، یعنی «الحروف التي يتكلم بها في غير موضعها»، برای ابن سکیت ذکر نکرده‌اند و فقط کتاب دیگری را با نام «مجاز ما جاء في الشعر و حرف عن جهته»، ذکر نموده‌اند که به باور محقق کتاب، مقصود آنان همین کتاب مورد بحث بوده است.

نویسنده در این کتاب حرف را به معنی کلمه به‌کار برده و به توضیح بسیاری از قضایایی که به رابطه معنی و لفظ مربوط است، مانند: استعاره، مجاز و ضرورت شعری و مثنای لغوی تغلیبی و نیابت جمع از مثنی و... پرداخته است.

مباحث این کتاب در چهار باب مطرح شده است.

1. باب اول درباره الفاظ استعاره، نظیر استعمال لفظ اظلاف (ویژه سم حیواناتی مانند گوسفند و گاو) برای پای انسان و... است.
2. باب دوم تحت عنوان «باب الحروف التي جوزتها العرب أو غلطت فيها» مطرح شده و معظم مثال‌های آن مسبب از ضرورت وزن شعر می‌باشد.
3. باب سوم، درباره دو اسمی است که یکی بر دیگری غلبه می‌کند.
4. باب چهارم، درباره چیزهایی است که به‌صورت جمع آمده‌اند، ولی در واقع یکی یا دوتا هستند.

الحروف للرازي

نوشته ابوالعباس احمد بن محمد رازی (متوفای قرن 7)، ملقب به فقیه حنفی صوفی مفسر است. این اثر کتابی مختصر پیرامون حروف الفبا، معانی و برخی از احکام آنهاست که نویسنده آن را در سال 638ق، به پایان رسانده است.

مباحث این کتاب در پانزده فصل تنظیم شده است. نویسنده در این اثر به شرح حروف از جهات گوناگون نظیر جهر و همس، شدت و رخوت، استعلا و...، همچنین به کاربردهای حروف و ابدالی که در آنها صورت می‌گیرد، مخارج حروف، معانی حروف با تکیه بر کتاب «الحروف» خلیل بن احمد، ابیاتی که مشتمل بر برخی از حروف است، حروف عربی نقطه‌دار و بی‌نقطه، حروف مقطعه در اوایل سور و... پرداخته است.

محقق این سه اثر علاوه بر اشاره به اختلافات موجود در نسخه‌های آثار یادشده در پاورقی، به آدرس‌دهی آیات و ارجاع برخی مطالب نقل‌شده از قبیل شعر و غیره به مصادر اصلی و توضیح برخی واژگان دشوار و نامأنوس با تکیه بر کتب لغت و همچنین شرح و تبیین برخی از مطالب سه اثر یادشده پرداخته است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.