التوهم

التوهم، تألیف زاهد، واعظ، محدّث، عارف، فقیه و متکلم بصرى قرن سوم قمری، ابوعبدالله حارث بن اسد مُحاسِبی (165-243ق)، موضوع مهمّ سفر آخرت و مراحل عبور از دنیا و رفتن به سرای دیگر را بررسی می‌کند که از لوازم آن خوف و رجا و ترس از جهنم و اشتیاق به بهشت است. این کتاب با اهتمام خاورشناس معاصر، آرتور جان آربری (۱۹۰۵-۱۹۶۹م) و با مقدمه انگلیسی او منتشر شده و ادیب و نویسنده مصری، احمد امین (1886-1954م)، برای آن مقدمه عربی نوشته است.

التوهم
پدیدآوران	حارث محاسبی، حارث بن اسد (نويسنده)
ناشر	لجنة التألیف و الترجمة و النشر
مکان نشر	مصر - قاهره
سال نشر	1937م
چاپ	1
موضوع	تصوف - متون قدیمی تا قرن 14 - معاد - متون قدیمی تا قرن 14 - شفاعت
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	9ت3م 282/4 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

مناسبت نام‌گذاری

حارث بن اسد محاسبی، افزون بر آوردن آیات و روایات باب معاد، در موارد متعددی این عبارت را تکرار می‌کند که: «تَوَهَّم...» (خیال کن که...) و به همین لحاظ این اثر را «کتاب توهّم» نامیده‌اند؛ از جمله: «فتوهم نفسك و قد صرعت للموت صرعة لاتقوم منها إلا إلی الحشر إلی ربك، فتوهم نفسك في نزع الموت و كربه و غصصه و سكراته و غمه و قلقه و قد بدأ الملك يجذب روحَكَ من قدمك فوجدتَ ألم جذبه من أسفل قدميك...»؛ یعنی: «خودت را تصوّر کن که به حال مرگ افتاده‌ای و چنان افتاده‌ای که از آن وضعیت بلند نخواهی شد، مگر برای محشور شدن در برابر پروردگارت. پس چنین خیال کن که در حال جان کندن هستی و گرفتار غم و غصه و نگرانی و حضرت عزرائیل هم شروع کرده جانت را از پاهایت دارد می‌گیرد و تو درد جان دادن را از پایین پاهایت احساس می‌کنی...».

انتشار عجولانه

به نظر می‌رسد این اثر، به‌درستی تحصیح و تحقیق نشده است و آرتور جان آربری در مقدمه انگلیسی و احمد امین در مقدمه عربی نیز توضیح کافی در مورد اهداف، روش و چگونگی‌های نگارش و انتشار آن عرضه نکرده‌اند.

انتقاد

درباره حارث بن اسد محاسبی و اندیشه‌های او و کتاب‌هایش از جمله کتاب حاضر، جای بحث و نقد فراوان است که در معرفی اجمالی حاضر نگنجد. برخی از اندیشوران اهل‌ سنت نیز بر او و آثارش و از جمله اثر حاضر انتقادهایی دارند و از جمله نوشته‌اند که در کتاب‌های محاسبی و از جمله کتاب توهم، فوایدی هست، ولی او باریک‌اندیشی‌های زیادی دارد که مخالف با (اندیشه‌ها و اعتقادات) ‌سلف صالح است و به همین جهت، خواندن کتاب‌هایش برای عموم مردم شایسته نیست؛ مگر دانشوری که می‌تواند حقّ و باطل و سودمند و مضرّ را از هم جدا سازد:

«و الحاصل أن في كتب الحارث المحاسبي - و منها كتاب التوهم - نفعًا وخيرًا، ولکن فیها تدقيقًا زائدًا، مخالفًا لما كان عليه السلف و من ثم فإننا لا نرى أن يقرأ أمثال هذه التصانيف إلا من كان على حظ من العلم؛ ليميز بين ما ينفع منها و ما يضر...».

نمونه مباحث

• پس مشتاق به پروردگارت باش و رفتن به‌سوی او را دوست بدار و پیوندت را با هرچه که تو را از او جدا می‌کند، قطع کن....

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. «الحارث بن أسد المحاسبي و كتبه» ما رأی علماء الأمة و المذاهب الأربعة لأهل السنة و الجماعة في الشيخ الحارث المحاسبي؟ و ما هو رأيهم في كتاب التوهم الخاص به؟ و هل يقرأ؟ و هل أدعو الناس إلى قراءته؟ موقع إسلام ويب.