الحیل

الحیل
پدیدآوران	بنو موسی، احمد بن موسی (نويسنده) حسن، احمد یوسف (محقق) خیاطه، محمد علی (محقق) تعمری، مصطفی (محقق)
ناشر	جامعة حلب. معهد التراث العلمي العربي
مکان نشر	سوریه - حلب
سال نشر	1981م
چاپ	1
شابک	‎-
موضوع	حرکات مکانیکی - متون قدیمی تا قرن 14 - مکانیک - مهندسی - متون قدیمی تا قرن 14
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‎‏/‎‏ب‎‏9‎‏ح‎‏9 144 ‏TJ‎‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

الحيل، اثری از بنومُوسی بن شاکر (مهندسان ایرانی و مسلمان قرن سوم هجری) در دانش فیزیک است که در آن، صد دستگاه مکانیکی توضیح داده شده‌ است. «احمد یوسف حسن» با یاری محمدعلی خیاطه و مصطفی تعمری به تحقیق این کتاب پرداخته‌ است.

الحِيَل، نخستین اثر مدون شناخته‌شده‌ای است که در زمینه فیزیک و مکانیک در جهان اسلام به‌جا ‌مانده ‌است. در این کتاب، یک‌صد دستگاه شرح داده شده ‌است که بیشتر آن‌ها به شیوه خودکار و با بهره‌گیری از خواص مکانیکی سیالات کار می‌کنند. به‌درستی، روشن نیست که کتاب «الحيل» را کدام‌یک از سه برادر نگاشته است، اما با توجه به گفته قفطی که احمد را در علم حیل برجسته می‌داند، او را نویسنده این کتاب دانسته‌اند.

دونالد هیل (1994-1922م)، خاورشناس در ترجمه کتاب، ابزارهای اصلی را که بارها به‌کار رفته‌اند، استخراج و در ده دسته خلاصه کرده است. دو بخش از کتاب الحيل عبارت است از:

1. کشش اوزان و حرکت به کمک نیروهای کوچک؛
2. دستگاه‌های متحرک و نیرنگات.

این دستگاه‌های ابداعی بنوموسی بر پایه ایستاب‌شناسی ساخته ‌شده ‌است. نویسنده خواسته است امکان مراقبت ذاتی را در دستگاه‌ها ایجاد کند؛ به‌گونه‌ای که آن‌ها به مراقب خارجی و تنظیم‌کننده نوبه‌ای نیازمند نباشند. ازاین‌رو، ریشه‌های خودکار و ابزار به‌وجودآورنده تأخیر زمانی را ابداع کردند و به‌کار بردند.

در این کتاب صد وسیله وصف شده است که بیش از هشتاد فقره آن‌ها انواع گوناگون وسایل سرگرم‌کننده است. بقیه، فوّاره‌هایی است که شکلشان به‌تناوب دگرگون می‌شود؛ چراغی که خودبه‌خود شعله‌اش تنظیم می‌گردد و خودبه‌خود سوخت می‌گیرد؛ یک نوع دم برای بیرون‌ راندن هوای آلوده از چاه‌ها و یک بیل مکانیکی برای حفاری در کف رودخانه و دریا. وصف دستگاه‌ها نسبتا کوتاه است (یکی دو صفحه) و برای هر مدل (شکل)، طرحی به‌صورت نمای جداگانه قطعات کشیده شده است. روی طرح‌ها حروف الفبا نوشته شده و در متن کتاب به این حروف ارجاع داده شده است. گذشته از این، حروف به شیوه هندسه‌دانان برای مشخص‌ کردن نقاط در روی طرح‌ها به‌کار رفته ‌است.

ابزارهای سرگرم‌کننده، که بخش بزرگ کتاب را پُر کرده‌اند، پدیده‌های شگفتی نمایش می‌دهند؛ برای نمونه، تُنگی است که دو مایع پشت سر هم در آن ریخته شده، سپس هر دو را پی‌درپی و به اندازه بیرون می‌ریزد؛ سطل‌هایی که پیوسته از آب پُر می‌گردد، مگر هنگامی که اندازه زیادی آب از آن برداشته شود، که دیگر این سطل‌ها پُر نمی‌شوند. این پدیده‌ها با بهره‌گیری استادانه از اصول هیدرو استاتیک (که زیرشاخه‌ای از علم مکانیک سیالات است و معادلات حاکم بر آن‌ها را در حالت سکون بررسی می‌کند) و آئرو استاتیک (که قوانین تعادل گازها را شرح می‌دهد) پدید می‌آیند. اجزایی که به‌کار رفته، عبارتند از مخازن؛ لوله؛ شناور؛ شترگلو (سیفون)؛ اهرم‌هایی که روی محورهایی سوارند؛ شیرهایی با چند سوراخ؛ شیرهای مخروطی؛ پیچ و چرخ‌دنده میانی؛ چرخ و میله‌دنده.

هرچند کارهای بنومُوسی با آثار یونانیان باستان همانندی‌های فراوانی دارد، در برخی جهت‌ها ممتازند که نمونه آن، کاربرد «شیر مخروطی» در رساله هارون یونانی است که او فقط دو بار از آن نام برده است، اما در همه جای کتاب «الحِيَل»، شرح کاربرد آن دیده می‌شود. نکته درخور توجه دیگر درباره نوآوری‌های بنومُوسی این است که آنان برای نخستین بار «میل‌لنگ» را در تاریخ دانش فنی و پانصد سال پیش از اروپاییان به‌کار برده‌اند‏.

محققان، فهرست‌هایی از مطالب، اعلام، مصطلحات‏ و فرهنگ‌نامه‌ای برای معنای برخی واژه‌ها به زبان «عربی – عربی» و «عربی – انگلیسی» نوشته‌اند‏. در آغاز کتاب نیز، معرفی اجمالی درباره «بنوموسی» و زندگی و زمانه آنها به زبان انگلیسی آورده شده است‏.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. ولایتی، علی‌اکبر، «پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران (از پیدایش تا شکوفایی)»، تهران، مرکز اسناد و خدمات پژوهشی، چاپ اول، 1384ش.