الدروس الشرعية في فقه الإمامية: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - 'شهيد اول' به 'شهيد اول') |
Hbaghizadeh (بحث | مشارکتها) بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۹۶ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۵ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{جعبه اطلاعات کتاب | |||
| تصویر =NUR00154J1.jpg | |||
| عنوان =الدروس الشرعیة في فقه الإمامیة | |||
| | | عنوان‌های دیگر = | ||
| پدیدآوران = | |||
[[مؤسسه النشر الاسلامي التابعه لجماعه المدرسین بقم المشرفه]] (محقق) | |||
| | |||
| | |||
[[شهید اول، محمد بن مکی]] ( | [[شهید اول، محمد بن مکی]] (نویسنده) | ||
| زبان =عربی | |||
|زبان | | کد کنگره =BP 182/3 /ش9د4 | ||
| موضوع = | |||
فقه جعفری - قرن 8ق. | |||
|کد کنگره | | ناشر = | ||
جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامي | |||
| مکان نشر =قم - ایران | |||
|موضوع | | سال نشر = 1412 ق | ||
|ناشر | |||
|مکان نشر | |||
|سال نشر | |||
| کد اتوماسیون =AUTOMATIONCODE00154AUTOMATIONCODE | |||
| چاپ =1 | |||
| تعداد جلد =3 | |||
| کتابخانۀ دیجیتال نور =00154 | |||
| کتابخوان همراه نور =00154 | |||
| کد پدیدآور = | |||
| پس از = | |||
| پیش از = | |||
}} | |||
'''الدروس الشرعية في فقه الإمامية''' تألیف [[شهید اول، محمد بن مکی|شمس‌الدين ابوعبدالله محمد بن محمد بن حامد بن مكى جزينى عاملى]]، معروف به [[شهيد اول]] (متوفای 786 ق). | |||
كتاب الدروس الشرعيّة يكى از آثار گرانقدر بجاى مانده از [[شهيد اول]] «قده» مى‌باشد. اين كتاب از زمان نگارش مورد توجه فقهاى عظام واقع شده و حواشى و شروح متعددى همچون مشارق الشموس از علامه ملا حسین خوانسارى (م 1099 ق)، حاشيۀ [[محقق کرکی، علی بن حسین|محقق كركى]] (متوفای 940 ق)، شرح حاج محمدحسن كبه (متوفای 1336 ق) بر آن نوشته شده است. | |||
==ساختار و گزارش محتوا== | |||
اين كتاب از منابع [[بحار الأنوار]] بوده و در موارد نادرى در [[تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة|وسائل الشيعة]] و [[مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل|مستدرك الوسائل]] به آن استناد شده است. | |||
اين كتاب كه پس از كتاب‌هاى ذكرى الشيعة و البيان تأليف شده از دقيق‌ترين و مشهورترين كتب مؤلف مى‌باشد و در قسمت عبادات آن از [[ذكری الشيعة في أحكام الشريعة|الذكرى]] مطالبى را نقل نموده است. | |||
وى در خطبۀ كتاب مى‌نويسد: فلما انتهت النوبة إلينا أجبنا أن ننسج على منوالهم و نقتدى بهم في أقوالهم و أفعالهم، فكتبنا في ذلك ما تيسر من [[ذكری الشيعة في أحكام الشريعة|الذكرى]] و البيان و عزّزناهما بهذا المختصر للتبيان. | |||
از آنجايى كه [[شهيد اول]] اين كتاب را در اواخر عمر شريفش تأليف نموده موفق به تكميل مباحث آن نشده و ابواب فقهى را از كتاب طهارت تا پایان كتاب رهن در اين كتاب جمع‌آورى نموده است به همين علت بعدها سيد جعفر بن احمد بن ملحوس حسینى حلّى، كتابى را بنام تكملة الدروس به منظور تكميل مباحث آن تأليف نموده است كه در صفحۀ 84، ناشرين كتاب وعده داده‌اند كه در چاپ موجود كتاب به آن ضميمه شود اما اين مهم انجام نگرفته است. | |||
از آنجايى كه [[شهيد اول]] اين كتاب را در اواخر عمر شريفش تأليف نموده موفق به تكميل مباحث آن نشده و ابواب فقهى را از كتاب طهارت تا | |||
كتاب الدروس در بين آثار مؤلف داراى ترتيب و نظم جديدى است كه قبل از آن در هيچ‌كدام از آثار بجاى مانده از فقها ديده نمى‌شود و عناوين جديدى همچون المزار، الحسبة، المحارب، القسمة، المشتركات، تزاحم الحقوق و مباحث كتاب اضافه نموده است. | كتاب الدروس در بين آثار مؤلف داراى ترتيب و نظم جديدى است كه قبل از آن در هيچ‌كدام از آثار بجاى مانده از فقها ديده نمى‌شود و عناوين جديدى همچون المزار، الحسبة، المحارب، القسمة، المشتركات، تزاحم الحقوق و مباحث كتاب اضافه نموده است. | ||
| خط ۶۰: | خط ۴۲: | ||
وى در اين كتاب بر خلاف ديگر آثارش همچون اللمعة الدمشقية كه داراى متن ادبى مختصر و پيچيده‌اى است از صنايع بديع و نظائر آن استفاده ننموده و با متنى روان فتاوا و نظريات فقهى قبل از خود را در اين كتاب جمع‌آورى نموده است. | وى در اين كتاب بر خلاف ديگر آثارش همچون اللمعة الدمشقية كه داراى متن ادبى مختصر و پيچيده‌اى است از صنايع بديع و نظائر آن استفاده ننموده و با متنى روان فتاوا و نظريات فقهى قبل از خود را در اين كتاب جمع‌آورى نموده است. | ||
اين كتاب را شايد بتوان مجموعه‌اى از فقه فتوايى و استدلالى دانست كه مباحث استدلالى آن به صورت بسيار مختصر با ذكر اسامى بزرگان و نظريات آنان و روايات معصومين | اين كتاب را شايد بتوان مجموعه‌اى از فقه فتوايى و استدلالى دانست كه مباحث استدلالى آن به صورت بسيار مختصر با ذكر اسامى بزرگان و نظريات آنان و روايات معصومين عليهم‌السلام طرح و بررسى شده است. | ||
وى در مورد ابتكارات و مطالب گرانقدر موجود كتاب در جلد اول صفحۀ 105 مى‌نويسد: قد أتينا بحمد الله في هذا المختصر ما لم يجتمع في غيره من المطولات. | وى در مورد ابتكارات و مطالب گرانقدر موجود كتاب در جلد اول صفحۀ 105 مى‌نويسد: قد أتينا بحمد الله في هذا المختصر ما لم يجتمع في غيره من المطولات. | ||
صاحب الذريعة دربارۀ ارزش علمى و جايگاه اين كتاب در ادوار فقهى شيعه مى‌نويسد: هو من أجل كتب الفقه عند الشيعة الإماميّة، و قد تلقاه أكابر العلماء و أعاظم الفقهاء بالقبول و الإحسان و أصبح مرجعا لهم منذ عصر مؤلّفه إلى هذه الأواخر، و ليس أدل على ذلك من استنساخ بعض الفحول و الأبطال له للاستفادة منه. | [[آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن|صاحب الذريعة]] دربارۀ ارزش علمى و جايگاه اين كتاب در ادوار فقهى شيعه مى‌نويسد: هو من أجل كتب الفقه عند الشيعة الإماميّة، و قد تلقاه أكابر العلماء و أعاظم الفقهاء بالقبول و الإحسان و أصبح مرجعا لهم منذ عصر مؤلّفه إلى هذه الأواخر، و ليس أدل على ذلك من استنساخ بعض الفحول و الأبطال له للاستفادة منه. | ||
و در أعيان الشيعة جلد 10، صفحۀ 59 به نقل از | و در [[أعيان الشيعة (12 جلدی)|أعيان الشيعة]] جلد 10، صفحۀ 59 به نقل از ال[[مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل|مستدرك الوسائل]] آمده است: الدروس الّتي جمعت على صغر حجمها ما لم يوجد في المطولات. | ||
==تاريخ تأليف== | ==تاريخ تأليف== | ||
آنچنان كه در الذريعة به نقل از رياض المسائل آمده است، قسمت اول الدروس يعنى قسمت عبادات از سال | آنچنان كه در الذريعة به نقل از [[رياض المسائل في بيان الأحكام بالدلائل (ط - القدیمة)|رياض المسائل]] آمده است، قسمت اول الدروس يعنى قسمت عبادات از سال 780ق آغاز و در سال 784ق پایان يافته است. (الذريعة، ج /8 145). | ||
هم‌چنين در اجازۀ شهيد به ابن خازن در سال | هم‌چنين در اجازۀ شهيد به ابن خازن در سال 784ق در مورد اين كتاب آمده است: و من ذلك كتاب الدروس الشرعيّة في فقه الإماميّة خرج منه نصفه في مجلّد، ([[بحار الأنوار]]، ج /104 187). | ||
بنابراین، اين كتاب بين سال‌هاى 780 تا 786ق تأليف شده است و مؤلف به سبب شهادتش موفق به اتمام كتاب نشده است. | |||
==تاريخ انتشار== | ==تاريخ انتشار== | ||
اولین چاپ كتاب در سال 1269ق در تهران بوده است. (الذريعة /8 145، مقدمه‌اى بر فقه شيعه، ص136). | |||
جلد اول كتاب موجود در سال | جلد اول كتاب موجود در سال 1412ق و جلد دوم در سال 1414ق توسط مؤسسۀ نشر اسلامى وابسته به جامعۀ مدرسين در قم چاپ شده است. از تاريخ انتشار جلد سوم اطلاعى در دست نيست. | ||
گروه | گروه محققین كتاب، آقايان شيخ على دباغ، شيخ كامل سنجرى و [[طباطبایی کربلایی، علی بن محمدعلی|سيد على طباطبايى]] مى‌باشند. | ||
==نسخه‌ها== | ==نسخه‌ها== | ||
| خط ۹۱: | خط ۷۳: | ||
در الذريعة در دو جا يعنى جلد /8 145 و جلد /13 242 به 6 نسخه اشاره شده است كه عبارتند از: | در الذريعة در دو جا يعنى جلد /8 145 و جلد /13 242 به 6 نسخه اشاره شده است كه عبارتند از: | ||
# نسخه‌اى به خط شيخ حسن بن موسى بن صالح سكيكى، مربوط به سال 803ق كه در نجف اشرف وقف شده است، اين نسخه قديم‌ترين نسخۀ خطى و نزدیک ترين نسخه به عصر مؤلف مى‌باشد. | |||
# نسخۀ كتابخانۀ صدر، مربوط به سال 850 ق، و به خط [[کفعمی، ابراهیم بن علی|شيخ ابراهیم كفعمى]]. | |||
# نسخۀ كتابخانۀ فخر‌الدين، مربوط به سال 856 ق، و به خط [[کفعمی، ابراهیم بن علی|شيخ ابراهیم كفعمى]]. | |||
# نسخۀ كتابخانۀ شيخ مشكور، مربوط به سال 854 ق، و به خط شيخ طعمة بن احمد حائرى. | |||
# نسخۀ كتابخانۀ شوشترى‌ها، مربوط به سال 1026 ق، و به خط سيد حسين بن حسن عسکرى كربلايى. | |||
# نسخه‌اى به خط حسین بن نور‌الدين سبزوارى، مربوط به سال 872 ق. | |||
[[آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن|صاحب الذريعة]] در مورد نسخه‌هاى شمارۀ 1، 6 در جلد 13 صفحۀ 242 مى‌نويسد: هذه النسخة و نسخة السكیکی من نفائس مخطوطات أصحابنا التي لم تذهب إلى مكتبات أوربا يستخرج من الإجازتين اللتين عليهما عدّة تراجم العلماء منسيين لا ذكر لهم في أيّ كتاب. | |||
در كتاب مقدمه‌اى بر فقه شيعه (صفحۀ 136) به 10 نسخۀ خطى اشاره شده است كه قديم‌ترين نسخه‌هاى آن متعلّق به كتابخانۀ مجلس سناى سابق، مربوط به سال 785 ق، و كتابخانۀ دانشگاه الهيات مربوط به سال 798ق مى‌باشد. | |||
در كتاب مقدمه‌اى بر فقه شيعه (صفحۀ 136) به 10 نسخۀ خطى اشاره شده است كه قديم‌ترين نسخه‌هاى آن متعلّق به كتابخانۀ مجلس سناى سابق، مربوط به سال 785 ق، و كتابخانۀ دانشگاه الهيات مربوط به سال | |||
==نسخه‌هاى معتبر== | ==نسخه‌هاى معتبر== | ||
| خط ۱۱۲: | خط ۸۹: | ||
در چاپ كتاب موجود از 5 نسخه استفاده شده كه عبارتند از: | در چاپ كتاب موجود از 5 نسخه استفاده شده كه عبارتند از: | ||
# تصوير نسخه‌اى كه متعلّق به كتابخانۀ ملك است، مربوط به سال 900، و به خط رشيد‌الدين محمد بن صفى‌الدين محمد زواره‌اى. اين نسخه، اصل در تصحيح كتاب بوده است. | |||
# تصوير نسخه‌اى ديگر از كتابخانۀ ملك، مربوط به سال 838 ق، كه با رمز (م) مشخص شده است. | |||
# تصوير نسخه‌اى از كتابخانۀ امام رضا در مشهد مقدس، مربوط به سال 822 ق، كه با رمز (ق) مشخص شده است. | |||
# نسخۀ چاپ سنگى قديمى، كه با عنايت آیت‌الله سيد موسى زنجانى چاپ شده است. اين نسخه با نسخه‌هاى خطى معتبرى مقابله شده است و با رمز (ز) مشخص شده است. | |||
# نسخۀ چاپى تصحيح شده سيد حجت لاجوردى كه به گروه تحقيق هديه شده است تا در تصحيح كتاب موجود مورد استفاده قرار گیرد. | |||
قابل ذكر است كه از نسخۀ اوّل و نسخۀ چهارم در بعضى موارد احيانا به صورت تلفيقى در تصحيح كتاب استفاده شده است. | قابل ذكر است كه از نسخۀ اوّل و نسخۀ چهارم در بعضى موارد احيانا به صورت تلفيقى در تصحيح كتاب استفاده شده است. | ||
| خط ۱۳۱: | خط ۱۰۴: | ||
از طرف ديگر كتاب قضاء و شهادات كه در قسمت احكام مطرح مى‌شده، در كنار مباحثى همچون عتق، وقف و ديگر مباحث ايقاعات ذكر نموده و تقسيم بندى متداول را رعايت ننموده است. | از طرف ديگر كتاب قضاء و شهادات كه در قسمت احكام مطرح مى‌شده، در كنار مباحثى همچون عتق، وقف و ديگر مباحث ايقاعات ذكر نموده و تقسيم بندى متداول را رعايت ننموده است. | ||
مباحث مطرح شده در كتاب، از كتاب طهارت تا | مباحث مطرح شده در كتاب، از كتاب طهارت تا پایان كتاب رهن در 3 مجلد چاپ شده است. هر كتاب فقهى با عناوين درس تقسيم بندى شده و در مجموع مباحث كل كتاب به 282 درس تقسيم شده است. | ||
در جلد اول كتاب‌هاى طهارت، صلاة، زكاة، صدقه، خمس، صوم، اعتكاف، حج مطرح شده‌اند. | در جلد اول كتاب‌هاى طهارت، صلاة، زكاة، صدقه، خمس، صوم، اعتكاف، حج مطرح شده‌اند. | ||
| خط ۱۴۶: | خط ۱۱۹: | ||
[[آقا بزرگ تهرانى]] در الذريعة ج /13 243 در مورد حواشى و شروح آن مى‌نويسد: و لأهمّية هذا الكتاب و جلالته عند العلماء عمدوا إلى شرحه و له شروح كثيرة نذكر منها ما وقفنا عليه: | [[آقا بزرگ تهرانى]] در الذريعة ج /13 243 در مورد حواشى و شروح آن مى‌نويسد: و لأهمّية هذا الكتاب و جلالته عند العلماء عمدوا إلى شرحه و له شروح كثيرة نذكر منها ما وقفنا عليه: | ||
# شرح ميرزا عيسى بن محمد صالح (م 1073 ق)، پدر [[افندی، عبدالله بن عیسی‌بیگ|ميرزا عبدالله افندى]] [[افندی، عبدالله بن عیسی‌بیگ|صاحب رياض العلماء]]. | |||
# مشارق الشموس | |||
#:تأليف علامه ملا حسین بن محمد خوانسارى (م 1099 ق). | |||
#شرح شيخ جواد كاظمى | |||
تأليف علامه ملا | #:شاگرد [[شیخ بهایی، محمد بن حسین|شيخ بهایى]]، معروف به فاضل جواد (م 1065 ق). | ||
# شرح ميرزا مهدى بن هدايةالله مشهدى شهيدى (م 1218 ق). | |||
# تتميم مشارق الشموس | |||
#:تأليف آقا رضى‌الدين محمد بن حسین خوانسارى (م حدود 1125 ق). | |||
شاگرد شيخ | #إحياء النفوس في شرح الدروس | ||
#:تأليف سيد محمد على بن محمد عاملى اصفهانى (م 1274 ق) ([[أعيان الشيعة (12 جلدی)|أعيان الشيعة]] /10 6). | |||
# شرح موسوم به [[العروة الوثقی]]. | |||
# شرح كتاب حج از شيخ جواد بن تقى ملا كتاب نجفى. | |||
# شرح كتاب حج از حاج محمدحسن كبّه (م 1336 ق). | |||
# إنارة الطروس | |||
تأليف آقا | #:تأليف محمد بن محمدباقرمختارى نائينى (م حدود 1140 ق). | ||
#مشكاة الأنوار الحسينية | |||
تأليف | |||
تأليف محمد ابراهیم بن على حائرى قزوينى (زنده در 1229 ق). | |||
تأليف محمد | |||
علاوه بر شروح مذكور، حواشى نيز بر دروس زده شده كه عبارتند از: | علاوه بر شروح مذكور، حواشى نيز بر دروس زده شده كه عبارتند از: | ||
#حاشيۀ [[محقق کرکی، علی بن حسین|محقق كركى]] (م 940 ق) | |||
#:(الذريعة /6 85، [[أعيان الشيعة (12 جلدی)|أعيان الشيعة]] /8 210). | |||
(الذريعة /6 85، أعيان الشيعة /8 210). | #التعليقات تأليف شيخ عز‌الدين حسن بن حسین جزائرى (زنده در 849 ق)، معروف به ابن مطر جزائرى (الذريعة /4 225، /6 85). | ||
تأليف شيخ | |||
==ويژگى‌ها== | ==ويژگى‌ها== | ||
از آنجايى كه اين كتاب پس از | از آنجايى كه اين كتاب پس از [[ذكری الشيعة في أحكام الشريعة|الذكرى]]، البيان، و القواعد و الفوائد تأليف شده است داراى ارزش و اعتبار علمى خاصى است و فقهاى بعد از مؤلف در آثار علمى خود مكررا به آن استناد نموده‌اند و در [[بحار الأنوار]] بيش از صد مورد به آن استناد شده است. | ||
از ويژگى‌هاى كتاب‌هاى شهيد، بخصوص | از ويژگى‌هاى كتاب‌هاى شهيد، بخصوص «[[غایة المراد في شرح نکت الإرشاد|غاية المراد]]» و «الدروس» نقل نظريات بزرگانى همچون الجعفي، ابن جنيد، [[ابن طاووس، علی بن موسی|ابن طاوس]] در البشرى مى‌باشد كه در ساير كتب فقهى قبل از وى ديده نمى‌شود. | ||
وى در اين كتاب اقوال و نظريات اكثر بزرگان فقهاى قبل از خود را نقل نموده و بخصوص به نظريات [[طوسی، محمد بن حسن|شيخ طوسى]]، ابن | وى در اين كتاب اقوال و نظريات اكثر بزرگان فقهاى قبل از خود را نقل نموده و بخصوص به نظريات [[طوسی، محمد بن حسن|شيخ طوسى]]، [[ابن ادریس، محمد بن احمد| ابن ادريس]]، ابن جنيد، [[علامه حلی، حسن بن یوسف|علامۀ حلى]]، ابوالصلاح حلبى، [[علم‌الهدی، علی بن حسین|سيد مرتضى]]، [[شيخ مفيد]] و [[شيخ صدوق]] بسيار استناد شده است. | ||
در اين كتاب علاوه بر مباحث فقهى بعضى از مسائل تاريخى صدر اسلام ذكر شده كه در [[بحار الأنوار]]، أعيان | در اين كتاب علاوه بر مباحث فقهى بعضى از مسائل تاريخى صدر اسلام ذكر شده كه در [[بحار الأنوار]]، [[أعيان الشيعة (12 جلدی)|أعيان الشيعة]]، و ساير كتب تراجم مورد استناد واقع شده است، به عنوان نمونه [[بحار الأنوار]] ج /44 134، ج /48 9، [[أعيان الشيعة (12 جلدی)|أعيان الشيعة]] ج /1 319، ج /2 142. | ||
==اسامى كنايه== | ==اسامى كنايه== | ||
| خط ۲۰۶: | خط ۱۶۰: | ||
در كتاب الدروس اسامى زيادى به رمز و كنايه ذكر شده‌اند كه براى استفادۀ بيشتر خوانندگان بر آنها اشاره مى‌شود: | در كتاب الدروس اسامى زيادى به رمز و كنايه ذكر شده‌اند كه براى استفادۀ بيشتر خوانندگان بر آنها اشاره مى‌شود: | ||
# ابنا بابويه | |||
# حلبى: ابوالصلاح حلبى | |||
# التقى: ابوالصلاح حلبى | |||
# الشيخان: [[طوسی، محمد بن حسن|شيخ طوسى]] و [[شيخ مفيد]] | |||
# الحليون:[[ابن ادریس، محمد بن احمد| ابن ادريس]]، [[حلی، حسن بن یوسف|علامۀ حلّى]]، [[حلی، جعفر بن حسن|محقق حلى]] | |||
# الفاضل: [[حلی، حسن بن یوسف|علامۀ حلّى]] | |||
# الفاضلان: [[حلی، جعفر بن حسن|محقق حلى]]، [[حلی، حسن بن یوسف|علامۀ حلّى]] | |||
# القاضى: ابن البراج | |||
# كتابی الأخبار: التهذيب، الإستبصار | |||
# الشاميون الثلاثة: ابوالصلاح، ابن البراج، ابن زهرة | |||
==وابسته‌ها== | |||
{{وابسته‌ها}} | |||
[[مشارق الشموس في شرح الدروس]] | [[مشارق الشموس في شرح الدروس]] | ||
[[تکمیل مشارق الشموس في شرح الدروس]] | [[تکمیل مشارق الشموس في شرح الدروس]] | ||
[[رده:کتاب‌شناسی]] | [[رده:کتاب‌شناسی]] | ||
[[رده:اسلام، عرفان، غیره]] | [[رده:اسلام، عرفان، غیره]] | ||
[[رده:فقه و اصول]] | [[رده: فقه و اصول]] | ||
[[رده:فقه مذاهب]] | [[رده: فقه مذاهب]] | ||
[[رده:فقه شیعه]] | [[رده: فقه شیعه]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲ نوامبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۹:۲۹
| الدروس الشرعیة في فقه الإمامیة | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | مؤسسه النشر الاسلامي التابعه لجماعه المدرسین بقم المشرفه (محقق) شهید اول، محمد بن مکی (نویسنده) |
| ناشر | جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامي |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | 1412 ق |
| چاپ | 1 |
| موضوع | فقه جعفری - قرن 8ق. |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 3 |
| کد کنگره | BP 182/3 /ش9د4 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
الدروس الشرعية في فقه الإمامية تألیف شمس‌الدين ابوعبدالله محمد بن محمد بن حامد بن مكى جزينى عاملى، معروف به شهيد اول (متوفای 786 ق).
كتاب الدروس الشرعيّة يكى از آثار گرانقدر بجاى مانده از شهيد اول «قده» مى‌باشد. اين كتاب از زمان نگارش مورد توجه فقهاى عظام واقع شده و حواشى و شروح متعددى همچون مشارق الشموس از علامه ملا حسین خوانسارى (م 1099 ق)، حاشيۀ محقق كركى (متوفای 940 ق)، شرح حاج محمدحسن كبه (متوفای 1336 ق) بر آن نوشته شده است.
ساختار و گزارش محتوا
اين كتاب از منابع بحار الأنوار بوده و در موارد نادرى در وسائل الشيعة و مستدرك الوسائل به آن استناد شده است.
اين كتاب كه پس از كتاب‌هاى ذكرى الشيعة و البيان تأليف شده از دقيق‌ترين و مشهورترين كتب مؤلف مى‌باشد و در قسمت عبادات آن از الذكرى مطالبى را نقل نموده است.
وى در خطبۀ كتاب مى‌نويسد: فلما انتهت النوبة إلينا أجبنا أن ننسج على منوالهم و نقتدى بهم في أقوالهم و أفعالهم، فكتبنا في ذلك ما تيسر من الذكرى و البيان و عزّزناهما بهذا المختصر للتبيان.
از آنجايى كه شهيد اول اين كتاب را در اواخر عمر شريفش تأليف نموده موفق به تكميل مباحث آن نشده و ابواب فقهى را از كتاب طهارت تا پایان كتاب رهن در اين كتاب جمع‌آورى نموده است به همين علت بعدها سيد جعفر بن احمد بن ملحوس حسینى حلّى، كتابى را بنام تكملة الدروس به منظور تكميل مباحث آن تأليف نموده است كه در صفحۀ 84، ناشرين كتاب وعده داده‌اند كه در چاپ موجود كتاب به آن ضميمه شود اما اين مهم انجام نگرفته است.
كتاب الدروس در بين آثار مؤلف داراى ترتيب و نظم جديدى است كه قبل از آن در هيچ‌كدام از آثار بجاى مانده از فقها ديده نمى‌شود و عناوين جديدى همچون المزار، الحسبة، المحارب، القسمة، المشتركات، تزاحم الحقوق و مباحث كتاب اضافه نموده است.
وى در اين كتاب بر خلاف ديگر آثارش همچون اللمعة الدمشقية كه داراى متن ادبى مختصر و پيچيده‌اى است از صنايع بديع و نظائر آن استفاده ننموده و با متنى روان فتاوا و نظريات فقهى قبل از خود را در اين كتاب جمع‌آورى نموده است.
اين كتاب را شايد بتوان مجموعه‌اى از فقه فتوايى و استدلالى دانست كه مباحث استدلالى آن به صورت بسيار مختصر با ذكر اسامى بزرگان و نظريات آنان و روايات معصومين عليهم‌السلام طرح و بررسى شده است.
وى در مورد ابتكارات و مطالب گرانقدر موجود كتاب در جلد اول صفحۀ 105 مى‌نويسد: قد أتينا بحمد الله في هذا المختصر ما لم يجتمع في غيره من المطولات.
صاحب الذريعة دربارۀ ارزش علمى و جايگاه اين كتاب در ادوار فقهى شيعه مى‌نويسد: هو من أجل كتب الفقه عند الشيعة الإماميّة، و قد تلقاه أكابر العلماء و أعاظم الفقهاء بالقبول و الإحسان و أصبح مرجعا لهم منذ عصر مؤلّفه إلى هذه الأواخر، و ليس أدل على ذلك من استنساخ بعض الفحول و الأبطال له للاستفادة منه.
و در أعيان الشيعة جلد 10، صفحۀ 59 به نقل از المستدرك الوسائل آمده است: الدروس الّتي جمعت على صغر حجمها ما لم يوجد في المطولات.
تاريخ تأليف
آنچنان كه در الذريعة به نقل از رياض المسائل آمده است، قسمت اول الدروس يعنى قسمت عبادات از سال 780ق آغاز و در سال 784ق پایان يافته است. (الذريعة، ج /8 145).
هم‌چنين در اجازۀ شهيد به ابن خازن در سال 784ق در مورد اين كتاب آمده است: و من ذلك كتاب الدروس الشرعيّة في فقه الإماميّة خرج منه نصفه في مجلّد، (بحار الأنوار، ج /104 187).
بنابراین، اين كتاب بين سال‌هاى 780 تا 786ق تأليف شده است و مؤلف به سبب شهادتش موفق به اتمام كتاب نشده است.
تاريخ انتشار
اولین چاپ كتاب در سال 1269ق در تهران بوده است. (الذريعة /8 145، مقدمه‌اى بر فقه شيعه، ص136).
جلد اول كتاب موجود در سال 1412ق و جلد دوم در سال 1414ق توسط مؤسسۀ نشر اسلامى وابسته به جامعۀ مدرسين در قم چاپ شده است. از تاريخ انتشار جلد سوم اطلاعى در دست نيست.
گروه محققین كتاب، آقايان شيخ على دباغ، شيخ كامل سنجرى و سيد على طباطبايى مى‌باشند.
نسخه‌ها
در الذريعة در دو جا يعنى جلد /8 145 و جلد /13 242 به 6 نسخه اشاره شده است كه عبارتند از:
- نسخه‌اى به خط شيخ حسن بن موسى بن صالح سكيكى، مربوط به سال 803ق كه در نجف اشرف وقف شده است، اين نسخه قديم‌ترين نسخۀ خطى و نزدیک ترين نسخه به عصر مؤلف مى‌باشد.
- نسخۀ كتابخانۀ صدر، مربوط به سال 850 ق، و به خط شيخ ابراهیم كفعمى.
- نسخۀ كتابخانۀ فخر‌الدين، مربوط به سال 856 ق، و به خط شيخ ابراهیم كفعمى.
- نسخۀ كتابخانۀ شيخ مشكور، مربوط به سال 854 ق، و به خط شيخ طعمة بن احمد حائرى.
- نسخۀ كتابخانۀ شوشترى‌ها، مربوط به سال 1026 ق، و به خط سيد حسين بن حسن عسکرى كربلايى.
- نسخه‌اى به خط حسین بن نور‌الدين سبزوارى، مربوط به سال 872 ق.
صاحب الذريعة در مورد نسخه‌هاى شمارۀ 1، 6 در جلد 13 صفحۀ 242 مى‌نويسد: هذه النسخة و نسخة السكیکی من نفائس مخطوطات أصحابنا التي لم تذهب إلى مكتبات أوربا يستخرج من الإجازتين اللتين عليهما عدّة تراجم العلماء منسيين لا ذكر لهم في أيّ كتاب.
در كتاب مقدمه‌اى بر فقه شيعه (صفحۀ 136) به 10 نسخۀ خطى اشاره شده است كه قديم‌ترين نسخه‌هاى آن متعلّق به كتابخانۀ مجلس سناى سابق، مربوط به سال 785 ق، و كتابخانۀ دانشگاه الهيات مربوط به سال 798ق مى‌باشد.
نسخه‌هاى معتبر
در چاپ كتاب موجود از 5 نسخه استفاده شده كه عبارتند از:
- تصوير نسخه‌اى كه متعلّق به كتابخانۀ ملك است، مربوط به سال 900، و به خط رشيد‌الدين محمد بن صفى‌الدين محمد زواره‌اى. اين نسخه، اصل در تصحيح كتاب بوده است.
- تصوير نسخه‌اى ديگر از كتابخانۀ ملك، مربوط به سال 838 ق، كه با رمز (م) مشخص شده است.
- تصوير نسخه‌اى از كتابخانۀ امام رضا در مشهد مقدس، مربوط به سال 822 ق، كه با رمز (ق) مشخص شده است.
- نسخۀ چاپ سنگى قديمى، كه با عنايت آیت‌الله سيد موسى زنجانى چاپ شده است. اين نسخه با نسخه‌هاى خطى معتبرى مقابله شده است و با رمز (ز) مشخص شده است.
- نسخۀ چاپى تصحيح شده سيد حجت لاجوردى كه به گروه تحقيق هديه شده است تا در تصحيح كتاب موجود مورد استفاده قرار گیرد.
قابل ذكر است كه از نسخۀ اوّل و نسخۀ چهارم در بعضى موارد احيانا به صورت تلفيقى در تصحيح كتاب استفاده شده است.
مطالب
شهيد اول در اين كتاب بر خلاف كتاب‌هاى متعارف فقهى كه در 4 قسمت كلى عبادات، عقود، ايقاعات و احكام مباحثى را دسته‌بندى نموده‌اند، به طرح عناوين جديد و ابتكاراتى نظير مزار، حسبه، وصاية، تزاحم، حقوق مبادرت نموده است.
از طرف ديگر كتاب قضاء و شهادات كه در قسمت احكام مطرح مى‌شده، در كنار مباحثى همچون عتق، وقف و ديگر مباحث ايقاعات ذكر نموده و تقسيم بندى متداول را رعايت ننموده است.
مباحث مطرح شده در كتاب، از كتاب طهارت تا پایان كتاب رهن در 3 مجلد چاپ شده است. هر كتاب فقهى با عناوين درس تقسيم بندى شده و در مجموع مباحث كل كتاب به 282 درس تقسيم شده است.
در جلد اول كتاب‌هاى طهارت، صلاة، زكاة، صدقه، خمس، صوم، اعتكاف، حج مطرح شده‌اند.
در جلد دوّم كتاب‌هاى مزار، جهاد، حسبه، مرتد، محارب، قضاء، دعوى، قسمة، شهادات، نذر و عهد، يمين، كفارات، عتق، ام ولد، مدبر، مكاتب، وقف، هبه، وصية، وصاية، ميراث، صيد، تزكيه.
در جلد سوم كتاب‌هاى اطعمه و اشربه، احياء موات، مشتركات، لقطه، جعاله، غصب، اقرار، مكاسب، بيع، سلف و سلم، خيار، ربا، دين، صلح، تزاحم حقوق، شفعه، رهن.
حواشى و شروح
به دليل اهميت كتاب الدروس در جهان فقه و فقاهت علماى بزرگى به آن توجه خاصى مبذول داشته و حواشى و شروح متعددى بر آن نوشته شده است كه در الذريعة ج /8 145، 146، ج /13 243، 244، به آنها اشاره شده است.
آقا بزرگ تهرانى در الذريعة ج /13 243 در مورد حواشى و شروح آن مى‌نويسد: و لأهمّية هذا الكتاب و جلالته عند العلماء عمدوا إلى شرحه و له شروح كثيرة نذكر منها ما وقفنا عليه:
- شرح ميرزا عيسى بن محمد صالح (م 1073 ق)، پدر ميرزا عبدالله افندى صاحب رياض العلماء.
- مشارق الشموس
- تأليف علامه ملا حسین بن محمد خوانسارى (م 1099 ق).
- شرح شيخ جواد كاظمى
- شاگرد شيخ بهایى، معروف به فاضل جواد (م 1065 ق).
- شرح ميرزا مهدى بن هدايةالله مشهدى شهيدى (م 1218 ق).
- تتميم مشارق الشموس
- تأليف آقا رضى‌الدين محمد بن حسین خوانسارى (م حدود 1125 ق).
- إحياء النفوس في شرح الدروس
- تأليف سيد محمد على بن محمد عاملى اصفهانى (م 1274 ق) (أعيان الشيعة /10 6).
- شرح موسوم به العروة الوثقی.
- شرح كتاب حج از شيخ جواد بن تقى ملا كتاب نجفى.
- شرح كتاب حج از حاج محمدحسن كبّه (م 1336 ق).
- إنارة الطروس
- تأليف محمد بن محمدباقرمختارى نائينى (م حدود 1140 ق).
- مشكاة الأنوار الحسينية
تأليف محمد ابراهیم بن على حائرى قزوينى (زنده در 1229 ق).
علاوه بر شروح مذكور، حواشى نيز بر دروس زده شده كه عبارتند از:
- حاشيۀ محقق كركى (م 940 ق)
- (الذريعة /6 85، أعيان الشيعة /8 210).
- التعليقات تأليف شيخ عز‌الدين حسن بن حسین جزائرى (زنده در 849 ق)، معروف به ابن مطر جزائرى (الذريعة /4 225، /6 85).
ويژگى‌ها
از آنجايى كه اين كتاب پس از الذكرى، البيان، و القواعد و الفوائد تأليف شده است داراى ارزش و اعتبار علمى خاصى است و فقهاى بعد از مؤلف در آثار علمى خود مكررا به آن استناد نموده‌اند و در بحار الأنوار بيش از صد مورد به آن استناد شده است.
از ويژگى‌هاى كتاب‌هاى شهيد، بخصوص «غاية المراد» و «الدروس» نقل نظريات بزرگانى همچون الجعفي، ابن جنيد، ابن طاوس در البشرى مى‌باشد كه در ساير كتب فقهى قبل از وى ديده نمى‌شود.
وى در اين كتاب اقوال و نظريات اكثر بزرگان فقهاى قبل از خود را نقل نموده و بخصوص به نظريات شيخ طوسى، ابن ادريس، ابن جنيد، علامۀ حلى، ابوالصلاح حلبى، سيد مرتضى، شيخ مفيد و شيخ صدوق بسيار استناد شده است.
در اين كتاب علاوه بر مباحث فقهى بعضى از مسائل تاريخى صدر اسلام ذكر شده كه در بحار الأنوار، أعيان الشيعة، و ساير كتب تراجم مورد استناد واقع شده است، به عنوان نمونه بحار الأنوار ج /44 134، ج /48 9، أعيان الشيعة ج /1 319، ج /2 142.
اسامى كنايه
در كتاب الدروس اسامى زيادى به رمز و كنايه ذكر شده‌اند كه براى استفادۀ بيشتر خوانندگان بر آنها اشاره مى‌شود:
- ابنا بابويه
- حلبى: ابوالصلاح حلبى
- التقى: ابوالصلاح حلبى
- الشيخان: شيخ طوسى و شيخ مفيد
- الحليون: ابن ادريس، علامۀ حلّى، محقق حلى
- الفاضل: علامۀ حلّى
- الفاضلان: محقق حلى، علامۀ حلّى
- القاضى: ابن البراج
- كتابی الأخبار: التهذيب، الإستبصار
- الشاميون الثلاثة: ابوالصلاح، ابن البراج، ابن زهرة