استراتيجيات في تربية الأسرة المسلمة

استراتیجیات فی تربیة الأسرة المسلمة
پدیدآوران	لجنةالبحوث و الدراسات (نویسنده) واعی، توفیق (زیر نظر)
ناشر	شروق للنشر والتوزیع
مکان نشر	منصوره
سال نشر	1425ق/2005م
چاپ	اول
موضوع	اسلام‌ و خا‌نواده‌,زنا‌شویی‌ (اسلام‌),تربیت‌ خا‌نوادگی‌ (اسلام‌)
کد کنگره	BP۲۳۰/۱۷/و۲الف۵‏

استراتيجيات في تربية الأسرة المسلمة ، زیر نظر توفیق واعی؛ این نوشتار جلد اول از مجموعه‌اى است با فروست: موسوعه الاسره المسلمه، که تاکنون دو جلد آن منتشر شده است. عنوان جلد دوم این مجموعه الابداع فى تربیه الاولاد است که پیش از این بدان پرداخته‌ام.

برخى از فصول یازده‌گانه کتاب با بیان اهداف شناختى بحث آغاز گشته و با معرفى آثارى براى مطالعه بیشتر و فعالیت‌هاى عملى مستقیم دربارۀ بحث و خودآزمایى پایان پذیرفته است. برخى از فصول هم تنها از یکى از این محاسن برخوردار است و پاره‌اى از فصول از همه آن‌ها تهى و محروم است. اینک اشارتى به محتواى هر فصل.

عنوان فصل یکم، مفهوم خانواده مسلمان است و در شرح و واشکافت آن، پس از بیان هدف‌هاى شناختى فصل، به معناى خانواده پرداخته شده و از تعدد آرا در مفهوم خانواده یاد گشته است؛ سپس از تاریخ خانواده و دیدگاه کسانى چون افلاطون و ارسطو و اگوست کنت و هربرت اسپنسر در مورد خانواده سخن رفته است، آنگاه به تعریف عالمان مسلمان از خانواده نظر شده است و پس از آن به بناى خانواده در اسلام، جایگاه خانواده در اسلام، جایگاه خانواده مسلمان در برنامه کارى اسلامى اشارت رفته است.

عناصر و مؤلفه‌هاى خانواده مسلمان، عنوان فصل دوم است. این فصل نیز با بیان هدف‌هاى شناختى‌اى که انتظار مى‌رود با مطالعه این فصل محقق شوند آغاز شده است و در ادامه ضمن اشاره به جایگاه و ارزش زن در نظام خانواده از موارد ذیل یاد شده است: گزینش همسر شایسته، التزام زن و شوهر به حدود و احکام اسلامى، سعادت زن و شوهر، دوستى و مهربانى میان زن و شوهر، بردبارى در برابر تنگدستى شوهر، شکیبایى هنگام بیمارى زن، رعایت حقوق همسر در حدى که ازدواج و تربیت فرزند عبادت شمارده شود، اعتماد دوسویه زن و شوهر به یکدیگر و پرهیز از بدگمانى به یکدیگر، نمونه‌هایى از ضرورت حسن‌ظن به همسر، مشارکت زن و شوهر در امور خانواده و تحمل مسئولیت، مشورت با یکدیگر، فراخواندن یکدیگر به خداوند.

عنوان فصل سوم، پى‌نهاد ساختار خانواده است. مؤلف در این فصل، ازدواج را بنیان خانواده معرفى کرده و با استناد به کتاب و سنت نبوى به معناى نکاح پرداخته است و مردم را در نیاز به ازدواج به سه گروه تقسیم نموده است و از تشویق به ازدواج به‌ویژه با زنان دیندار و زایا گفته است. در ادامه فصل به حکمت و علل و فواید شش‌گانه تشکیل خانواده پرداخته شده است.

در فصل چهارم، خانواده مسلمان سرمشق انسان براى تحقق سعادت در ازدواج دانسته شده و در شرح و شناخت موضوع در کمال اختصار به منزل، وسایل زندگى، خوراک، پوشاک، بودجه، هزینه، عادات و آداب، همسایگان، دوستان، خانواده مسلمانى که مى‌تواند سرمشق دیگران باشد اشارت رفته است. آنگاه به عناصر تشکیل‌دهنده خانواده سرمشق (شوهر و پدر سرمشق، زن و مادر سرمشق، فرزندان خانواده سرمشق) به همراه مقیاسى براى سنجش رفتار زن و شوهر با یکدیگر پرداخته شده است. معرفى منابعى براى مطالعه و اطلاع بیشتر و فعالیت‌هاى عملى در حوزه بحث و پرسش‌هایى براى خودآزمایى پایان‌بخش فصل است.

در فصل پنجم، به هدف‌هاى تربیت خانواده مسلمان نظر شده است. سرآغاز این فصل هم طرح هدف‌هاى شناختى مطالعه این فصل است و در پى آن هدف‌هاى تربیتى ذیل واکاوى شده است: شناخت نفس خویش و جهان تا قدر و مرتبت خویش بدانیم، شناخت پروردگار بر اساس فهم و آگاهى، شکل‌گیرى روحیه اجتماعى و همت عالى، پرورش عواطف انسانى و سمت‌وسو دادن به آن‌ها سازوار با ارزش‌هاى اعتقادى و شرع (بوسیدن فرزند و مهربانى با او، بازى با کودک، هدیه دادن به فرزند، خوش‌رویى با فرزند، پرس‌وجوى احوال فرزند، برخورد خوب با فرزند)، پرورش توانایى‌هاى عقلى و ذهنى، تحقق امنیت و آرامش روحى و جسمى، پرورش فرزندان بر اساس ارزش‌هاى اسلامى و اخلاق پسندیده، آماده ساختن آنان براى بر دوش گرفتن بار دعوت به اسلام و دفاع از اسلام و مسلمانان، پرورش زن براى گردن نهادن به مسئولیت‌هاى خود در خانواده. معرفى منابعى براى مطالعه بیشتر، فعالیت‌هاى عملى درباره موضوع فصل، پرسش‌هایى براى خودآزمایى، دیگر مطالب این فصل است.

آنچه شایسته است براى فرزندان انجام شود، عنوان فصل ششم است که با اشاره به هدف‌هاى شناختى مطالعه فصل شروع شده و پس از آن به آداب شرعى زیر پرداخته شده است: بشارت دادن و مبارک‌باد گفتن ولادت فرزند، گزینش نام نیکو براى او، ختنه و عقیقه، جویاى احوال فرزند بودن و به دیدن او رفتن، رفتار حضرت رسول اکرم(ص) با فاطمه زهرا(س)، علاقه رسول خدا(ص) به فرزندان و محبت و بازى با آن‌ها. این فصل نیز با معرفى منابعى براى مطالعه بیشتر، فعالیت‌هاى عملى دربارۀ موضوع بحث، پرسش‌هایى براى خودآزمایى به‌سر آمده است.

در فصل هفتم به آنچه شایسته است شوهر براى زن انجام دهد، پرداخته شده است. نگارنده پس از بیان هدف‌هاى شناختى مطالعه این فصل به پاره‌اى از آداب و اخلاق و وظایف شوهر نسبت به زن به شرح ذیل اشاره کرده است: تأمین معاش، پرداخت مهریه، تأمین معاش فرزندان، خوش‌رفتارى با زن، آراستن خود در برابر زن، عمل به مسئولیت سرپرستى خود نسبت به زن، زن و شوهر باید نقاط ضعف یکدیگر را برتابند. منابعى براى مطالعه بیشتر، فعالیت عملى در حوزه مطالب فصل، پرسش‌هایى براى خودآزمایى، مطالب پایانى فصل است.

عنوان فصل هشتم، مسئولیت‌هاى دیگر مرد در سنت است و در آن به مطالب زیر اشاره شده است: فهم حقیقت زن بودن همسر و شکیبایى، نیکى به خویشاوندان زن و ارتباط با آن‌ها، احترام به دوستان او، مراقبت از او هنگام ضعف و بیمارى، آموزش امور دین و دنیا به او، او رابه معروف خواندن و از مکروه بازداشتن، رعایت عدالت میان زنان، لطف و مهربانى با زن، تحمل نقاط ضعف او، آراستن خود براى زن، تأمین تمتع جنسى زن، غیرت ورزیدن بجا نسبت به زن.

در فصل نهم به روابط درونى خانواده نظر شده و به مطالب زیر پرداخته شده است: رابطه زن و شوهر با پدر و مادر، نوع این روابط، احسان به والدین، عاق والدین، در نیکى به والدین حق مادر بیشتر از حق پدر است، نیکى به والدین پس از وفات آنان، رفتار مرد با خانواده همسرش، رفتار زن با خانواده همسرش، پیشنهادهاى اخلاقى به زن براى رفتار بهتر، مادرشوهر، توصیه‌هایى به شوهر نسبت به رفتار با مادرزن، اشاره به امورى چند در تعامل با دیگران، مسئولیت اجتماعى خانواده، نقش خانواده در امور اجتماعى و سیاسى و تبلیغى، هدایت خانواده فراسوى ایمان، نقش خانواده در امر به معروف و نهى از منکر.

فصل دهم به شرح‌حال شمارى از زنان مسلمان که مبلغ دین بوده‌اند و به خدا فرامى‌خوانده‌اند پرداخته شده است: همسر شهید حسن البنا، امینه قطب همسر شهید کمال‌الدین سنانیرى در زمان جمال عبدالناصر طاغى، زینب غزالى از اعضاى اخوات‌المسلمات [شاخه زنان گروه اخوان‌المسلمین] مصر و مخالفت او با عبدالناصر.

عنوان فصل یازدهم، دیگر حقوق است. در این فصل به شمارى دیگر از حقوق زن که مرد باید آن‌ها را پاس دارد پرداخته شده است. نویسنده در بازشکافت این بحث، ابتدا به وضع زن در چین و هند و یونان و روم و عرب و یهود و مسیحیان گذشته پرداخته است؛ سپس به خطاهایى که در تمدن‌هاى کهن نسبت به زن رخ مى‌داده است و چکیده‌اى از موضع اسلام نسبت به این امور اشاره کرده است مانند شایستگى و اهلیت زن براى دیندارى، فعالیت وحقوق اقتصادى و اجتماعى. پس از این به تأثیر تمدن و فرهنگ جدید بر زن مسلمان نظر کرده است و در پایان به بازگفت سخنان شمارى از دانشمندان غرب در وصف زن مسلمان پرداخته است.

گفتنى است، این اثر در مجموع خواندنى افتاده است گرچه برخى مطالب آن تازگى ندارد. دیگر آن‌که در صفحه 135 کتاب، آمده است: اولاً... اما به ثانیاً یا... آن اشاره نشده است. همچنین در صفحه 259 به جاى الفصل التاسع: علاقات الاسره الداخلیه، آمده است: الفصل السادس ما ینبغى عمله نحو الاولاد.

• منابع ذیل براى مطالعه بیشتر پیشنهاد مى‌شود:

عبدالحکیم عبدالطیف صعیدى، الاسره المسلمه: اسس و مبادى (قاهره، دارالمصریه اللبنانیه، 1413 ق)؛ وهبه زحیلى، الاسره المسلمه فى العالم المعاصره (بیروت - دمشق، دارالفکر، 1427 ق/ 2006 م)؛ بخش حدیث مرکز پژوهش‌هاى اسلامى آستان قدس رضوى، الاسره فى رحاب القرآن والحدیث (مشهد، آستان قدس رضوى، 1429 ق/ 2008 م)؛ سید کاظم ارفع، خانواده در مکتب قرآن و اهل‌بیت(ع) (تهران، انجمن اولیا و مربیان جمهورى اسلامى ایران، 1379)؛ حسن ملکى، خانواده و تربیت دینى (تهران، انجمن اولیا و مربیان جمهورى اسلامى ایران، 1382).

منابع مقاله

رفیعی، بهروز، کتاب‌شناسی تعلیم و تربیت در اسلام، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی(ص)، قم، یکم، 1390ش.