دیوان کبیر کلیات شمس تبریزی (نسخه قونیه)

دیوان کبیر کلیات شمس تبریزی (نسخۀ قونیه)
پدیدآوران	مولوی، جلال‌الدین محمد (نویسنده) هاشم‌پور سبحانی، توفیق (توضیحات)
ناشر	انجمن آثار و مفاخر فرهنگی
مکان نشر	تهران
سال نشر	1389
چاپ	دوم
موضوع	شعر فا‌رسی‌ - قرن‌ ۷ق‌
تعداد جلد	2 جلد
کد کنگره	‏ PIR۵۲۹۴ ۱۳۸۶الف

دیوان کبیر کلیات شمس تبریزی (نسخۀ قونیه) تألیف جلال‌الدین محمد بلخی رومی معروف به مولوی، با توضیحات و فهرست و کشف‌الابیات توفیق هاشم‌پور سبحانی؛ این کتاب، پس از تصحیح استاد فروزانفر، دومین و آخرین تصحیح منقح و معتبر از دیوان کبیر مولاناست که این هم بر اساس نسخۀ دو جلدی به شماره‌های ۶۸ - ‎۶٩‏ موزۀ قونیه فراهم شده است. نسخۀ قونیه بر اساس گزارش توفیق ه. سبحانی در فاصله ماه‌های شوال سال ۷۶۸ و ربیع‌الآخر سال ۷۷۰ هجری قمری، به خط نسخ ممتاز حسن بن عثمان المولوی کتابت شده است و در مجموع ۶۴۸ صفحه دارد و هر صفحه ۳۳ سطر چهار ستونی است.

از پنج اثر مولانا، مثنوی معنوی نسخه‌های خطی فراوان دارد، چنان که سبحانی در مقاله‌ای 208 نسخۀ آن را از کهن‌ترین نسخه تا پایان سدۀ نهم هجری، معرفی کرده است. طبعاً بعد از تاریخ ٩۰۰ق.‏ نسخه‌های بیشتری از مثنوی فراهم آمده است. اما دیوان کبیر نسخه‌های معدودتری دارد. در فهرست نسخه‌های خطی فارسی اثر احمد منزوی، ۷۴ نسخه معرفی شده است. مصحح می‌گوید نسخۀ قونیه که مبنای این چاپ قرار داشته، کاتب آن به نسخه‌ای که مبنای استنساخ وی بوده اشاره‌ای نکرده است. وی احتمال می‌دهد که آن نسخه اصیل که شاید نظیر نسخۀ مورخ ۶۷۷ هجری مثنوی بوده، در آتش سوزی سال ۱۹۰۲ مبلادی که در مولوی خانه افیون (قره حصار) به وقوع پیوسته از میان رفته است. وی همچنین می‌نویسد که نسخۀ موجود در قونیه (۶۸ -۶۹) بی‌تردید و به ادلۀ زیر از معتبرترین نُسخ باقی‌مانده از دیوان کبیراست: مرحوم فروزانفر این نسخه را کامل‌ترین نسخه دانسته و در تصحیح دیوان کبیر مبنای کار قرار داده است؛ مرحوم گولپینارلی که یکی از برجسته‌ترین مولوی شناسان و نسخه شناسان بوده، دیوان کبیر را به استناد همین نسخه به ترکی برگردانده است؛ نوید اوغوز ارگین، همین کتاب را از روی ترجمۀ ترکی گولپینارلی در ۲۶ مجلد کم حجم به انگلیسی ترجمه و چاپ کرده است.

در چاپ حاضر ۳۲۶۰ غزل (در ۳۶۵۵۳ بیت)، ۴۳ ترجیع بند و ۱۸۶۸ رباعی آمده است. از یک غزل فقط یک بیت نقل شده، البته بعضی غزل‌ها عیناً با ابیاتی کمتر یا بیشتر تکرار شده است. چاپ فروزانفر ۳۲۲۹ غزل، ۴۴ ترجیع بند و ۱۹۸۳ رباعی دارد. بنابراین، دیوان حاضر ۳۲ غزل بیشتر دارد و چاپ فروزانفر یک ترجیع بند و ۱۱۵ رباعی بیشتر دارد. شاید دلیل عمدۀ تفاوت تعداد اشعار و اختلافات دیگر این دو چاپ این است که فروزانفر درکار تصحیح از نسخه‌های بیشتری استفاده کرده، ولی توفیق ه. سبحانی فقط به همان نسخۀ معتبر قونیه متکی بوده است. در عين حال هر کدام از اين دو چاپ دارای ویژگی‌های منحصر به فردی است؛ چاپ حاضر علاوه بر دقت و اعتبار مصحح، حروفچینی و ویرایش به‌روز، چاپ پاکیزه و چشم نواز و جلد تفیسی دارد.

مصحح کتاب حاضر درباره برخی دیگر از خصوصیات آن می‌نویسد: برای تسهیل در مراجعه به جای آنکه طبق شیوه‌ای که در نسخ خطی رعایت می‌شود؛ ورق شمار داشته باشد، به ترتیب صفحات نسخۀ ۶۹-۶۸ مرتب شده. هر بحر عروضی به ترتیب الفبایی از «الف» تا «یا» است. پیش از بیت شمار، هر غزل را شماره‌گذاری کرده، در کنار شمارۀ غزل‌ها؛ شمارۀ غزلیات مصحح فروزانفر را هم افزوده است. این افزوده برای ایجاد سهولت در کار کسانی صورت گرفته است که احتمالا بخواهند در صدد مطابقت و مقایسه بر آیند. سایر تغییرات و اصلاحات؛ خصوصاً در مورد غزل‌های تکراری و تغییرات جزئی که در رسم‌الخط ایجاد کرده در ابتدای کتاب و در ذیل چهارده مورد توضیح داده شده است.

این دیوان علاوه بر کشف‌الابیات، دو فهرست هم دارد.

فهرست نخستین، در آغاز کتاب و بر مبنای صفحات یا مندرجات کتاب است. فهرست دوم، در پایان متن و به ترتیب الفبایی مطلع غزل‌هاست که جهت سهولت مراجعه تدوین شده است. در پایین صفحات توضیحاتی افزوده شده که شامل شمارۀ سوره‌ها و آیات کلام الهی، احادیث نبوی، معنی ابیات عربی، ترکی و یونانی و معانی لغات احیاناً دشوار به کار رفته در متن است. بسیاری از واژه‌ها و کلمات دشوار و نیمه دشوار اعراب گذاری شده است. مصحح اظهار امیدواری کرده که در اعراب‌گذاری و کاربرد علایم نقطه‌گذاری راه افراط نپیموده باشد. در ابتدای کتاب پیش گفتار عالمانه‌ای از ناشر در معرفی دیوان کبیر و مقدمۀ مصحح با عنوان چند کلمه و چند کلمه دیگر... دربارۀ ویژگی‌های نسخۀ قونیه و تصحیح آن و همچنین مآخذ استفاده شده در تدوین و مقدمه و توضیحات این اثر افزوده شده است.

منابع مقاله

عالمی، محمدعَلَم، کتاب‌شناسی توصیفی مولانا (شامل جدیدترین تحقیقات و قدیمی‌ترین کتاب‌های مولوی پژوهی)، قم، انتشارات دانشگاه قم، 1392ش.

وابسته‌ها

کلیات شمس تبریزی