قاموس المعارف

قاموس المعارف، اثر میرزا محمدعلی مدرس تبریزی، دایرة‌المعارفی است حاوی تبیین و تشریح چهل‌وپنج هزار مدخل و اصطلاح دینی، فلسفی، کلامی، ریاضی، نجومی، ادبی، تاریخی و ترجمه.

قاموس المعارف
پدیدآوران	مدرس، محمدعلی (نويسنده) سبحانی، علی رضا (نويسنده) مؤسسه امام صادق(ع). گروه علمی (محقق)
ناشر	مؤسسه امام صادق علیه‌السلام
مکان نشر	ایران - قم
سال نشر	1391ش - 1392ش - 1393ش
چاپ	1
شابک	‎978-964-357-500-7
موضوع	اسلام - اصطلاحها و تعبیرها - اسلام - دایرةالمعارف‏ها - فارسی - واژه نامه‎‌‌ها
زبان	فارسی
تعداد جلد	4
کد کنگره	‎‏/‎‏م‎‏4‎‏ق‎‏2 5/2 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

مطالب کتاب در پنج آیین (فصل) و یک خاتمه به شرح زیر، ترتیب یافته است:

1. آیین اول، پیرامون حرکات و حروف بوده و به سه گفتار تقسیم شده است.
2. در آیین دوم، سیر زبان فارسى از گذشته تا امروز و آمیختن آن با زبان‌هاى دیگر به‌طور مجمل بیان شده است.
3. آیین سوم، در توضیح «کلمه»، طى سه نگارش، به توضیح اسم و فعل و حرف اختصاص یافته است؛ نگارش اول، به بیست‌وپنج نمایش تقسیم شده است؛ در نگارش دوم، به تعریف انواع فعل پرداخته شده و در سه نمایش، انواع فعل ماضى و مضارع و حال تشریح شده و نگارش سوم نیز به بیست‌وچهار نمایش تقسیم شده است.
4. آیین چهارم، در «کلام و جمله» است.
5. آیین پنجم، در ده نمایش قرار داده شده و به بیان «پاره‌اى فوائد متفرقه و توصیف آنچه کاتب و مترجم و صاحبان املا و مطالعه‌کنندگان کتب فارسى را محل حاجت و ضرورت بوده» اختصاص یافته است.

در خاتمه نیز نکاتى در روش کار نویسنده در تدوین کتاب و نحوه یافتن کلمات در آن ارائه شده است.

در این کتاب، در هر آیین، ابتدا موضوع آن بر اساس قواعد زبان فارسى توضیح داده شده و در صورت نیاز، مطالب معمولا به «بیان»، «دستور»، «نگارش» و یا «نمایش» تقسیم و براى تکمیل توضیحات از عنوان «تتمیم» یا «تتمه» استفاده شده و نکات و تذکرات در قالب «تنبیه»، «غفلت» و «تبصره» آورده شده و زمانى که بیش از یک تبصره باشد، براى جلوگیرى از تکرار، به‌جاى کلمه «تبصره»، «بینش» آمده است. همچنین براى جلوگیرى از تکرار مطالب نیز به دیگر بخش‌ها (با ذکر شماره آیین و نمایش آن‌ها) ارجاع داده شده است.

از نکاتى که در بعضى قسمت‌هاى کتاب به چشم مى‌خورد، مى‌توان موارد زیر را برشمرد:

1. به‌کارگیرى صنایع ادبى، همچون: تشبیه، استعاره، کنایه و مثل در مقدمه و گاهى در متن؛ به‌عنوان مثال: «هیکل حروف مشهوره، لباس وجود پوشیده»؛
2. مقایسه زبان عربى و فارسى؛
3. نقل شعرهایى در موضوع دستور زبان فارسى براى توضیح مطالب، مانند:

آنان که به فارسى سخن مى‌رانند

در معرض دال ذال را ننشانند

1. استفاده از احادیث، مانند: سخن امام رضا(ع) در مورد حروف زبان فارسى و سخن پیامبر(ص) در مورد ایرانیان.
2. به‌کار بردن عبارات عربى: على‌هذا، على هذا القياس، من باب تسمية الملك باسم المالك، بعضا أو كلا، على‌ الرسم، الأكثر فالأكثر، بعبارة أخرى، تسهيلا للأمر.
3. ذکر شواهد از کتب نظم و نثر که فهرست آن‌ها در پایان کتاب آمده است.

منابع مقاله

پیشگفتار حمیده حجازی.