النهاية و نكتها

النهایة و نکتها
پدیدآوران	مؤسسه النشر الاسلامي التابعه لجماعه المدرسین بقم المشرفه (محقق) طوسی، محمد بن حسن (نویسنده) حلی، جعفر بن حسن (شارح)
عنوان‌های دیگر	النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوی. شرح
ناشر	جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامي
مکان نشر	قم - ایران
سال نشر	1412 ق
چاپ	1
موضوع	طوسی، محمد بن حسن، 385 - 460ق. النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوی - نقد و تفسیر طوسی، محمد بن حسن، ۳۸۵ - 460ق. - سرگذشت‌نامه فقه جعفری - قرن 5ق. حلی، جعفر بن حسن، 602 - 676ق. - سرگذشت‌نامه
زبان	عربی
تعداد جلد	3
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏181‎‏/‎‏6‎‏ ‎‏/‎‏ط‎‏9‎‏ ‎‏ن‎‏9028‎‏ ‎‏1371
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

النهایة و نكتها، نام ديگر كتاب: حل مشكلات النهایة و شرح نكت النهایة تألیف جعفر بن حسن بن يحيى بن حسن بن سعيد هذلى حلى، معروف به محقق حلى، محقق اوّل (م 676 ق).

اهميت كتاب

كتاب النهایة و نكتها از مشهورترين و معتبرترين شروح «النهایة في مجرد الفقه و الفتوى» تأليف شيخ الطائفة محمد بن حسن طوسى (م 480 ق) مى‌باشد.

كتاب «النهایة» به دليل درجه و مرتبۀ عالى كه در نزد علماى قوم و فقهاى عظام داشته است محور اساسى در فقه اهل‌بيت عليهم‌السلام داشته و شروح و حواشى همچون:

- النهایة و نكتها،

- المرشد إلى سبيل التعبد، تأليف محمد بن حسن طوسى (زنده تا سال 515) فرزند مؤلف،

- المغنى في شرح النهایة الطوسية، و نهية النهایة، تأليف شيخ قطب‌الدين راوندى (م 573 ق)،

- شرح النهایة، تأليف سليمان بن حسن صهرشتى، صاحب اصباح الشيعة (متوفى اواخر قرن پنجم)، بر آن نوشته شده است.

اگر چه محقق حلى داراى تأليفات متعدد و مهمى در فقه اماميّه بوده است كه معروفترين آنها «النافع في مختصر الشرائع»، «المعتبر» و به خصوص «شرائع الإسلام» مى‌باشد كه بيش از هفتصد و پنجاه سال محور تدريس در حوزه‌هاى علميه بوده است. اما كتاب «النهایة و نكتها» نيز از شهرت و جايگاه خاصى برخوردار است.

علت تأليف

از آنجايى كه بعضى از فضلاء و علماى زمان محقق به بعضى از مسائل كتاب النهایة اشكال داشته‌اند و همچنين سؤالاتى در بعضى از زمينه‌هاى ديگر براى آنان وجود داشته، از محقق اول خواسته‌اند كه به صورت مختصر و با ادلۀ موجز به اين سؤالات پاسخ دهد و او نيز پذيرفته است كه به اين مطلب در خطبۀ كتاب اشاره دارد.

با توجه به احاطۀ مؤلف به نظريات شيخ طوسى در كتاب‌هاى المبسوط، الخلاف، تهذيب الأحكام و استبصار، كه وى مكررا از آنان نام مى‌برد در واقع «النهایة و نكتها» خلاصه و چكيده‌اى از نظريات شيخ طوسى و شرح و تفسير مشكلات و غوامض «النهایة» مى‌باشد.

تاريخ تأليف

از تاريخ تأليف كتاب اطلاع دقيقى در تراجم موجود نيست اما با توجه به اين كه مؤلف نام هيچ كدام از تأليفات خود را در اين كتاب ذكر ننموده است و به آنها ارجاع نداده است به احتمال زياد اين كتاب قبل از كتاب «شرايع الإسلام» و «مختصر النافع» تأليف شده است.

و با توجه به اين كه نسخۀ خطى جلد اوّل شرايع الإسلام كه به خط شيخ محمد بن اسماعيل بن حسین هرقلى نوشته مربوط به سال 670ق مى‌باشد، (مقدمۀ ناشر شرايع الإسلام چاپ مؤسسۀ اسماعيليان، الذريعة48/13)، بنابراین به احتمال زياد كتاب «النهایة و نكتها» قبل از سال 665ق تأليف شده است.

قابل ذكر است كه «النهایة و نكتها» بعد از كتاب «جواب المسائل المصرية» تأليف شده زيرا مؤلف تفصيل مطالبى را به آن ارجاع داده است: «هذه النكت الأربع قد ذكرنا الجواب عنها في جواب المسائل المصريّة فليطلب هناك».

و بنابراین آنچه در صفحۀ 184 از جلد اوّل مقدمۀ ناشر آمده است كه «مسائل المصرية» پس از «نكت النهایة» نوشته شده اشتباه است. (النهایة و نكتها ج 1 198).

نسخه‌هاى خطى

در الذريعة5 نسخه را معرفى نموده است كه عبارتند از:

1. نسخه‌اى كه به خط ماجد بن فلاح بن حسن شيبانى در سال 980ق نوشته شده است و كتاب‌هاى المسائل المصريات و المسائل البغدادية به آن ضميمه شده است و در تملك سيد‌ ‎مهدى قزوينى بوده است.
2. نسخه‌اى به خط ملك محمد بن ميرزا على قمى كه در سال 1054ق نوشته شده و متعلّق به محقق سبزوارى صاحب «ذخيرة المعاد» بوده است.
3. نسخۀ كتابخانۀ آستان قدس رضوى.
4. نسخۀ متعلّق به آغا بن اسد اللّه بن حجت‌الاسلام اصفهانى.
5. نسخۀ متعلّق به سيد‌ ‎محمد روضاتى. (الذريعة307/24 و 308).

نُسخ مورد اعتماد

تحقيق و تصحيح كتاب موجود بصورت تلفيقى و با استفاده از 4 نسخۀ خطى صورت پذيرفته است كه در موارد اختلاف از صحيح‌ترين نسخه استفاده شده است و نسخه‌اى به عنوان اصل و اساس در تصحيح انتخاب نشده است. اين 4 نسخه عبارتند از:

1 و 2 - دو نسخۀ خطى متعلق به كتابخانۀ آستان قدس رضوى به شماره‌هاى 2665 و 2666 كه در قرن دهم نوشته شده‌اند و با رمز «ش» و «ر» مشخص شده‌اند.

3 - نسخۀ متعلّق به كتابخانۀ دانشگاه تهران با شمارۀ 676 كه با رمز «ك» مشخص شده است.

4 - نسخۀ چاپ سنگى كه در ضمن مجموعۀ جوامع الفقهيه چاپ شده است و با رمز «خ» مشخص شده است.

تاريخ انتشار

اين كتاب اولین بار در سال 1276ق در ضمن جوامع الفقهيه به عنوان كتاب نهم از اين مجموعه چاپ شده است، كتاب موجود بوسيلۀ مؤسسۀ نشر اسلامى تابع جامعۀ مدرسين در قم تحقيق و تصحيح و انتشار يافته است. جلد اول آن در سال 1417ق چاپ شده و تاريخ چاپ جلد دوم و سوم آن در مقدمۀ ناشر ذكر نشده است.

گروه تحقيق كتاب موجود آقايان شيخ على مؤمن قمى، شيخ على عندليب، شيخ محمد مهدى شب زنده‌دار، سيد‌ ‎ابوالفضل بهاء‌الدينى، سيد‌ ‎على طباطبايى، حاج كمال كاتب و رعد مجيد بهبهانى بوده‌اند. در تمام مراحل تحقيق، علامۀ بزرگوار شيخ محمد مؤمن قمى اشراف داشته‌اند.

زندگى‌نامۀ شيخ طوسى (قده) به قلم آقا بزرگ تهرانى (م 1389 ق) كه در سال 1376 نوشته شده و همين‌طور زندگى‌نامۀ محقق حلى بوسيلۀ شيخ محمد آصفى نيز در مقدمۀ كتاب آمده شده است.

تقسيمات مطالب

تقسيم‌بندى مباحث كتاب، نظير كتاب «النهایة» شيخ طوسى (قده) مى‌باشد و مؤلف تقسيم چهارگانۀ مباحث فقهى به عبادات، معاملات، ايقاعات و احكام را كه در شرايع الإسلام آمده است در اين كتاب ذكر ننموده است.

البته در مقدمۀ ناشر آمده است كه: لا بد من الإشارة إلى هذا الأمر من أن نكت النهایة بمنزلة الشرح الكتاب النهایة و لذلك وضعناه في هامش النهایة و لأجل التحفظ على ترتيب كتاب النهایة جعلنا كل هامش في الموضع الذي يتناسب مع متن النهایة و لم يراع ترتيب النكت. (النهایة و نكتها، ج 188/1 مقدمۀ ناشر).

اين عبارت حاكى از اين است كه تقسيم‌بندى مباحث «النهایة و نكتها» با كتاب «النهایة» فرق داشته است.

فهرست مطالب

در جلد اول كتاب‌هاى طهارت، صلاة، صيام، زكاة و حج مطرح شده است.

جلد دوم شامل كتاب‌هاى جهاد، ديون، كفالات، حوالات، وكالت، شهادات، قضايا و احكام، مكاسب، متاجر، نكاح و طلاق است.

جلد سوم مباحث عتق و تدبير و مكاتبه، ايمان و نذور و كفارات، صيد و ذبائح، اطعمه و اشربه، وقوف و صدقات، وصايا، مواريث، حدود و ديات را شامل مى‌شود.

در قسمت كتاب متاجر، مباحث شفعه، شركت، مضاربه، رهن، وديعه، عاريه، مزارعه و مساقاة و اجارات مطرح شده است.

در كتاب طلاق نيز مباحث اقسام طلاق، لعان و ارتداد، ظهار و ايلاء، خلع و مباراة را در بردارد.

ويژگى‌ها

1. آزاد انديشى

   انقياد مؤلف در برابر ادلۀ شرعى در كنار آزاد انديشى وى كتاب «النهایة و نكتها» را از ساير كتب فقهى آن زمان ممتاز كرده است. وى با دقت كم نظيرى به بررسى اقوال و نظريات شيخ طوسى (قده) پرداخته است براى روشن شدن اين مطلب به ذكر بعضى از عبارت‌هاى كتاب مى‌پردازيم.

   در كتاب ديات: هذا شيء ذكره المفيد رحمه‌اللّه في كتاب المقنعة و الشيخ رحمه‌اللّه في النهایة، و لم أقف به على أصل، و نحن في مقام المطالبة للشيخين رحمها اللّه بدليل ذلك. (ج 65/3).

   ذهب شيخنا أبو جعفر في نهایته إلى أنّ فيها دية السن الأصليّة، و هذا المذهب قوي و به أخبار كثيرة معتمدة، أقول نحن لا ندري قوّته من أين عرفها و لا الأخبار الّتي أشار إليها أين وجدها، و لا الكثرة من أين حصلها و نحن مطالبوه بدعواه. (ج 436/3).

   ذهب إلى ذلك شيخنا المفيد رحمه‌اللّه في المقنعة و لم يذكر لنفسه مستندا فأحكيه. (ج 366/3).

2. فقه الحديث

   نحوۀ بررسى دقيق متن روايات و بررسى تعارض آنان و تأمل و تدبر محققانه در روايات و باصطلاح «فقه الحديث»، در كتاب «نكت النهایة» بخوبى مشهود مى‌باشد كه به چند نمونه مختصرا اشاره مى‌شود.

   در بحث سعى در حج در مورد روايت سماعه: فهذا الحديث بعينه أخلّ ببعضه، فاضطرب اللفظ، و ما ذكرناه تأويل و إلاّ فالخبر مضطرب، و ما ذكرناه أقرب إلى تأويله. (ج 511/1، ج 88/2، 174).

3. نكات رجالى

   ذكر نكات رجالى و توجه به سلسله سند روايات، و نظريات رجالى مؤلف از خصوصيات باارزش و مهم اين كتاب مى‌باشد كه به چند نمونه اشاره مى‌شود.

   در بحث احتكار: و الشيخ رحمه‌اللّه عوّل في تقدير مدّة الترخيص في الاحتكار و على رواية السكونیو هو عامي لا يعمل بما ينفرد به، و السكونیضعيف و محمد بن قيس يحتمل أن يكون أبا أحمد أسدي، و قال النجاشي في كتاب الرجال...،

   و الرواية طريقها ابن اسباط و هو فتحي، و الحسن بن محمد سماعة واقفي معاقد في الوقف و محمد بن زياد واقفي أيضا، محمد بن عيسى بن عبيد ضعيف ذكر ذلك الشيخ أبو جعفر رحمه‌اللّه في كتاب الرجال و عما فطحي، و أنا أتوقف فيما ينفرد به خصوصا إذ أورد منافيا للأصل. (ج 114/2، 148، 167، 177، 204).

4. احاطه به نظريات قدما

   سراسر كتاب در برگيرندۀ نظريات فقهاى عظام از قدماء و متأخرين زمان مؤلف و نظريات مختلف شيخ طوسى در كتب مختلف او است كه نشان از احاطۀ مؤلف به نظريات آنان دارد كه به چند نمونه اشاره مى‌شود.

   لكن الشيخ رحمه‌اللّه تبع في جميعها وضع الشيخ المفيد رحمه‌اللّه في المقنعة، فالشيخ يتبع الآثار، و قد سبقه الشيخ المفيد رحمه‌اللّه على هذه الأخبار في المقنعة، ذكر الشيخ في المبسوط، للشيخ في هذه قولان، و قد صرح في مسائل الخلاف، و هو اختيار ابن بابويه و الشيخ المفيد رحمها اللّه.

   و قد حقق في الاستبصار، ما ذكره الشيخ في النهایة قد رجع عنه في المبسوط، شيخ أبو جعفر رحمه‌اللّه في المسائل الحائرية، و إلى ما ذهب شيخنا أبو جعفر في النهایة ذهب السيد‌ ‎المرتضى رحمه‌اللّه في الانتصار، فالمفيد رحمه‌اللّه ذكر في الإرشاد و المقنعة قد خالف في ذلك سلاّر بن عبدالعزيز من فقهائنا. (ج 202/1، 206، 462، 284، 346، ج 97/3، 439).

   و از فقهاى نزدیک به عصر محقق حلى به نظريات ابن ادريس (م 598 ق) و شيخ قطب راوندى (م 573 ق) نيز اشاره دارد. (ج 436/3، 423).

5. تعبدبه اخبار اهل‌بيت عليهم‌السلام

   مؤلف در تعبدبه اخبار اهل‌بيت عليهم‌السلام كم نظير بوده تا جايى كه در بحث ديۀ جنين مى‌نويسد، و استدل بإجماع الفرقة و أخبارهم و أنت تعرف أن التقديرات الشرعيّة لاستفاد بالأنظار العقليّة، و لا الاستخراجات الفكريّة، و إنما تستفاد بالنقل و التوقف. (ج 462/3).

6. مباحث لغوى و نحوى

   توجه مؤلف به نكات اساسى مباحث فقهى همچون رجال، فقه الحديث، يا ذكر اقوال فقهاى بزرگ، وى را از توجه به جزئيات غافل نمى‌كند تا جايى كه به بعضى از مباحث لغوى و نحوى متعرض مى‌شود.

   به عنوان نمونه در كتاب وقوف و صدقات بحث مفصلى را در معنى ايمان و فسق مطرح نموده يا اين كه در كتاب النكاح مى‌نويسد: «أما نصب «حىّ» فقد منعه فضلاء النحاة لأنه لا يجوز.... (ج 312/2).

7. راجع به كتاب النهایة

   مؤلف در كتاب مكررا تصريح بر اين دارد كه متن النهایة برگرفته و مأخوذ از نصوص روايات مى‌باشد.

   به عنوان نمونه در بحث شرط در عقد، در كتاب متاجر: ما ذكره الشيخ في النهایة هو الذي نطقت به الأخبار. يا در جاى ديگر: أما لفظ النهایة فالظاهر أنّه قصد لفظ الرواية. (ج 347/3، ج 141/2).

گفتار بزرگان

روضات الجنات به نقل از شهيد دوم: و له تصانيف حسنة محقّقة محررّة عذبة، فمنها كتاب نكت النهایة مجلدان. (روضات الجنات 170/2).

رياض العلماء: كان عظيم الشأن جليل القدر رفيع المنزلة لا نظير له في زمانه، له كتب منها شرح نكت النهایة مجلد. (رياض العلماء 105/1، 106).

فوائد رضوية: از براى آنجناب مصنفات نافعه و مؤلفات فائقه است مانند شرح نكت النهایة. (فوائد رضوية 63).

لؤلؤ البحرين: و له قدس‌سره من التصانيف كتاب شرائع الإسلام في مسائل الحلال و الحرام، كتاب النافع في مختصر الشرايع...، شرح نكت النهایة. (لؤلؤ البحرين 235).

منابع مقاله

- الذريعة، 75/7، 110/14

- روضات الجنات 170/2

- رياض العلماء 105/1، 106

- فوائد رضويه 63

- لؤلؤ البحرين 235