اسلام و تربیت عقلانى و اجتماعى

اسلام و تربیت عقلانى و اجتماعى
پدیدآوران	آموزگار، محمدحسن (نویسنده)
ناشر	انتشارات انجمن اولیاء و مربیان جمهورى اسلامى ایران
مکان نشر	تهران
سال نشر	1376ش
چاپ	یکم
موضوع	تعلیم و تربیت
زبان	فارسی
کد کنگره	‏

برای دیگر کاربردها، تربیت اسلامی (ابهام‌زدایی) را ببینید.

اسلام و تربیت عقلانى و اجتماعى، تألیف محمدحسن آموزگار، حاوی بررسى شمارى از هدف‌های تربیتى اسلام. او از این رهگذر با تکیه بر قرآن کریم، پاره‌اى از هدف‌های تربیتى اسلام را مى‌کاود و به مناسبت سخن، به گوشه‌‌‌هایى از دیدگاه‌هاى تربیتى امام خمینى-قدس‌سره -دربارۀ هدف‌های تربیتى اشارت مى‌کند.

هدف اول. علت‌جویى و آیت‌بینى: در هستى، هیچ پدیده‌اى بیرون از قانون علیت نیست. دانش تجربى در پى شناخت علت پدیده‌هاست؛ اما ادیان هیچ‌گاه در پى کشف رابطۀ على میان پدیده‌ها نیستند. دین به پیوند هستى‌شناختى پدیده‌ها با پروردگار مى‌پردازد، این است که در دین، هر پدیده‌اى آیتى خدایى است و مسلمان باید آیت‌بین باشد و در هر پدیده و فرآیندى دست خدا را بیند و با ذکر و فکر و تدبر و تعقل، از راه فهم پدیده‌هاى محسوس، به خداوند که معقول مطلق است برسد. از آیات سورۀ لقمان روى‌هم‌رفته، برمى‌آید که: حکمت خیر کثیر است؛ بیشتر مردم، دستخوش محسوساتند؛ در هدایت انسان، عقل و دل در کارند؛ انسان ستیزه‌جو و مجادله‌گر است؛ آدمى هنگام درماندگى به خداوند روى مى‌کند.

هدف دوم. پرورش تفکر و تعقل: از چیستى تفکر که بگذریم، برترى انسان بر دیگر جانداران، برخاسته از توان اندیشه و خردورزى اوست. در قرآن کریم بر این توانایى توجه شده و بارها از آن سخن رفته است؛ اما از قرآن چنین برمى‌آید که اندیشه‌اى ارزشمند است و به فرگشت آدمى مى‌انجامد که جهتى الهى داشته باشد. تفکر، قلمروهاى گوناگون دارد؛ بمثل، چگونگى بهره‌مندى از طبیعت، تجارت و معاملات، مقابله با حوادث طبیعى، تشکیلات سیاسى؛ صنعت و خلق و ابتکار، یافته‌هاى علمى و دین. پاره‌اى موضوعات که براساس آموزشهاى قرآنى بایست دربارۀ آنها اندیشید چنین است: اصالت و صداقت رسول اکرم(ص)؛ مهر و گرمى و همبستگى؛ سود و زیان؛ گسترۀ زمین و آسمان؛ رخدادهاى تاریخ؛ مؤمنان؛ کافران و منافقان.

خردورزى و پرورش عقل از هدف‌های تربیتى است. عقل، تنها عامل کسب دانش و ایمان است و یگانه نیروى بازدارندۀ انسان از پیروى خواستهاى نفسانى و شیطانى است.

خوب است معنا و مفهوم عقل را دریابیم و به ارزش و اهمیت آن پى ببریم و ملاک کار عقلانى را بشناسیم و از رفتار غیرعقلانى پرهیز کنیم.

هدف سوم. آزادى و آزادیخواهى: آزادى و آزادیخواهى از هدف‌های تربیتى اسلام به شمار مى‌آید. آزادى، نبود مانع است و مانع آن چیزیست که از جنبش بازمى‌دارد. آزادى دربارۀ موجودى معنا دارد که بتواند برگزیند و حرکت کند. گویش، نگارش و جابه‌جایى از زمینه‌هاى نمود آزادى است. آزادى در حیطۀ دانشهاى گوناگون به کار مى‌رود و مفهوم فلسفى، اخلاقى، روان‌شناختى، تربیتى، حقوقى، اقتصادى یا سیاسى به خود مى‌گیرد.

آزادى در هیچ مفهومى مطلق نیست و آغاز و انجام دارد.

رویکرد اسلام به آزادى-چون هر مقوله‌اى دیگر-الهى است. انسان، بندۀ خدا و چون دیگر پدیده‌ها آفریده اوست و از خود هیچ ندارد و در پیشگاه خداوند مسئول و مدیون است. دلیل و حدود آزادى در اسلام و مفهوم آزادیخواهى، دیگر فرازهاى این فصل است.

هدف چهارم. انجام تکلیف و مسئولیت: پیوند تنگاتنگ تکلیف و مسئولیت، آن دو را یک هدف نشان مى‌دهد. مسئولیت همیشه مسبوق بر تکلیف است. خداوند براى انسان تکالیفى در حد توان معلوم داشته است. پیامبران به آنچه آورده‌اند، خود عمل کرده‌اند و جاى خرده‌گیرى نمانده است که گفته شود احکام خدا را نمى‌توان به‌جا آورد. مى‌توان گفت تکلیف‌پذیرى سرشتى انسان است. آنچه براى انسان تعیین تکلیف مى‌کند، مى‌تواند عامل اجتماعى(مانند خانواده، انجمن، باشگاه، دولت)، عقل، الهام فطرى، وحى و حق باشد.

انجام تکلیف چندان آسان نیست و گاه با دشوارى همراه است این است که برخى از انجام تکلیف تن مى‌زنند. براى پرورش انگیزه کسان و وادار کردنشان به انجام تکلیف، از پاداش و تنبیه استفاده مى‌شود.

تکلیف یا عام است و یا خاص و در قرآن به هر دو گونه آن اشارت رفته است.

نیرومندترین وادارندۀ انسان به اداى تکلیف، احساس وحیانى بودن آن است. تکالیف را درجاتى است. براى تشخیص تکلیف باید به اهل دانش روى کرد که جانشینان پیامبر(ص)و وحى آشنایند.

اسلام-بنابر چند علت-همه‌کس را در پیشگاه بارى مسئول مى‌داند و آیاتى فراوان، بر این مسئولیت دلالت دارد. انسان مسئول گفتار، تدبیر، تأییدات و کرده‌هاى خود است.

از نگاه قرآن، ابعاد مسئولیت انسان گسترده و دقیق است و کسانى که از مسئولیتهاى خود تن مى‌زنند و به تکالیف خود نمى‌پردازند بازخواست خواهند شد. برخى نشانه‌هاى رفتارى مؤمنان مسئول پایان‌بخش این گفتار است.

هدف پنجم. ارشاد بندگان: گروه واژگان رشد، نوزده بار در قرآن به کار رفته است ارشاد، ماهیتى اجتماعى و تربیتى دارد. از دید قرآن، انسان نیازمند رشد است و قرآن آبشخور ارشاد اوست و باید به ابعاد گوناگون رشد توجه کرد. رشد مطلوب و چگونگى دست‌یابى به آن و اسوه براى ارشاد بندگان را مى‌توان در تلاشهاى حضرت ابراهیم یافت. تحلیل روش ارشادى حضرت ابراهیم و قابل اجرا دانستن، آن فراز فرجامین این جستار است.

هدف ششم. خوددارى از فسق و فجور: یکى از هدف‌های مهم‌تربیتى، مبارزه با صفات منفى اخلاقى است. قرآن با صراحت به پایدارى در برابر پیروى از هواى نفس مى‌خواند. گروه واژگان فسق پنجاه و چهار بار در قرآن آمده است. پاره‌اى رفتار فاسقانه از نگاه قرآن عبارتند از: خوار شماردن دیگران، حکم کردن برخلاف امر خداوند، تکذیب آیات الهى، خوردن گوشت حرام و با خدا و مردم دورویى کردن. با برشماردن راه‌هاى پیشگیرى از فسق، نوبت گفتگو از فجور مى‌رسد و پس از شرح معناى لغوى آن به پاره‌اى مصادیق آن اشارت مى‌رود.

هدف هفتم. آشنایى با افکار تربیتى امام خمینى(ره): امام خمینى(ره)شخصیتى ذو فنون است که از همۀ ابعاد شخصیتى او که بگذریم در بعد تربیتى، پس از انبیا و اولیا در نظر و عمل در تاریخ بى‌بدیل است.

هدف‌های تربیتى از نگاه امام سه دسته است:

ا)هدف‌های فردى؛ مانند: اعتقاد به خداوند یکتا، شناخت، تزکیه نفس؛

ب)هدف‌های اجتماعى؛ در این فراز از نکات زیر یاد مى‌شود: تعهد، تعاون، وحدت، مسئولیت کارمندان دولت، دانشگاه و نقش اجتماعى آن، اهداف مدارس، اثر اجتماعى فرائض، هدف‌های مادى در جامعه اسلامى، اخلاق اجتماعى؛

ج)هدف‌های سیاسى؛ اصول و منطق انقلاب از نظر امام، مبارزه با استکبار، استقلال و آزادى، سیاست روشنفکران از دیدگاه امام، امام و ملى‌گرایى و صدور انقلاب از نظر امام، مطالب آمده در این بحث است.

هدف هشتم. توبه: در این بخش از مسائل زیر سخن رفته است: چارۀ معصیت‌کارى چیست، توبه از نظر علماى اسلام، تحولات نفسانى توبه‌کننده، عمومیت توبه، آیا شرط‍‌ توبه توانایى بر انجام گناه سابق است و وجوب توبه.

منابع مقاله

رفیعی، بهروز، کتابشناسی توصیفی و موضوعی تعلیم و تربیت در اسلام، انتشارات بین‌المللی هدی، تهران، چاپ اول، 1378ش