زمان، محمد

نام	زمان، محمد
نام‎های دیگر
نام پدر	حاج یوسف قمى
متولد	قرن یازدهم هجری
محل تولد
رحلت
اساتید
برخی آثار	چین نامه
کد مؤلف	AUTHORCODE08598AUTHORCODE

محمد زمان (قرن یازدهم هجری)، نقاش دوره صفویه و مترجم کتاب «چین‌نامه».

ولادت

از تاریخ تولد و رویدادهاى اوایل زندگى محمد زمان اطلاعى در دست نیست.

چنان‌که از امضا و رقم‌هاى او در نقاشى‌ها و دیگر آثار موجودش برمى‌آید، نامش محمد زمان و بر اساس برخى از همین رقم‌ها نام پدرش حاج یوسف قمى است. وى معاصر شاه صفى، شاه‌عباس دوم، شاه سلیمان و سلطان حسین بود. از حوادث کودکى محمد زمان که در عصر شاه صفى سپرى شد، بى‌اطلاعیم.

مهارت در نقاشی و مسافرت‌ها

شاه‌عباس دوم که نسبت به شاهان قبلى علاقه بیشترى به هنر نقاشى از خود نشان مى‌داد و حتى خود نیز به آموختن آن پرداخت، متوجه انحطاط‍‌ در مینیاتورسازى شد و تصمیم به فرستادن عده‌اى از نقاشان باهوش و باذکاوت ایرانى به رم براى یادگیرى نقاشى غرب گرفت که یکى از این نقاشان محمد زمان است. در آن زمان رم مرکز هنر نقاشى در اروپا بود. خصوصاً بعد از پشت سر گذاشتن دوران طولانى تجربه رنسانس بسیارى از هنرمندان را از اطراف جذب نموده بود.

قدیم‌ترین سندى که از فرستادن گروهى به رم، به دستور شاه‌عباس دوم سخن گفته، کتاب آ. اسمیت با عنوان تاریخ هنرهاى زیبا در هندوستان و سیلان است. در این کتاب آمده است: محمد زمان بعد از رفتن به رم با وجود اینکه مسلمان بوده، از دین و مذهب اجدادى خود دست کشیده، به دین مسیحى روى مى‌آورد و نیز مى‌افزاید که او نام خود را عوض کرده، نام جدید پائولو زمان را انتخاب مى‌کند.

همچنین نیکولا مانوتچى که بعد از مارکوپولو ماجراجوترین جهانگرد ونیزى است، در گزارش خود از سفر به هندوستان ادعا مى‌کند با شخصى به نام محمد زمان در دربار شاهان هند دیدار کرده است. وى همچنین مى‌نویسد: او که توسط‍‌ شاه‌عباس دوم براى تحصیل نقاشى به رم فرستاده شده بود در آنجا مسیحى شده، نام پائولو زمان را براى خود انتخاب مى‌کند. بعد از بازگشت به ایران با وجود پنهان کردن این موضوع، اطرافیان به او شک مى‌کنند و محمد زمان که آنها را مخالف خود مى‌بیند به دربار هند فرار مى‌کند. در آنجا با نشان دادن استعداد و لیاقت خود امان یافته، به زندگى در آنجا ادامه مى‌دهد. وى ابتدا در دوران شاه جهان، پادشاه هند، به کشمیر که جایگاه بسیارى از ایرانیان مقیم هند بود، مى‌رود، اما بعد از مرگ شاه‌ جهان و با روى کار آمدن اورنگ‌زیب به دهلى مى‌آید و در همان‌ جا است که مانوتچى با او ملاقات مى‌کند. در دهلى با مسیحیان خصوصاً پدر بوزیو رابطه دوستانه‌اى آغاز مى‌کند و در باب مسائل دینى با یکدیگر به بحث مى‌پردازند. او از کتابخانه کشیش مسیحى استفاده کرده و در آن میان با نسخه‌اى از کتاب ماتیو ریچى به نام هیئت اعزامى مسیحیان به چین آشنا مى‌شود و به تشویق آن کشیش به ترجمه بخشى از آن با عنوان تاریخ چین از لاتین به فارسى اقدام مى‌کند.

به هنگام سفر محمد زمان، شاه جهان پادشاه هندوستان بود و او هم از هنرمندان ایرانى که به آنجا مى‌رفتند، به‌خوبی استقبال مى‌کرد. محمد زمان با نشان دادن شایستگى‌هاى خود توانست در آنجا پیشرفت و ترقى نماید و از مقررى‌هاى مرسوم برخوردار گردد.

تأثیر سفر هند به‌طور واضح در شیوه نقاشى‌هاى او نمایان است؛ ازجمله کاربرد رنگ‌هاى تند و تصویر نمودن گل و گیاه و طبیعت به‌دقت یک عکاس.

پس بدون تردید باید گفت که محمد زمان در سال‌های آخر عمر شاه‌عباس دوم بین سال‌های 1071ق، که سخت‌گیرى اورنگ‌زیب شروع شد، تا 1074ق، به ایران بازگشته است. وى پس از بازگشت بر اثر لیاقت و استعدادى که از خود نشان داد توانست در دوره شاه سلیمان جزو نقاشان دربار قرار گیرد.

از آثار او در زمان شاه سلیمان مى‌توان به تعدادى قلمدان اشاره کرد و نیز چهارده مجلس از نقاشى‌هاى نسخه خطى خمسه نظامى که اینک در کتابخانه پیرمونت مورگان در نیویورک موجود است. مصور ساختن این نسخه بر اساس رقم‌هاى محمد زمان از 1084 تا 1088ق، طول کشیده است. در نخستین مجلس (تصویر پیرزن دادخواه و سلطان سنجر) وى سعى کرده چهره سلطان سنجر را به چهره شاه سلیمان شبیه سازد و از این طریق بیشتر مورد توجه شاه قرار گیرد. او با ابراز شایستگى‌هاى خود، بعد از مصور کردن خمسه از طرف دربار صفوى مأمور به مصور کردن سه صفحه سفید خمسه نظامى دیگرى شد که سال‌ها پیش براى شاه‌ تهماسب تهیه شده بود و نقاشى‌هاى آن کتاب را نقاشان بزرگى چون میر سید على، سلطان محمد، آقامیرک، میرزاعلی و مظفرعلى انجام داده بودند.

سبک نقاشی

به نظر کارشناسان، سبک نقاشى محمد زمان با دیگر نقاش‌ها متفاوت است؛ زیرا او در نقاشى‌هاى خود به تلفیق هنر سنتى ایرانى، غربى و هندى توجه داشت و از این طریق شیوه نوینى در نقاشى پى‌ریزى کرد.

بعدها در حدود سال 1089ق، محمد زمان دستورى از شاه سلیمان مبنى بر نقاشى کردن به سبک کاملاً اروپایى دریافت مى‌دارد که این خود نشان‌دهنده تأثیرپذیرى شدید شاه از نشست و برخاست با کشیشان و مبلغان مسیحى است. محمد زمان با رعایت شیوه اروپایى به‌ویژه‌ایتالیایى، سعى مى‌کند از تصاویر مذهبى موجود در تورات و انجیل استفاده کند؛ مانند «خانواده مقدس» (یوسف نجار، مریم و مسیح) که آنها را در بازگشت از مهاجرت به مصر نشان مى‌دهد و «نزول روح‌القدس بر مسیح» و «ملاقات الیصابات و حضرت مریم عذرا» و چند اثر موجود دیگر که از جمله آثار این دوره اوست.

براى اولین بار در دوره صفویه مذهب شیعه به‌عنوان مذهب رسمى کشور انتخاب شد و شاهان نسبت به آن تعصب خاصى داشتند؛ در نتیجه افراد ملزم به اظهار تشیع بودند. در این میان، نقاشان و از جمله محمد زمان سعى کردند آن را در رقم‌هاى نقاشى خود نشان دهند. او در اکثر آثارش رقم‌هاى «صاحب‌الزمان»، «یا صاحب‌الزمان» و «هو، یا صاحب‌الزمان» را به‌کار برد. همچنین رقم‌هاى دیگرى نیز داشت؛ ازجمله: «به رقم کمترین بندگان محمد زمان»، «رقم کمترین، محمد زمان»، «به رقم کمترین غلامان، محمد زمان»، «به رقم محمد زمان» و «رقم کمترین، ابن حاجى یوسف، محمد زمان».

وفات

از سال وفات محمد زمان نیز اطلاعى در دست نیست. آخرین اثر تاریخ‌دار که تاکنون از او سراغ است، جعبه قلمدانى است با رقم «یا صاحب‌الزمان» با تاریخ 1109ق.

منابع مقاله

لوجین (مصحح)، مقدمه «چین‌نامه»، تألیف ماتیو ریچی و ترجمه محمد زمان، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، تهران، چاپ اول، 1378ش.

وابسته‌ها

چین نامه