تمهيد القواعد (الشهيد الثاني)

تمهيد القواعد الأصولية و العربية لتفريع قواعد الأحكام الشرعية، اثر شهيد ثانى، زين‌الدين بن نور‌الدين، على بن احمد بن محمد بن جمال‌الدين بن تقى‌الدين بن صالح شامى عاملى(911 - 965ق)، از چهره‌هاى برجسته علماى شيعه در قرن دهم هجرى است. اين كتاب، به بررسى قواعد اصولى و عربى و احكام فقهى كه مترتب بر آنها مى‌شود، پرداخته است.

تمهید القواعد
پدیدآوران	مرکز التحقیق الاسلامي، المشهد المقدسة (محقق) شهید ثانی، زین‌‎الدین بن علی (نویسنده)
ناشر	دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، مرکز انتشارات
مکان نشر	قم - ایران
سال نشر	1416 ق
چاپ	1
شابک	‎964-424-022-7
موضوع	اصول فقه شیعه - قرن 14 فقه - قواعد
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏169‎‏/‎‏5‎‏ ‎‏/‎‏ش‎‏9‎‏ت‎‏8
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

برای دیگر کاربردها، تمهيد القواعد (ابهام‌زدایی) را ببینید.

به گفته آقابزرگ تهرانى، شهيد ثانى با ملاحظه دو كتاب «التمهيد» در قواعد اصول فقه و «الكوكب الدّرّى» در قواعد عربى از اُسنوى شافعى، در صدد تأليف كتابى برآمد كه هر دو نوع قواعد را در بر داشته باشد، ازاين‌رو به تأليف تمهيد القواعد دست زد؛ بنابراین، با اينكه اين اثر، شباهت‌هايى با كتاب «القواعد و الفوايد» شهيد اول، دارد، تلخيص يا تنظيم آن نيست و اثرى مستقل به شمار مى‌رود.

كتاب، در روز جمعه اول محرّم 958، به انجام رسيده است.

ساختار

كتاب، مشتمل بر دو بخش است؛ بخش اول، حاوى هفت مقصد و بخش دوم داراى چهار مقصد است و هر يك از دو بخش، شامل صد قاعده مى‌باشد.

گزارش محتوا

عناوين مقاصد هفت‌گانه بخش اول، از اين قرار است: في الحكم؛ في الكتاب و السنّة؛ في الإجماع؛ في القياس؛ في أدلّة اختلف فيها، في التعادل و التراجيح؛ في الاجتهاد و التقليد.

عناوين مقاصد چهارگانه بخش دوم، چنين است: في الاسماء؛ في الافعال؛ في الحروف؛ في التوابع و باقى التراكيب و ما يتعلق بها من المعانى.

مؤلف، در مقدمه، مى‌فرمايد: از آن‌جا كه دو علم اصول فقه و عربى از مهم‌ترين مقدمات علم فقه‌اند و فقيه براى استنباط احكام بدانها نياز دارد، ما كتاب را در دو بخش تنظيم كرده‌ايم.

مؤلف، علاوه بر بيان اصول و قواعد، فروع فقهىِ راجع به هر قاعده را نيز با رعايت اختصار و ايجاز ذكر كرده است.

مؤلف، در اين كتاب كه بر پايه فقه امامى تأليف شده و ظاهراً نخستين اثرى است كه بدين سبک در زمينه فقه شيعه تدوين گرديده است، علاوه بر استناد به آيات و احاديث بسيار، در موارد متعدد، آراى فقها و اديبان اهل سنّت را آورده است و ازاين‌رو مى‌توان اين كتاب را اثرى تطبيقى درباره اصول فقه نيز دانست.

كتاب تمهيد القواعد، گنجينه‌اى ارزش‌مند است از قواعد اصولى و قواعد عربى و فقه و مسائل نادرى كه ديگر علما متعرض آن نشده‌اند و علاوه بر آن، به يك سرى وقايع و حوادث تاريخى نيز اشاره دارد.

اين كتاب، بسيار مورد توجه علما و فقهاى شيعه قرار گرفته و با توجه به اينكه از معدود كتاب‌هايى است كه توسط علماى شيعه در اين باره به رشته تحرير درآمده، تا كنون شرح‌ها و حواشى فراوانى بر آن نگاشته شده است.

شهيد ثانى، در اين كتاب، ميان دو فن تأثير قواعد اصولى بر احكام فقهى و تأثير قواعد عربى بر احكام فقهى جمع نموده و حقيقتا اين كتاب، گران‌بهاترين اثرى است كه در اين رابطه نگاشته شده است. با مقايسه اين كتاب و آثار ديگرى كه در اين باره نگاشته شده به راحتى درمى‌يابيم كه شهيد بر بسيارى از نقاط ضعف آن آثار آگاه بوده و در اين كتاب با مهارتى كامل از آن اشتباهات پرهيز كرده است؛ نقطه ضعف‌هايى، مانند خروج از بحث و طرح مباحث جانبى كه ربطى به موضوع ندارد و يا طولانى ساختن بى‌جهت مباحث و يا بيان فروعى كه مترتب بر قواعد نيستند.

وى، با رعايت اختصار به ذكر فروعى پرداخته كه بر قواعد مترتب مى‌شوند و گاهى نيز به ذكر دليل پرداخته، همان‌گونه كه در كتاب شرح لمعه، عمل نموده و خواننده را براى استنباط احكام شرعى مهيا ساخته است.

وضعيت كتاب

در آخر كتاب، فهرست فنى مفصّلى با شيوه‌اى ابتكارى، براى سهولت مراجعه به كتاب ذكر شده كه توسط خود مؤلف، تدوين گرديده است. اين فهرست كه به ترتيب ابواب منابع فقهى تنظيم شده، در شب سه شنبه هشتم رجب 960 پايان يافته است.

كتاب تمهيد القواعد، ابتدا، در سال 1272 همراه كتاب «الذكرى» تأليف شهيد اول، به همت مولا على اكبر کرمانى در ايران به طبع رسيد و در سال 1416 نيز با تحقيق و تعليق در قم چاپ شد.

بسيارى از علما، مانند سيد ميرزا عسكرى، على بن محمد بن حسن بن زين‌الدين، از نوادگان مؤلف؛ شاه وردى تبريزى؛ ميرزا عبداللّه افندى؛ مؤلف رياض العلماء و ميرزا محمد تنكابنى بر تمهيد القواعد شرح و حاشيه نگاشته‌اند.

منابع مقاله

1. مقدمه مكتب الاعلام الاسلامى بر كتاب تمهيد القواعد.
2. الذريعة إلى تصانيف الشيعة، نوشته آقا بزرگ تهرانى.
3. أعيان الشيعة، نوشته سيد محسن امين.