يحيی بن معين و كتابه التاريخ

‏يحيی بن معين و كتابه التاريخ
پدیدآوران	یحیی بن معین (نويسنده) احمد محمد نورسیف (محقق)
ناشر	المملکة العربية السعودية. جامعة الملک عبدالعزيز. مرکز البحث العلمي و احياء التراث الاسلامى
مکان نشر	عربستان- مکه مکرمه
سال نشر	1399ق
چاپ	1
موضوع	يحيي بن معين، 158 - 233ق. التاريخ و العلل - نقد و تفسير، کشورهای اسلامی - تاريخ - متون قديمی تا قرن 14، اسلام - تاريخ - متون قديمی تا قرن 14، ادبيات عربی - سرگذشت‌نامه
زبان	عربی
تعداد جلد	4
کد کنگره	‏‎‏/‎‏ي‎‏3‎‏ ‎‏2085 35/63 ‏DS‎‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

يحيی بن معين و كتابه التاريخ: دراسة و ترتیب و تحقیق، تحقیق و پژوهشی است پیرامون کتاب «التاریخ» یحیی بن معین (متوفی 233ق) که به‌وسیله احمد محمد نورسیف، به انجام رسیده است.

ساختار

کتاب با مقدمه مفصلی از نویسنده آغاز گردیده و مطالب در چهار جلد، تنظیم شده است

گزارش محتوا

مقدمه محقق، جلد اول کتاب را به خود اختصاص داده است. محقق در این جلد، پس از مقدمه‌ای در اشاره به شرافت و عظمت علم الحدیث به تعریف لغوی و اصلاحی واژه نقد و مباحث مربوط به آن از جمله انگیزه‌های نقد حدیث و عوامل ظهور آن، طبقات نقاد در امصار مختلف تاریخی و مراحل تدوین و تطور اصول نقد حدیث، مطالب خود را در سه قسم زیر، سامان داده است:

1. قسم اول؛ تحقیقی است پیرامون زندگانی یحیی بن معین، در سه باب، به شرح زیر:
   1. در باب نخست، به بحث پیرامون زندگی اجتماعی و سیره ابن معین پرداخته شده و اطلاعاتی شامل نام و نسب محل و زمان تولد، پدر و خصوصیات اخلاقی وی، از جمله شفقت و مهربانی او، خشیت، کرامات و در نهایت، تاریخ وفات و چگونگی آن، ارائه گردیده است.
   2. در باب دوم، به حیات فکری وی پرداخته شده و به‌منظور بحث پیرامون عقاید او، به بررسی فرق معاصر وی و نحوه تعامل او با این فرق، پرداخته شده است.
   3. در باب سوم، به بررسی عواملی پرداخته شده است که در شکل‌گیری شخصیت علمی ابن معین، دخیل بوده و نقش مستقیمی در آن داشتند که از جمله آنها، عبارتند از چگونگی تحصیل علم و اشتیاق به آن، شیوخ و اساتیدی که از ایشان متأثر بوده، شاگردان و کسانی که از وی، روایت اخذ کرده‌اند، مسافرت‌هایی که به‌منظور کسب علم انجام داده است، کتاب‌های حدیثی فراوانی که نوشته و روش وی در تدوین آنها، سایر تألیفات او، جایگاه علمی و تأثیر وی در معاصران خود و مصادر و منابع مورد استفاده وی در نقد حدیث و شیوه و اصطلاحات مورد استفاده او.
2. قسم دوم: تحقیقی است پیرامون کتاب «التاریخ» در سه باب زیر:
   1. در باب اول، به بررسی چگونگی روایت ابوالفضل عباس محمد دوری از ابن معین و مقایسه آن، با دیگر روایات، از جمله روایت ابن محرز، ابن جنید، دارمی، اسحاق بن منصور کوسج، پرداخته شده است.
   2. باب دوم: به توصیف نسخه کتاب، اختصاص یافته و در آن، به مباحثی همچون نام کتاب، نسبت آن به مؤلف، تعداد اوراق و سطور آن، خط، ناسخ، تاریخ و مکان نسخ، اسناد ناسخ به مؤلف و تراجم رجال آن، حواشی و اصطلاحات، علامات و حرکات مورد استفاده محقق، تعداد اجزای نسخه و سماعات کتاب پرداخته شده است.
   3. باب سوم: به تبیین روشی که محقق در تحقیق کتاب، از آن استفاده نموده و بیان اقدامات تحقیقی صورت گرفته بر روی آن و نیز کتاب‌های مورد استفاده در تحقیق و تصحیح کتاب، اختصاص یافته است. از جمله این کتاب‌ها، عبارتند از: «كتاب الكنی» دولابی، «الأسامي و الكنی» ابی‌احمد حاکم، «الجرح و التعديل» ابن ابی‌حاتم، «الضعفاء» عقیلی، «الكامل» ابن عدی و «تاريخ بغداد» خطیب.

متن کتاب «التاریخ» در جلدهای بعدی جای گرفته است. این کتاب، به روایت ابوالفضل عباس محمد دوری (متوفی ۲۷۱ق) شاگرد ابن‌ معين است. در این کتاب، شرح‌حال افراد به همراه اطلاعاتی درباره جرح و تعدیل، اسامی صاحبان کنیه‌ها و برعکس، نسب برخی راویان، تعیین صحابی یا تابعی بودن و راویان برخی اشخاص بیان شده است.

با بررسی كتاب چنين به دست می‌آيد كه نظام طبقاتی و تنظيم در این اثر بر اساس شهرها انجام شده است و بر این اساس، مؤلف صحابه را از تابعان و راويان پس از آنها جدا ساخته و افزون بر اين، به‌گونه‌ای نسبی، افراد پس از صحابه (تابعان و ديگران) را بر اساس شهرها مرتب کرده است.

لازم به ذکر است که دوری در این کتاب به‌غیراز نقل آرای استادش، یحیی بن معین، برخی اطلاعات را نیز خود بر کتاب افزوده است؛ ازاین‌رو وفات یحیی بن معین و احمد بن حنبل (متوفی ۲۴۱ق) هم در آن گزارش شده است. همچنین به دلیل ملازمت طولانی دوری با یحیی بن معین، آخرین آرای ابن‌ معین بدون اختلاف نقلیات در آن آمده است.

نمونه یک شرح‌حال

سُفیان بن عُیَیْنَه: یروي سفیان بن عُیَیْنَه عن کثیر بن کثیر بن المطَّلب بن أبي‌‌وداعة السَّهمي و کان المطلب بن أبي‌‌وداعة من مسلمة الفتح.

قد سمع سفیان بن عیینه من سلیمان بن اُمّیة الثَّقَفی و قد دخل عَلَي عائشه.

کان سفیان بن عیینه أکثرهم في عمرو بن دینار و أرواهم عنه.

قد سمع ابن‌ عیینه من مسلمة بن وهرام.

سفیان بن عیینه أثبت من محمد بن مسلم الطائفي و أوثق و هو أثبت منه في عمرو بن دینار و هو أصب إلي في عمرو بن دینار من داود العطار.

قال ابن‌ عیینه: «المجدح هو الدَّبَران».

سفیان بن عیینه أثبت الناس في عمرو بن دینار، قیل له: «حماد بن زید؟» قال: «أعلم بعمرو بن دینار من حماد بن زید»، قیل: «فإن اختلف ابن‌ عیینه و سُفیان الثوري في عمرو بن دینار؟» قال: «سفیان ابن عیینه أعلم بعمرو منه».

قد سمع سفیان بن عیینه من عُثمان بن عُرْوة.

حدثنا العباس قال: حدثنا ابو‌عاصم النبیل الضحاك بن مخلد قال: «کنا عند سفیان بن عیینه فأتاه رجل فقال: "یا أبا‌محمد اقرأ علیك أحادیث معي؟" قال: "اقره". قال: فجعل یقرأ و یقرأ فلما فرغ قال: "هذه أحادیثك أرویها عنك؟" قال: لا. قال: ألیس قد قلت لي: اقرأ؟ قال سفیان بن عیینه: لم أُحدثك أنا بشيء، أنت حدثتِ بها نفسك».

حدثنا یحیی قال: حدثنا عبد‌الرزاق قال: سمعت سفیان یقول: «إذا نسي المسح مسح و أعاد الصلاة و لم یعد الوضوء».

حدثنا یحیی قال، حدثنا عبد‌الرزاق قال: سمعت سفیان یقول، في رجل جاء و قد صلي الإمام الجمعه؟ قال: «یقیم في صلاته، لأنه یصلي في غیره صلاة الإمام».

حدثنا یحیی، قال: حدثنا عبد‌الرزاق قال: سمعت سفیان یقول في رجل حلف بالطلاق ألا یأکل لحماً، فأکل سمکاً، قال: «أما في القضاء، فیقع علیه. والیَّةُ فیما بینه و بین الله».

وضعیت کتاب

ملحقات تحقیق کتاب، در انتهای جلد اول آمده است که به ترتیب، عبارتند از:

1. اسامی شیوخ یحیی بن معین که از آنها روایت کرده است؛
2. رواتی که از یحیی بن معین روایت کرده‌اند؛
3. اصطلاحات یحیی بن معین؛
4. نظر احمد و دیگران پیرامون روایات وارد شده در کتاب؛
5. فهرس احادیث، به ترتیب ابواب فقهی، شامل کتاب طهارت، صلات، زکات، صوم، حج، جهاد، جنائز، نکاح، طلاق، مجوصایا و الهبات، بیوع، احکام، خصومات، صید و ذبایح، اطعمه، اشربه، لباس و زینت، ادب، بر و صله، زهد، دعوات و ذکر، حدود، تفسیر و قرائات، ایمان، قدر، طب، ایمان و نذور، معجزات و خصائص، مناقب، تاریخ، فتن و اشتراط الساعه و جامع، تراجم اعلامی که در قسمت فهرست ترجمه‌ای از آنها ذکر نشده، کنیه‌های وارد شده در کتاب التاریخ، کسانی که به پدرانشان منسوب‌ند، کسانی که با عبارت «ابن أخی فلان» شناخته می‌شوند، انساب، احادیث و آثار، نصوص مبهم، قضایای فقهی، اعلامی که ترجمه‌ای برایشان یافت نشده است، قضایای مرسله و سماعات، به همراه فهرست اماکن، ابیات شعری و مطالب جلد نخست.

فهرست مصادر مورد استفاده محقق، در انتهای جلد چهارم آمده و در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع و اشاره به اختلاف نسخ، به توضیح و تشریح برخی از کلمات و عبارات متن، پرادخته شده است.

چاپ‌های کتاب

1. تاریخ ابن معین در چهار جلد با عنوان «یحیی بن معین و کتابه التاریخ» که به «التاریخ و العلل» نیز مشهور است با تحقیق و ترتیب احمد محمد نورسیف به سال ۱۳۹۹ق در مرکز البحث العلمی و إحیاء التراث الاسلامي مکه به چاپ رسیده است؛
2. همچنین این کتاب در دو جلد با عنوان «تاریخ یحیی بن معین» به روایت ابو‌‌الفضل عباس بن محمد بن حاتم دوری بغدادی و ابو‌‌خالد یزید بن هیثم بن طحان و با تحقیق، تعلیق، مقدمه و فهارس عبدالله احمد حسن در دارالقلم بیروت به چاپ رسیده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. رحمان ستایش، محمدکاظم، «کتاب رجال اهل سنت»، دانشگاه قرآن و حدیث، مرکز آموزش الکترونیکی (دانشکده مجازی علوم حدیث).