عوارف المعارف (ویرایش جدید)

‏عوارف المعارف
پدیدآوران	سهروردی، عمر بن محمد (نویسنده) اصفهانی، اسماعیل بن عبدالمؤمن (مترجم) انصاری، قاسم (مصحح)
ناشر	شرکت انتشارات علمي و فرهنگی
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1374ش ,
موضوع	آداب طريقت - متون قدیمی تا قرن 14 تصوف - متون قدیمی تا قرن 14 نثر فارسی - قرن 7ق.
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏288‎‏ ‎‏/‎‏س‎‏9‎‏ع‎‏9‎‏ ‎‏1374 ‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

عوارف المعارف، اثر شیخ شهاب‌الدین، ابوحفص عمر بن محمد سهروردی (متوفی 632ق) است که به ترجمه ابومنصور بن عبدالمؤمن اصفهانی (قرن هفتم) رسیده است. این کتاب با همین ترجمه برای بار اول در سال 1364 و برای دومین مرتبه در 1374 شمسی به شمار 3000 نسخه به چاپ رسیده است. آماده‌سازی و چاپ این ترجمه از اثر، از انتشارات علمی و فرهنگی بوده است. بنا بر آنچه از مقدمه ترجمه برمی‌آید، نام کامل مترجم کتاب اسماعیل بن عبدالمؤمن ابومنصور ماشاده است. او کتاب عوارف را، به خواهش دوستان و به‌پاس ارادتى که به عبدالسلام کاموى داشته، در سال شش‎صد و شصت‌وپنج (665) هجرى از عربى به فارسى برگردانده است. تصحیح اثر توسط قاسم انصاری انجام شده و همو مقدمه مفصلی درباره ترجمه کتاب و شیوه تصحیحش در ابتدای کتاب نوشته است.

اهمیت ادبی

اثر حاضر ترجمه‌‎اى است عرفانى به فارسى شیوا، بازمانده از قرن هفتم هجرى که از نظر قدمت تاریخى و روانى نثر و جامعیت، بر مصباح الهدایه عزالدین کاشى و طریقت نامه منظوم عماد فقیه ترجیح دارد و نسبت به آن دو که نیز عوارف را اساس کار خود قرار داده‌اند و با افزایش‌ها و کاهش‌های دلخواه اثرى مستقل ساخته‌اند، از اصالت بیشتر و مزیت ارزنده‌اى برخوردار است.

این ترجمه مزین به اشعار معتنابهى است، بیشتر از خود مترجم یا از گویندگان ناشناخته دیگر که بدین‌وسیله از آفت فراموشى و تلف محفوظ مانده‌اند و کمابیش آثار منظوم ادب فارسى را غنى‎تر خواهند ساخت.

مترجم، در گیرودار حمله مغول و نابسامانی‌های حاصله از آن، کمر همت به میان‌بسته و اثر گران‌بهایی را که به قلم تواناى عارف مشهور، شیخ شهاب‌الدین سهروردى، تألیف شده بود، از زبان تازى به فارسى روان ترجمه کرده و از این رهگذر به ادب فارسى و صوفیان ناآشنا به زبان عربى خدمت شایانى نموده است.

مقدار زیادى از لغات و ترکیبات زیباى متداول آن روزگار در ترجمه وارد شده که در نوع خود حائز اهمیت است. همچنین ترجمه مقدار زیادى اصطلاحات عرفانى و صنایع لفظى و نکات دستورى در بردارد.

کمیت ترجمه

مترجم چنانکه خود در مقدمه گفته، اسانید و مکررات را حذف کرده است. از حدود سیصد و سى آیه که در متن عوارف هست یک‎سوم آن در ترجمه نقل شده است. متجاوز از سیصد و چهارده حدیث و خبر در عوارف مذکور است که تقریباً یک‎صد و سى خبر و حدیث آن در ترجمه آمده است.

از هشتادوهفت بیت عربى منقول در متن عوارف، فقط در حدود بیست‌وسه بیت در ترجمه مذکور افتاده است. در عوض، مترجم چهارصد و هفتاد بیت فارسى در ترجمه افزوده است.

باب‌های بیست و سوم و بیست و چهارم کلاً ترجمه نشده و به قول مترجم آنچه از این دو باب لازم بوده در باب بیست و دوم گفته شده است.

مترجم در تطویل و اختصار متفنن بوده، چنانکه باب چهل و ششم را، به استثناى چند کلمه، تماماً ترجمه کرده و در ترجمه باب چهلم به اختصار گراییده است.

با همه این‌ها، نظم و ترتیب مطالب کتاب عوارف را کاملاً مرعى داشته و در نهایت دقت و علاقه جان سخن سهروردى را به بهترین وجه به فارسى شیرین و روان برگردانده است.

کیفیت ترجمه

عوارف المعارف به روشى عالمانه و به شیوه‌اى معتدل، شامل اصول تصوف عابدانه و عارفانه و جامع ذوق و عمل، تألیف یافته و از آغاز تألیف حائز اهمیت بوده و موردتوجه متصوفه قرار گرفته است.

مترجم که خود شاعر و صوفى و پیرو طریقه سهروردیه است، با وقوف کامل به اهمیت و شهرت عوارف و تسلط کافى و لازم به دو زبان عربى و فارسى براى «تنشیط قاریان» و بهره‌مندى همگان و رضایت خاطر دوستان به ترجمه این کتاب همت گماشته است؛ و با علاقه و ارادت مریدى صدیق، احتمالاً، نخستین و کامل‌ترین ترجمه کتاب مذکور را در 665 هجرى به وجود آورده و به صاحبدلان تقدیم کرده است.

سبک کلی ترجمه

نوع ترجمه در این اثر، ترجمه آزاد است و مترجم خود را در حذف و اسقاط اسانید و مکررات آزاد مى‎داند.

گرچه مترجم به شیوه ترجمه رساله قشیریه 119، همه مطالب را از آغاز تا انجام ترجمه نکرده، در کمال ذوق و مهارت، اصول مطالب و نظم و ترتیب کتاب عوارف را مرعى و محفوظ داشته و آنچه از آیات و احادیث برگزیده اکثر آن‌ها را ترجمه کرده و علاوه بر آن، به اقتضاى مقام و مقال، مطالبى از خود در ترجمه متن افزوده است (مخصوصاًً در مقدمه‌سازى براى آوردن شعر).

ترجمه یکدست و یکنواخت نیست و روش و نحوه کار در موارد مختلف، به‌مقتضای نوسانات احساس و کشش مترجم، فرق مى‌کند؛ اما این فراز و نشیب‌ها در جملات و عبارات به‍‌هیچ‎وجه از اهمیت اثر و روانى و شیوایى ترجمه نمى‌کاهد و خواننده، بى‎تأمل و تفرس، متوجه این اختلاف نخواهد شد.

با اینکه ترجمه حدود نیم‎قرن بعد از حمله مغول صورت گرفته از لغات مغولى و تکلفات ادبى معمول آن عصر عارى است و به تألیفات قرن ششم بیشتر شباهت دارد.

با توجه به اشعارى که در ترجمه آمده پیداست که مترجم با آثار صوفیانه مهم و مشهور زمان خود آشنایى داشته و در ترجمه خود از این آشنایی‌ها سود جسته و ابیات زیادى شعر فارسى زینت‌بخش ترجمه خود کرده است.

مترجم به اصول مطالب و رعایت امانت در ترجمه توجه داشته و وفادار مانده است و مواردى را که ترجمه آن‌ها را لازم ندیده متذکر شده است‎.

ترجمه‌های دیگر

ترجمه‌های دیگری نیز از این کتاب سهروردی موجود است. مثلاً دکتر نذیر احمد، استاد هندى، در (نشریه روابط فرهنگى هند و ایران؛ Indo - Iranica)، شماره 3، 4، سال 1972م، در مقاله‌ای تحت عنوان «قدیم‎ترین ترجمه عوارف المعارف»، به معرفى ترجمه‌اى از عوارف پرداخته و آن را قدیم‎ترین ترجمه این کتاب خوانده‎ است که خلاصه ترجمه مقاله وی به شرح زیر است:

قاسم داود، خطیب قصبه سهبر یا چبر و یا چر، از مریدان شیخ بهاءالدین زکریاى مولتانى و معاصر تاج‌الدین ابوبکر پسر ملک کبیر عزالدین ابوالحارث منکبرنى (سلطنت: 617- 628ق)، بنا به خواهش تاج‌الدین و با اجازه مراد خود، شیخ بهاءالدین، به ترجمه کتاب عوارف المعارف از عربى به فارسى اقدام کرده و سبب ترجمه و فایده آن را چنین بیان مى‌کند.... نذیر احمد، به استناد مطالب مندرج در کتاب طبقات ناصرى (پایان تألیف 658ق) تألیف منهاج‌الدین سراج (متولد 589ق) مربوط به حکومت و وفات تاج‌الدین ابوبکر و پدرش و دیگر ملاحظات تاریخى و بررسى ترجمه و حال مترجم، تاریخ این ترجمه را حدود 642ق، یعنى ده سال بعد از وفات مؤلف کتاب عوارف المعارف (632ق)، دانسته و به همین دلایل آن را بر ترجمه‌هاى ظهیر‎الدین بزغش شیرازى (متوفى 716ق) و شیخ اسماعیل بن عبدالمؤمن بن ابومنصور اصفهانى (متوفى 710ق) مقدم شمرده است.

تصحیح اثر

قاسم انصاری در مقدمه‌ای که بر کتاب نوشته، درباره کیفیت تصحیح آ ن می‌نویسد:

چند سال پیش که به تصحیح این اثر نفیس موظف شدم، ابتدا از سه نسخه موجود (1- نسخه مراد محمد بخارى مورخ 799ق با رمز «م»؛ 2- نسخه تورخان والد مورخ 851ق با رمز «ت»؛ 3- نسخه بریتانیا مورخ 897ق با رمز «ب») فتوکپى تهیه کردم؛ و نسخه «م» را اساس قرار داده تا باب سى و ششم با دو نسخه دیگر مقابله و تصحیح کردم و اختلافات را آوردم و مآخذ احادیث و آیات و توضیح لغات را نیز یادآور شدم. در این فاصله فیلم دیگرى از این ترجمه وسیله استاد دکتر احمدعلی رجائى که از کتابخانه برلین فراهم شده بود، به کتابخانه مرکزى دانشگاه تحویل گردید. عکس این نسخه نیز (که متأسفانه فاقد نه باب اول است و سقطات فراوان و تقدم و تأخر نابجا و خط‎خوردگی‌هاى بى‎حساب دارد) تهیه شد و تنها به استناد تاریخ کتابت (733ق) با رمز «بر» از باب دهم اساس کار قرار گرفت و طبق معمول، اختلافات که گاهى در یک صفحه به 40 مورد مى‎رسد، در حاشیه نوشته شد و وقتى مقرر گردید که اختلاف نسخ به بعد از متن کتاب منتقل شود، مقدار زیادى از این موارد را کاستم و به‌زعم خود آنچه مهم مى‌نمود آوردم. سقطات و اشتباهات نسخه اصل را به استناد سه نسخه دیگر و اصل عوارف المعارف در متن و میان دو قلاب نقل کردم تا ضمن حفظ امانت، خواننده عزیز همه ترجمه را پیش‎رو داشته باشد و با مراجعه مکرر به حاشیه خسته نشود و از نقص مطالب و کمبودهاى محسوس ملول نگردد.

علائم و رموز

1. قد: قدس‌الله‌روحه یا قدس‌الله‌سره؛
2. رض: رضی‌الله‌عنه؛
3. رحمه: رحمة‎الله‌علیه؛
4. عللم: علیه‌السلام؛
5. صلعم: صلی‌الله‌علیه‌و‎سلم.

دیگر ویژگی‌ها

پانوشت‎های مقدمه در صفحات شصت‌ونه تا هفتادودو ذکر شده و از صفحه هفتادوسه تا هشتاد مقدمه، حاوی رونوشت تصاویر نسخ خطی مختلف کتاب است.

منابع مقاله

مقدمه مصحح کتاب.

وابسته‌ها

عوارف المعارف

عوارف المعارف (نسخه خطی)