گنجینه دیوان نشاط اصفهانی: تفاوت میان نسخه‌ها
(صفحه‌ای تازه حاوی «{{جعبه اطلاعات کتاب | تصویر = NUR12156J1.jpg | عنوان = گنجینه دیوان نشاط اصفهانی | عنو...» ایجاد کرد) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۹ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۲۰: | خط ۲۰: | ||
| شابک = 964-90804-3-0 | | شابک = 964-90804-3-0 | ||
| تعداد جلد = 1 | | تعداد جلد = 1 | ||
| کتابخانۀ دیجیتال نور = | | کتابخانۀ دیجیتال نور =12156 | ||
| کتابخوان همراه نور =12156 | |||
| کد پدیدآور = 2559 | | کد پدیدآور = 2559 | ||
| پس از = | | پس از = | ||
| خط ۲۶: | خط ۲۷: | ||
}} | }} | ||
'''گنجینه دیوان نشاط اصفهانی'''، اثر عبدالوهاب نشاط اصفهانی (1175-1244ق)، کتابی است یک‌جلدی به زبان فارسی با موضوع ادبیات و شعر. این اثر حاوی غزلیات، قصاید، ترکیب‌بندها، مثنوی‌ها رباعیات و ترانه‌ها و قطعات و غزل‌های خُردِ عبدالوهاب نشاط | '''گنجینه دیوان نشاط اصفهانی'''، اثر [[نشاط اصفهانی، عبدالوهاب|عبدالوهاب نشاط اصفهانی]] (1175-1244ق)، کتابی است یک‌جلدی به زبان فارسی با موضوع ادبیات و شعر. این اثر حاوی غزلیات، قصاید، ترکیب‌بندها، مثنوی‌ها رباعیات و ترانه‌ها و قطعات و غزل‌های خُردِ [[نشاط اصفهانی، عبدالوهاب|عبدالوهاب نشاط اصفهانی]]، از شاعران دوره قاجار و از نزدیکان فتحعلی‌شاه است. کتاب با مقدمه و تصحیح و مقابله دکتر [[حسین نخعی]] چاپ شده است. | ||
==ساختار== | ==ساختار== | ||
| خط ۳۲: | خط ۳۳: | ||
==گزارش محتوا== | ==گزارش محتوا== | ||
نشاط در سرودن غزل و قصیده و ترکیب‌بند و مثنوى و قطعه و رباعى و ترانه هنرورى نموده و مجموعه شعرهاى گنجینه او عبارت است از دویست و نود غزل و پانزده شانزده قصیده و دو ترکیب‌بند و هفتادوسه رباعى و نزدیک هزار بیت مثنوى و چند ترانه و دوبیتى و تک‌بیت‌هایى چند، اما در هیچ‌یک از نسخه‌هاى خطى و چاپى گنجینه به‌اندازه مذکور، شعر وجود ندارد و هرکدام با دیگرى هم از نظر اندازه شعر و هم از نظر چگونگى شعرها، تفاوت دارد. نشاط گذشته از این شعرها، شعرهاى عربى و ترکى نیز دارد. <ref>ر.ک: پیشگفتار چاپ اول کتاب، ص29</ref> | [[نشاط اصفهانی، عبدالوهاب|نشاط]] در سرودن غزل و قصیده و ترکیب‌بند و مثنوى و قطعه و رباعى و ترانه هنرورى نموده و مجموعه شعرهاى گنجینه او عبارت است از دویست و نود غزل و پانزده شانزده قصیده و دو ترکیب‌بند و هفتادوسه رباعى و نزدیک هزار بیت مثنوى و چند ترانه و دوبیتى و تک‌بیت‌هایى چند، اما در هیچ‌یک از نسخه‌هاى خطى و چاپى گنجینه به‌اندازه مذکور، شعر وجود ندارد و هرکدام با دیگرى هم از نظر اندازه شعر و هم از نظر چگونگى شعرها، تفاوت دارد. [[نشاط اصفهانی، عبدالوهاب|نشاط]] گذشته از این شعرها، شعرهاى عربى و ترکى نیز دارد.<ref>[https://noorlib.ir/book/view/12156?pageNumber=29&viewType=html ر.ک: پیشگفتار چاپ اول کتاب، ص29]</ref> | ||
او از میان شعرهاى گوناگون به غزل بیشتر پرداخته است. دل‌نشینی و شیرینى غزل‌هاى نشاط تا بدانجاست که استاد سخن‌شناس، شادروان بهار دراین‌باره نوشته است: | او از میان شعرهاى گوناگون به غزل بیشتر پرداخته است. دل‌نشینی و شیرینى غزل‌هاى [[نشاط اصفهانی، عبدالوهاب|نشاط]] تا بدانجاست که استاد سخن‌شناس، شادروان [[بهار، محمدتقی|بهار]] دراین‌باره نوشته است: | ||
«راستى غزل‌هاى نشاط در میان متأخران بسیار مطبوع افتاد چه به اقتفاى خواجه حافظ علیه‌الرحمه غزل مى‌گفت و اگر جز این یک غزل که مطلع آن این است: | «راستى غزل‌هاى [[نشاط اصفهانی، عبدالوهاب|نشاط]] در میان متأخران بسیار مطبوع افتاد چه به اقتفاى [[حافظ، شمس‌الدین محمد|خواجه حافظ علیه‌الرحمه]] غزل مى‌گفت و اگر جز این یک غزل که مطلع آن این است: | ||
طاعت از دست نیاید گنهى باید کرد | {{شعر}} | ||
{{ب|'' طاعت از دست نیاید گنهى باید کرد''|2='' در دل دوست به هر حیله رهى باید کرد''}} | |||
{{پایان شعر}} | |||
دیگر هیچ نداشت براى بزرگى و علو مقام شعرى او کافى بود و حال‌آنکه قصاید و غزلیات مطبوع و لطیف بسیار دارد...». <ref>ر.ک: همان، ص30</ref> | دیگر هیچ نداشت براى بزرگى و علو مقام شعرى او کافى بود و حال‌آنکه قصاید و غزلیات مطبوع و لطیف بسیار دارد...».<ref>[https://noorlib.ir/book/view/12156?pageNumber=30&viewType=html ر.ک: همان، ص30]</ref> | ||
حال و سوز و گدازى که در غزل‌هاى اوست راستى آدمى را مى‌فریبد و بى‌اراده، آفرین، آفرین بر زبان روان مى‌گرداند: | حال و سوز و گدازى که در غزل‌هاى اوست راستى آدمى را مى‌فریبد و بى‌اراده، آفرین، آفرین بر زبان روان مى‌گرداند: | ||
چرا چو ابر نگریى، چرا چو باد نکوشى | {{شعر}} | ||
{{ب|'' چرا چو ابر نگریى، چرا چو باد نکوشى''|2='' چرا به روز ننالى، چرا به شب نخروشى''}} | |||
{{ب|'' ز ذوق بندگى اى خواجه گر شوى چو من آگه''|2='' اگر به هیچ خرندت که خویشتن نفروشى''}} | |||
{{پایان شعر}} | |||
نشاط، در سرودن قصیده نیز از خود چیره‌دستى نشان داده و اگرچه کم گفته اما گزیده گفته و از اندک خود جهان ادب را پر کرده است، تغزلى را که در وصف اشرف مازندران سروده، همچنین قصیده‌اى را که به لغز آینه در ستایش فتحعلى شاه سروده و نیز قصیده‌هاى دیگرش را نیز مى‌توان گواه توانایى و روانى طبع او دانست. در مثنوى‌هاى [[نشاط اصفهانی، عبدالوهاب|نشاط]] نیز سوزوگداز و صفا و پاکى دل به‌خوبی نمودار است و مانند مثنوى‌هاى مولوى، به جامه عرفان و اندرز و رهبرى آراسته است: | |||
{{شعر}} | |||
{{ب|'' اى خوشا آغاز غم پرداز عشق''|2='' اى خوشا انجام به ز آغاز عشق''}} | |||
اى خوشا آغاز غم پرداز عشق | {{ب|'' مرحبا اى عشق غم‌پرداز ما''|2='' اى تو هم همراز و هم غماز ما''}} | ||
{{ب|'' اى فزون از فکر و از تدبیر ما''|2='' هم جنون ما و هم زنجیر ما''}} | |||
مرحبا اى عشق غم‌پرداز ما | {{پایان شعر}} | ||
اى فزون از فکر و از تدبیر ما | |||
در سرودن رباعى و ترانه نیز دستى داشته و جاى‌جاى رباعى‌هاى نغزى از خود بجا نهاده است: | در سرودن رباعى و ترانه نیز دستى داشته و جاى‌جاى رباعى‌هاى نغزى از خود بجا نهاده است: | ||
این غصه و غم از پى چندین طرب است | {{شعر}} | ||
{{ب|'' این غصه و غم از پى چندین طرب است''|2='' ور هست غمى باز نشاط از عقب است''}} | |||
صبح از اثر شام و بهار از پى دى | {{ب|'' صبح از اثر شام و بهار از پى دى''|2='' بیند کس و پس غمین نشیند عجب است''}} | ||
{{پایان شعر}} | |||
این قطعه پندآمیز او درباره «درددل و شکایت» مانند قطعه‌هاى دیگرش بس لطیف و نغز و پرمغز است: | این قطعه پندآمیز او درباره «درددل و شکایت» مانند قطعه‌هاى دیگرش بس لطیف و نغز و پرمغز است: | ||
باشد به دل شکایت اگر از غمى ترا | {{شعر}} | ||
{{ب|'' باشد به دل شکایت اگر از غمى ترا ''|2='' با هیچ‌کس مباد حکایت از آن کنى''}} | |||
گر دوست است رنجه نماییش دل ز غم | {{ب|'' گر دوست است رنجه نماییش دل ز غم''|2='' ور دشمن است خاطر او شادمان کنى''<ref>[https://noorlib.ir/book/view/12156?pageNumber=31&viewType=html ر.ک: همان، ص31-32]</ref>}}. | ||
{{پایان شعر}} | |||
[[نشاط اصفهانی، عبدالوهاب|نشاط]] در سرودن شعرهاى عربى و ترکى نیز دست داشته و قصیده‌ها و غزل‌هایى چند به این دو زبان سروده که پاره‌اى از آنها در پاره‌اى دست‌نویس‌ها برجاست، یکى از قصیده‌هاى شیواى او به عربى قصیده‌اى است که بر وزن «مستفعلن مستفعلن» سروده و چند بیت آن براى نمونه در زیر آورده مى‌شود: | |||
هز الغصون من الصبا | {{شعر}} | ||
{{ب|'' فاح الصبا، لاح الزهر''|2='' صاح الحمام على الشجر''}} | |||
ام وجه ذى دل خفى | {{ب|'' یا صاح جد بالراح اذ''|2='' جاد الغمائم بالمطر''}} | ||
{{ب|'' هز الغصون من الصبا''|2='' و الوردیبد و یستر''}} | |||
شمس الضحى، قمر الدجى | {{ب|'' ام وجه ذى دل خفى''|2='' حینا و حینا قد ظهر''}} | ||
{{ب|'' شمس الضحى، قمر الدجى''|2='' فلک العلى، ملک البشر''}} | |||
فتح على شاه الذى | {{ب|'' فتح على شاه الذى''|2='' هو ابن جد ابو الظفر''}} | ||
{{ب|'' غلب السماء بقدره''|2='' و اذا قضى قلب القدر''}} | |||
غلب السماء بقدره | {{پایان شعر}} | ||
این رباعى نیز از اوست: | این رباعى نیز از اوست: | ||
کم اصبح راجیا و کم انتظر | {{شعر}} | ||
{{ب|'' کم اصبح راجیا و کم انتظر''|2='' کم امسى خایبا و کم اصطبر''}} | |||
کم اعذل مهجتى و کم اعتذر | {{ب|'' کم اعذل مهجتى و کم اعتذر''|2='' یا قوم الیس لى لدیکم خبر''<ref>[https://noorlib.ir/book/view/12156?pageNumber=32&viewType=html ر.ک: همان، ص32]</ref>}}. | ||
{{پایان شعر}} | |||
نشاط | [[نشاط اصفهانی، عبدالوهاب|نشاط]] در سرودن شعر ملمع نیز توانا بوده و مصرع‌ها و بیت‌هاى بسیارى به عربى و گاه به ترکى در کنار شعرهاى فارسى نشانده است. غزل 89 در صفحه 81 این دفتر معجونى است از ترکى و فارسى و عربى و دو بیت آغازین آن چنین است: | ||
{{شعر}} | |||
{{ب|'' حضرتینک سارى دل و جان ایلا عزم ایندم بات''|2='' بومینک باشلاغوجى اول اولبان شکرینش آت''}} | |||
{{ب|''تاپدى ذوقمنى حضورینکه ایراق لیغه تن سوتک''|2='' کیمسه کیم اولما کیدین و نکراتات ذوق حیات''}} | |||
{{پایان شعر}} | |||
[[نشاط اصفهانی، عبدالوهاب|نشاط]] به ترکى چند غزل و چند رباعى دارد که در آنها شاه را ستوده و گویا آنها را بخصوص براى تقدیم به شاه مى‌سروده است، رباعى زیر را سه روز پیش از مرگ در بستر بیمارى سروده و آن را «به خاکپاى شاهنشاه عرضه نموده» و شاه نیز آن را دیده و پسندیده است: | |||
و | {{شعر}} | ||
{{ب|'' شه یاغى سیدین ساغنما ساغین ساقى''|2=''ساغر دور و توت جناغین ساقى''}} | |||
{{ب|'' ساقمینى بوشاتما جامدین قویما سولاى''|2=''تولدوردى اجل یاغى ایاغین ساقى''<ref>[https://noorlib.ir/book/view/12156?pageNumber=33&viewType=html ر.ک: همان، ص33]</ref>}}. | |||
{{پایان شعر}} | |||
[[نشاط اصفهانی، عبدالوهاب|نشاط]] چنان‌که گفته شد از هواخواهان و دوستاران دبستان بازگشت ادبى بوده و همواره مى‌کوشیده شعر فارسى را از تباهى و فساد سبک هندى رهایى بخشد و آن را دوباره به راه پیشینیان و استادان قدیم رهبرى کند. [[نشاط اصفهانی، عبدالوهاب|نشاط]] در شیوه غزل‌سرایی بیشتر پیرو سعدى به‌ویژه [[حافظ، شمس‌الدین محمد|حافظ]] بوده. در قصیده و تغزل و مثنوى نیز [[نظامى گنجوى]]، [[انورى]]، [[امیر معزى]]، [[مولوی، جلال‌الدین محمد|مولوى]]، [[عبید زاکانی، عبیدالله|عبید زاکانى]] و [[جامى]] و استادانى دیگر را پیشرو خود قرار داده و در ضمن پیروى از آنان پاره‌اى از قصیده و غزل‌هایشان را پاسخ گفته است. ارادت [[نشاط اصفهانی، عبدالوهاب|نشاط]] به نظامى گنجوى نیز کمتر از دیگران نبوده است. حکیم گنجه در آغاز «لیلى‌ومجنون» خود گفته است: | |||
{{شعر}} | |||
{{ب|'' اى نام تو بهترین سرآغاز''|2=''بى‌نام تو نامه کى کنم باز''}} | |||
{{ب|'' اى کارگشاى هرچه هستند''|2=''نام تو کلید هرچه بستند''}} | |||
{{پایان شعر}} | |||
و [[نشاط اصفهانی، عبدالوهاب|نشاط]] تحت تأثیر او چنین سروده: | |||
{{شعر}} | |||
{{ب|'' نام تو کلید بستگى‌ها''|2=''یاد تو دواى خستگى‌ها''}} | |||
{{ب|'' دل مى‌شکند شکنج زلفت''|2=''اى مرهم دل‌شکستگى‌ها''}} | |||
{{پایان شعر}} | |||
جامى نیز از کسانى بوده که [[نشاط اصفهانی، عبدالوهاب|نشاط]] را اینچنین به پیروى از خود واداشته است: | |||
عشق است باد و هست از او ره سوى مراد | {{شعر}} | ||
{{ب|'' پیداست سر وحدت از اعیان اما ترى''|2=''العکس فى السرایا و النقش فى القوى''}} | |||
{{ب|'' شد مختلف به مخرج اگر نه چه شد که هست''|2=''یک صوت و یک ترانه گهى مدح و گه هجا''}} | |||
{{ب|'' عشق است باد و هست از او ره سوى مراد''|2=''لیک از صواب گاه گراید سوى خطا''}} | |||
{{پایان شعر}} | |||
نشاط، در مثنوى جلال‌الدین بلخى را پیشرو خود قرار داده و گذشته از آنکه شیوه او را در بیان سخنان اخلاقى و اجتماعى و سوز و گدازهاى عاشقانه و رازونیازهاى عارفانه برگزیده، در چندین جا سخنان او را «تضمین» نموده است. | |||
روى‌هم رفته بیشتر شعرهاى نشاط و بلکه همه آنها در نهایت سادگى و روانى است. روانى و شیرینى سخن او چندان است که پاره‌اى از آنها به‌عنوان «پندواندرز» بر زبان همگان روان گشته و پاره‌اى از پند و اندرزهاى زبان همگان نیز زیوربخش سخنان دل‌نشین او گشته است مانند: حلوا به کسى ده که محبت نچشیدست. (غزل 29) | روى‌هم رفته بیشتر شعرهاى [[نشاط اصفهانی، عبدالوهاب|نشاط]] و بلکه همه آنها در نهایت سادگى و روانى است. روانى و شیرینى سخن او چندان است که پاره‌اى از آنها به‌عنوان «پندواندرز» بر زبان همگان روان گشته و پاره‌اى از پند و اندرزهاى زبان همگان نیز زیوربخش سخنان دل‌نشین او گشته است مانند: حلوا به کسى ده که محبت نچشیدست. (غزل 29) | ||
توانایى نشاط در دانستن قرآن و حدیث و تفسیر و دیگر دانش‌هاى دینى و آگاهی‌های فلسفی سبب شده که بیشتر شعرها به‌ویژه مثنوى‌هایش بدین زیورها آراسته گردد و گاه نیز این آراستگى پاره‌اى شعرهایش را دشوار و پیرایه‌دار ساخته است. نشاط به صنعت‌هاى شعرى نیز گاهگاه به دیده التفات نگریسته و از آن میان «تجنیس و تضمین» را بیشتر بکار برده. در شعرهاى نشاط جاى‌جاى اصطلاح‌ها و ترکیب‌هاى ویژه‌اى مانند: «خیال خودپرستان» «بند بپا مسکین» «چشمه طلب عطشان» و نیز واژه‌هاى درشت و غریبه‌اى مانند: متسغرب-معجب-شنعت-سقیم-وحل-مشئووم-اولى‌الابصار-ظلام، یا: یرلیغ-اشتلم-لاغ و صدها واژه دیگر به چشم مى‌خورد ولى او در گنجاندن این واژه‌هاى خشن و حتى جمله‌ها و ترکیب‌هاى عربى در شعر فارسى چنان چیره‌دست بوده که شعرش لطافت و روانى خود را از دست نداده است. در قصیده‌ها و قطعه‌ها و رباعى‌ها به‌ویژه در غزل‌هاى نشاط «ردیف» زیاد به چشم مى‌خورد و اگرچه «ردیف‌هاى فعلى» بیشتر توجه داشته ولى از بکار بردن ردیف‌هاى دیگر نیز دورى نگزیده و حتى در این راه زیاده‌روى نیز نموده است. تکرار قافیه نیز در شعرهاى نشاط زیاد است.<ref>ر.ک: همان، ص33-39</ref> | توانایى [[نشاط اصفهانی، عبدالوهاب|نشاط]] در دانستن قرآن و حدیث و تفسیر و دیگر دانش‌هاى دینى و آگاهی‌های فلسفی سبب شده که بیشتر شعرها به‌ویژه مثنوى‌هایش بدین زیورها آراسته گردد و گاه نیز این آراستگى پاره‌اى شعرهایش را دشوار و پیرایه‌دار ساخته است. [[نشاط اصفهانی، عبدالوهاب|نشاط]] به صنعت‌هاى شعرى نیز گاهگاه به دیده التفات نگریسته و از آن میان «تجنیس و تضمین» را بیشتر بکار برده. در شعرهاى [[نشاط اصفهانی، عبدالوهاب|نشاط]] جاى‌جاى اصطلاح‌ها و ترکیب‌هاى ویژه‌اى مانند: «خیال خودپرستان» «بند بپا مسکین» «چشمه طلب عطشان» و نیز واژه‌هاى درشت و غریبه‌اى مانند: متسغرب-معجب-شنعت-سقیم-وحل-مشئووم-اولى‌الابصار-ظلام، یا: یرلیغ-اشتلم-لاغ و صدها واژه دیگر به چشم مى‌خورد ولى او در گنجاندن این واژه‌هاى خشن و حتى جمله‌ها و ترکیب‌هاى عربى در شعر فارسى چنان چیره‌دست بوده که شعرش لطافت و روانى خود را از دست نداده است. در قصیده‌ها و قطعه‌ها و رباعى‌ها به‌ویژه در غزل‌هاى [[نشاط اصفهانی، عبدالوهاب|نشاط]] «ردیف» زیاد به چشم مى‌خورد و اگرچه «ردیف‌هاى فعلى» بیشتر توجه داشته ولى از بکار بردن ردیف‌هاى دیگر نیز دورى نگزیده و حتى در این راه زیاده‌روى نیز نموده است. تکرار قافیه نیز در شعرهاى [[نشاط اصفهانی، عبدالوهاب|نشاط]] زیاد است.<ref>[https://noorlib.ir/book/view/12156?pageNumber=33&viewType=html ر.ک: همان، ص33-39]</ref> | ||
==وضعیت کتاب== | ==وضعیت کتاب== | ||
| خط ۱۳۴: | خط ۱۴۱: | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
<references/> | <references /> | ||
== | ==منابع مقاله== | ||
پیشگفتار چاپ اول کتاب. | پیشگفتار چاپ اول کتاب. | ||
== وابسته‌ها == | ==وابسته‌ها== | ||
{{وابسته‌ها}} | |||
[[رده:کتاب‌شناسی]] | [[رده:کتاب‌شناسی]] | ||
[[رده:زبان‌شناسی، علم زبان]] | |||
[[رده:زبان و ادبیات شرقی (آسیایی)]] | |||
[[رده:زبان و ادبیات فارسی]] | |||
[[رده:زبانها و ادبیات ایرانی]] | |||
[[رده:بهمن (1400)]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۱۱ فوریهٔ ۲۰۲۲، ساعت ۰۰:۱۴
| گنجینه دیوان نشاط اصفهانی | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | نشاط اصفهانی، عبدالوهاب (نويسنده) نخعی، حسین (مصحح) |
| عنوان‌های دیگر | گنجینه نشاط |
| ناشر | گل آرا |
| مکان نشر | ايران - تهران |
| سال نشر | 1379ش |
| چاپ | 3 |
| شابک | 964-90804-3-0 |
| موضوع | شعر فارسی - قرن 13ق. |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | /9د 7467 PIR |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
گنجینه دیوان نشاط اصفهانی، اثر عبدالوهاب نشاط اصفهانی (1175-1244ق)، کتابی است یک‌جلدی به زبان فارسی با موضوع ادبیات و شعر. این اثر حاوی غزلیات، قصاید، ترکیب‌بندها، مثنوی‌ها رباعیات و ترانه‌ها و قطعات و غزل‌های خُردِ عبدالوهاب نشاط اصفهانی، از شاعران دوره قاجار و از نزدیکان فتحعلی‌شاه است. کتاب با مقدمه و تصحیح و مقابله دکتر حسین نخعی چاپ شده است.
ساختار
کتاب حاوی پیشگفتار چاپ اول و پیشگفتار چاپ دوم به قلم محقق، و محتوای مطالب است که به ترتیب عبارت است از غزلیات، قصاید، ترکیب‌بندها، مثنوی‌ها، رباعیات و ترانه‌ها، قطعات و غزل‌های خُرد، و پس‌ازآن فهرست اشعار به ترتیبی که ذکر شد و واژه‌نامه‌ها و فهرست پاره‌ای از واژگان تازی و ترکی ذکر شده است.
گزارش محتوا
نشاط در سرودن غزل و قصیده و ترکیب‌بند و مثنوى و قطعه و رباعى و ترانه هنرورى نموده و مجموعه شعرهاى گنجینه او عبارت است از دویست و نود غزل و پانزده شانزده قصیده و دو ترکیب‌بند و هفتادوسه رباعى و نزدیک هزار بیت مثنوى و چند ترانه و دوبیتى و تک‌بیت‌هایى چند، اما در هیچ‌یک از نسخه‌هاى خطى و چاپى گنجینه به‌اندازه مذکور، شعر وجود ندارد و هرکدام با دیگرى هم از نظر اندازه شعر و هم از نظر چگونگى شعرها، تفاوت دارد. نشاط گذشته از این شعرها، شعرهاى عربى و ترکى نیز دارد.[۱]
او از میان شعرهاى گوناگون به غزل بیشتر پرداخته است. دل‌نشینی و شیرینى غزل‌هاى نشاط تا بدانجاست که استاد سخن‌شناس، شادروان بهار دراین‌باره نوشته است:
«راستى غزل‌هاى نشاط در میان متأخران بسیار مطبوع افتاد چه به اقتفاى خواجه حافظ علیه‌الرحمه غزل مى‌گفت و اگر جز این یک غزل که مطلع آن این است:
| طاعت از دست نیاید گنهى باید کرد | در دل دوست به هر حیله رهى باید کرد |
دیگر هیچ نداشت براى بزرگى و علو مقام شعرى او کافى بود و حال‌آنکه قصاید و غزلیات مطبوع و لطیف بسیار دارد...».[۲]
حال و سوز و گدازى که در غزل‌هاى اوست راستى آدمى را مى‌فریبد و بى‌اراده، آفرین، آفرین بر زبان روان مى‌گرداند:
| چرا چو ابر نگریى، چرا چو باد نکوشى | چرا به روز ننالى، چرا به شب نخروشى | |
| ز ذوق بندگى اى خواجه گر شوى چو من آگه | اگر به هیچ خرندت که خویشتن نفروشى |
نشاط، در سرودن قصیده نیز از خود چیره‌دستى نشان داده و اگرچه کم گفته اما گزیده گفته و از اندک خود جهان ادب را پر کرده است، تغزلى را که در وصف اشرف مازندران سروده، همچنین قصیده‌اى را که به لغز آینه در ستایش فتحعلى شاه سروده و نیز قصیده‌هاى دیگرش را نیز مى‌توان گواه توانایى و روانى طبع او دانست. در مثنوى‌هاى نشاط نیز سوزوگداز و صفا و پاکى دل به‌خوبی نمودار است و مانند مثنوى‌هاى مولوى، به جامه عرفان و اندرز و رهبرى آراسته است:
| اى خوشا آغاز غم پرداز عشق | اى خوشا انجام به ز آغاز عشق | |
| مرحبا اى عشق غم‌پرداز ما | اى تو هم همراز و هم غماز ما | |
| اى فزون از فکر و از تدبیر ما | هم جنون ما و هم زنجیر ما |
در سرودن رباعى و ترانه نیز دستى داشته و جاى‌جاى رباعى‌هاى نغزى از خود بجا نهاده است:
| این غصه و غم از پى چندین طرب است | ور هست غمى باز نشاط از عقب است | |
| صبح از اثر شام و بهار از پى دى | بیند کس و پس غمین نشیند عجب است |
این قطعه پندآمیز او درباره «درددل و شکایت» مانند قطعه‌هاى دیگرش بس لطیف و نغز و پرمغز است:
.| باشد به دل شکایت اگر از غمى ترا | با هیچ‌کس مباد حکایت از آن کنى | |
| گر دوست است رنجه نماییش دل ز غم | ور دشمن است خاطر او شادمان کنى[۳] |
نشاط در سرودن شعرهاى عربى و ترکى نیز دست داشته و قصیده‌ها و غزل‌هایى چند به این دو زبان سروده که پاره‌اى از آنها در پاره‌اى دست‌نویس‌ها برجاست، یکى از قصیده‌هاى شیواى او به عربى قصیده‌اى است که بر وزن «مستفعلن مستفعلن» سروده و چند بیت آن براى نمونه در زیر آورده مى‌شود:
| فاح الصبا، لاح الزهر | صاح الحمام على الشجر | |
| یا صاح جد بالراح اذ | جاد الغمائم بالمطر | |
| هز الغصون من الصبا | و الوردیبد و یستر | |
| ام وجه ذى دل خفى | حینا و حینا قد ظهر | |
| شمس الضحى، قمر الدجى | فلک العلى، ملک البشر | |
| فتح على شاه الذى | هو ابن جد ابو الظفر | |
| غلب السماء بقدره | و اذا قضى قلب القدر |
این رباعى نیز از اوست:
.| کم اصبح راجیا و کم انتظر | کم امسى خایبا و کم اصطبر | |
| کم اعذل مهجتى و کم اعتذر | یا قوم الیس لى لدیکم خبر[۴] |
نشاط در سرودن شعر ملمع نیز توانا بوده و مصرع‌ها و بیت‌هاى بسیارى به عربى و گاه به ترکى در کنار شعرهاى فارسى نشانده است. غزل 89 در صفحه 81 این دفتر معجونى است از ترکى و فارسى و عربى و دو بیت آغازین آن چنین است:
| حضرتینک سارى دل و جان ایلا عزم ایندم بات | بومینک باشلاغوجى اول اولبان شکرینش آت | |
| تاپدى ذوقمنى حضورینکه ایراق لیغه تن سوتک | کیمسه کیم اولما کیدین و نکراتات ذوق حیات |
نشاط به ترکى چند غزل و چند رباعى دارد که در آنها شاه را ستوده و گویا آنها را بخصوص براى تقدیم به شاه مى‌سروده است، رباعى زیر را سه روز پیش از مرگ در بستر بیمارى سروده و آن را «به خاکپاى شاهنشاه عرضه نموده» و شاه نیز آن را دیده و پسندیده است:
.| شه یاغى سیدین ساغنما ساغین ساقى | ساغر دور و توت جناغین ساقى | |
| ساقمینى بوشاتما جامدین قویما سولاى | تولدوردى اجل یاغى ایاغین ساقى[۵] |
نشاط چنان‌که گفته شد از هواخواهان و دوستاران دبستان بازگشت ادبى بوده و همواره مى‌کوشیده شعر فارسى را از تباهى و فساد سبک هندى رهایى بخشد و آن را دوباره به راه پیشینیان و استادان قدیم رهبرى کند. نشاط در شیوه غزل‌سرایی بیشتر پیرو سعدى به‌ویژه حافظ بوده. در قصیده و تغزل و مثنوى نیز نظامى گنجوى، انورى، امیر معزى، مولوى، عبید زاکانى و جامى و استادانى دیگر را پیشرو خود قرار داده و در ضمن پیروى از آنان پاره‌اى از قصیده و غزل‌هایشان را پاسخ گفته است. ارادت نشاط به نظامى گنجوى نیز کمتر از دیگران نبوده است. حکیم گنجه در آغاز «لیلى‌ومجنون» خود گفته است:
| اى نام تو بهترین سرآغاز | بى‌نام تو نامه کى کنم باز | |
| اى کارگشاى هرچه هستند | نام تو کلید هرچه بستند |
و نشاط تحت تأثیر او چنین سروده:
| نام تو کلید بستگى‌ها | یاد تو دواى خستگى‌ها | |
| دل مى‌شکند شکنج زلفت | اى مرهم دل‌شکستگى‌ها |
جامى نیز از کسانى بوده که نشاط را اینچنین به پیروى از خود واداشته است:
| پیداست سر وحدت از اعیان اما ترى | العکس فى السرایا و النقش فى القوى | |
| شد مختلف به مخرج اگر نه چه شد که هست | یک صوت و یک ترانه گهى مدح و گه هجا | |
| عشق است باد و هست از او ره سوى مراد | لیک از صواب گاه گراید سوى خطا |
نشاط، در مثنوى جلال‌الدین بلخى را پیشرو خود قرار داده و گذشته از آنکه شیوه او را در بیان سخنان اخلاقى و اجتماعى و سوز و گدازهاى عاشقانه و رازونیازهاى عارفانه برگزیده، در چندین جا سخنان او را «تضمین» نموده است.
روى‌هم رفته بیشتر شعرهاى نشاط و بلکه همه آنها در نهایت سادگى و روانى است. روانى و شیرینى سخن او چندان است که پاره‌اى از آنها به‌عنوان «پندواندرز» بر زبان همگان روان گشته و پاره‌اى از پند و اندرزهاى زبان همگان نیز زیوربخش سخنان دل‌نشین او گشته است مانند: حلوا به کسى ده که محبت نچشیدست. (غزل 29)
توانایى نشاط در دانستن قرآن و حدیث و تفسیر و دیگر دانش‌هاى دینى و آگاهی‌های فلسفی سبب شده که بیشتر شعرها به‌ویژه مثنوى‌هایش بدین زیورها آراسته گردد و گاه نیز این آراستگى پاره‌اى شعرهایش را دشوار و پیرایه‌دار ساخته است. نشاط به صنعت‌هاى شعرى نیز گاهگاه به دیده التفات نگریسته و از آن میان «تجنیس و تضمین» را بیشتر بکار برده. در شعرهاى نشاط جاى‌جاى اصطلاح‌ها و ترکیب‌هاى ویژه‌اى مانند: «خیال خودپرستان» «بند بپا مسکین» «چشمه طلب عطشان» و نیز واژه‌هاى درشت و غریبه‌اى مانند: متسغرب-معجب-شنعت-سقیم-وحل-مشئووم-اولى‌الابصار-ظلام، یا: یرلیغ-اشتلم-لاغ و صدها واژه دیگر به چشم مى‌خورد ولى او در گنجاندن این واژه‌هاى خشن و حتى جمله‌ها و ترکیب‌هاى عربى در شعر فارسى چنان چیره‌دست بوده که شعرش لطافت و روانى خود را از دست نداده است. در قصیده‌ها و قطعه‌ها و رباعى‌ها به‌ویژه در غزل‌هاى نشاط «ردیف» زیاد به چشم مى‌خورد و اگرچه «ردیف‌هاى فعلى» بیشتر توجه داشته ولى از بکار بردن ردیف‌هاى دیگر نیز دورى نگزیده و حتى در این راه زیاده‌روى نیز نموده است. تکرار قافیه نیز در شعرهاى نشاط زیاد است.[۶]
وضعیت کتاب
جمع و مقابله و تصحیح شعرهاى این دفتر بر روى هم از روى هشت نسخه صورت گرفته که شش نسخه آن دست‌نویس و دو نسخه دیگر چاپى است. برای اطلاع از نسخه‌های کتاب به صفحات 41 تا 44 پیشگفتار چاپ اول کتاب مراجعه کنید. نویسنده علاوه بر این هشت نسخه از کتاب‌های ریاض العارفین و مجمع الفصحاء نیز بهره برده است. صفحه 43 کتاب حاوی رونوشت تصویر نسخه چاپی 1281ش این اثر است.
فهرست مختصر مطالب در ابتدای کتاب آمده و فهرست مفصلش در انتهای آن.
پانویس
منابع مقاله
پیشگفتار چاپ اول کتاب.