دیوان فیاض لاهیجی: تفاوت میان نسخه‌ها

    از ویکی‌نور
    (صفحه‌ای تازه حاوی «{{جعبه اطلاعات کتاب | تصویر =NUR12939J1.jpg | عنوان =ديوان فياض لاهيجي | عنوان‌های دی...» ایجاد کرد)
     
    جز (جایگزینی متن - 'ه ای ' به 'ه‌ای ')
     
    (۱۲ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد)
    خط ۲: خط ۲:
    | تصویر =NUR12939J1.jpg
    | تصویر =NUR12939J1.jpg
    | عنوان =ديوان فياض لاهيجي  
    | عنوان =ديوان فياض لاهيجي  
    | عنوان‌های دیگر =قصايد، غزليات، قطعات، مثنويات و رباعيات  
    | عنوان‌های دیگر =قصايد، غزليات، قطعات، مثنویات و رباعيات  
    | پدیدآوران =  
    | پدیدآوران =  
    [[لاهيجي، عبد الرزاق بن علي]] (سراينده)
    [[لاهیجی، عبدالرزاق بن علی]] (سراينده)


    [[پ‍ري‍ش‍ان‍زاده‌، اب‍وال‍ح‍س‍ن‌ پ‍روي‍ن‌]] (مصحح)
    [[پ‍ري‍ش‍ان‍زاده‌، اب‍وال‍ح‍س‍ن‌ پ‍روي‍ن‌]] (مصحح)
    خط ۱۰: خط ۱۰:
    | زبان =فارسی
    | زبان =فارسی
    | کد کنگره =‏‏PIR‎‏ ‎‏6527‎‏ ‎‏/‎‏د‎‏9‎‏ ‎‏1369  
    | کد کنگره =‏‏PIR‎‏ ‎‏6527‎‏ ‎‏/‎‏د‎‏9‎‏ ‎‏1369  
      | موضوع =شعر فارسي - قرن 11ق.
      | موضوع =شعر فارسی- قرن 11ق.




    | ناشر = شرکت انتشارات علمي و فرهنگي
    | ناشر = شرکت انتشارات علمي و فرهنگی
    | مکان نشر =ايران - تهران  
    | مکان نشر =ايران - تهران  


    خط ۲۲: خط ۲۲:
    | شابک =
    | شابک =
    | تعداد جلد =1
    | تعداد جلد =1
    | کتابخانۀ دیجیتال نور =
    | کتابخانۀ دیجیتال نور =12939
    | کتابخوان همراه نور =12939
    | کد پدیدآور =
    | کد پدیدآور =
    | پس از =
    | پس از =
    خط ۲۸: خط ۲۹:
    }}
    }}


    '''دیوان فیاض لاهیجی'''، مجموعه‌ای از اشعار عبدالرزاق بن علی بن حسین لاهیجی، ملقب و متخلص به فیاض (متوفی 1072ق) است که به اهتمام و تصحیح ابوالحسن پروین پریشان زاده، به چاپ رسیده است.
    '''دیوان فیاض لاهیجی'''، مجموعه‌ای از اشعار [[لاهیجی، عبدالرزاق بن علی|عبدالرزاق بن علی بن حسین لاهیجی]]، ملقب و متخلص به [[لاهیجی، عبدالرزاق بن علی|فیاض]] (متوفی 1072ق) است که به اهتمام و تصحیح [[ابوالحسن پروین پریشان زاده]]، به چاپ رسیده است.


    ==ساختار==
    ==ساختار==
    خط ۳۴: خط ۳۵:


    ==گزارش محتوا==
    ==گزارش محتوا==
    در مقدمه، ابتدا مختصری از احوال و آثار فیاض لاهیجی بیان گردیده و سپس به بررسی عصر و سبک شعری وی پرداخته شده و در پایان نیز به مشخصات نسخ خطی دیوان، اشاره شده است<ref>ر.ک: مقدمه، صفحه یازده - پانزده</ref>.
    در مقدمه، ابتدا مختصری از احوال و آثار [[لاهیجی، عبدالرزاق بن علی|فیاض لاهیجی]] بیان گردیده و سپس به بررسی عصر و سبک شعری وی پرداخته شده و در پایان نیز به مشخصات نسخ خطی دیوان، اشاره شده است<ref>ر.ک: مقدمه، صفحه یازده - پانزده</ref>.
     
    سروده‌های فیاض، رنگ و زنگ زمانه او را نشان می‌دهد و این به‌جای خود، صفتی است ارزشمند در سنجیدن شعر و ادب روزگار پیشین و پسین. او در عصری می‌زیسته است که ارزش‌ها و پسندهای مذهبی و عقیدتی وطنش را به هویت استقلال رسانیده و نوای استقامت و ایستادگی در برابر هجوم فتنه‌انگیز ترک و اوزبک به همراه داشته است. به همین جهت، یک‌سوم دیوان او را قصایدی در بر گرفته بسیار شیوا و رسا و شاعرانه به معنی ساخت زبان و ساختارهای شعری در مدح اهل‌بیت(ع). این مدایح، متضمن تغزل‌هایی است و مطلع‌هایی که به راستی مدح فیاض را از مدح‌های ناظمان و شاعران پیشین، مثلاً شاعران سده‌های پیش چونان کسائی مروزی، حسن کاشی، ابن حسام خوسفی و دیگران ممتاز می‌دارد و این نیز از توانایی شاعر برمی‌خیزد که مضمونی یا ادبی دیرپا و رایج در قرون و اعصار را به روزگار خودش، به‌گونه‌ای بسراید که به روزگارش تعلق بگیرد و درمانده‌های روزگاران گذشته محو نگردد و ناشاخص نماند. بیایید برای تبیین این تعلیل از شعر خود فیاض یاری بگیریم. او مدح و منقبت امام حسن(ع) را چنین می‌آغازد:
    '''بیا که شیشه قسم می‌دهد به عهد کهن
    که تو بشکن، این بار هم به گردن من '''
     
    '''به توبه دل منه ای دل که بت‌پرست شوی
    بیا که بت‌شکن آمد بهار توبه شکن '''
     
    '''اگر به دیده عرفان نظر کنی زاهد
    یکی است توبه پرستی و بت‌پرستیدن '''
     
    '''بیا به مکتب میخانه نزد پیر مغان
    که یادگیری از خویشتن سفر کردن '''
     
    '''به پیش اهل ولایت نماز نیست درست
    اگر ز شیشه نداری طریق خم گشتن'''
     
    '''بیار ساقی از آن باده‌ای که می‌دانی
    که بوی شیشه او راست نشئه مردافکن '''
     
    '''که گرد عقل بشوییم از دل و از جان
    غبار هوش فشانیم از سر و از تن'''
     
    '''خوشا شراب تماشا که جام جامش را
    ز راه دیده توان خورد نه ز راه دهن '''
     
    '''کسی که مستی دیدار دیده می‌داند
    که باده باده عشق است و غیر آن همه فن'''
     
    '''خدای داند و فیاض و ساقی کوثر
    که هرگز نشد از باده هوش تر دامن'''


    سروده‌های [[لاهیجی، عبدالرزاق بن علی|فیاض]]، رنگ و زنگ زمانه او را نشان می‌دهد و این به‌جای خود، صفتی است ارزشمند در سنجیدن شعر و ادب روزگار پیشین و پسین. او در عصری می‌زیسته است که ارزش‌ها و پسندهای مذهبی و عقیدتی وطنش را به هویت استقلال رسانیده و نوای استقامت و ایستادگی در برابر هجوم فتنه‌انگیز ترک و اوزبک به همراه داشته است. به همین جهت، یک‌سوم دیوان او را قصایدی در بر گرفته بسیار شیوا و رسا و شاعرانه به معنی ساخت زبان و ساختارهای شعری در مدح اهل‌بیت(ع). این مدایح، متضمن تغزل‌هایی است و مطلع‌هایی که به راستی مدح [[لاهیجی، عبدالرزاق بن علی|فیاض]] را از مدح‌های ناظمان و شاعران پیشین، مثلاً شاعران سده‌های پیش چونان کسائی مروزی، حسن کاشی، ابن حسام خوسفی و دیگران ممتاز می‌دارد و این نیز از توانایی شاعر برمی‌خیزد که مضمونی یا ادبی دیرپا و رایج در قرون و اعصار را به روزگار خودش، به‌گونه‌ای بسراید که به روزگارش تعلق بگیرد و درمانده‌های روزگاران گذشته محو نگردد و ناشاخص نماند. بیایید برای تبیین این تعلیل از شعر خود [[لاهیجی، عبدالرزاق بن علی|فیاض]] یاری بگیریم. او مدح و منقبت امام حسن(ع) را چنین می‌آغازد:
    {{شعر}}
    {{ب|'' بیا که شیشه قسم می‌دهد به عهد کهن ''|2='' که تو بشکن، این بار هم به گردن من  ''}}
    {{ب|'' به توبه دل منه‌ای دل که بت‌پرست شوی ''|2='' بیا که بت‌شکن آمد بهار توبه شکن ''}}
    {{ب|'' اگر به دیده عرفان نظر کنی زاهد ''|2='' یکی است توبه پرستی و بت‌پرستیدن  ''}}
    {{ب|'' بیا به مکتب میخانه نزد پیر مغان ''|2='' که یادگیری از خویشتن سفر کردن''}}
    {{ب|'' به پیش اهل ولایت نماز نیست درست''|2='' اگر ز شیشه نداری طریق خم گشتن''}}
    {{ب|'' بیار ساقی از آن باده‌ای که می‌دانی''|2='' که بوی شیشه او راست نشئه مردافکن ''}}
    {{ب|'' که گرد عقل بشوییم از دل و از جان''|2='' غبار هوش فشانیم از سر و از تن''}}
    {{ب|'' خوشا شراب تماشا که جام جامش را''|2='' ز راه دیده توان خورد نه ز راه دهن''}}
    {{ب|'' کسی که مستی دیدار دیده می‌داند''|2='' که باده باده عشق است و غیر آن همه فن''}}
    {{ب|'' خدای داند و فیاض و ساقی کوثر''|2='' که هرگز نشد از باده هوش تر دامن''}}
    {{پایان شعر}}
    با این تغزل زیبا، که شاعر شراب طهور را قصد کرده است و توبه پرستان را نقد - که در بند توبه مانده‌اند و هی توبه می‌کنند و نمی‌رهند - به شناسه‌های عبرت‌انگیز امام حسن(ع) آن را پیوسته است؛ چنان‌که خواندنی است<ref>مایل هروی، نجیب، ص30- 31</ref>.
    با این تغزل زیبا، که شاعر شراب طهور را قصد کرده است و توبه پرستان را نقد - که در بند توبه مانده‌اند و هی توبه می‌کنند و نمی‌رهند - به شناسه‌های عبرت‌انگیز امام حسن(ع) آن را پیوسته است؛ چنان‌که خواندنی است<ref>مایل هروی، نجیب، ص30- 31</ref>.


    گفتنی و صدالبته شنیدنی نیز، که فیاض در قصاید مدیحش، نه‌تنها با بال عرفان پریده، بلکه او در تغزل‌ها و گاه در لابه‌لای «منقبت نامه»هایش، انتقادهای جانانه‌ای از اجتماع و طبقات مردم نیز عرضه کرده است که فیض منظومش را به اعتبار نکته‌های عصری نیز درخور مداقه ساخته است<ref>ر.ک: همان، ص31</ref>.
    گفتنی و صدالبته شنیدنی نیز، که [[لاهیجی، عبدالرزاق بن علی|فیاض]] در قصاید مدیحش، نه‌تنها با بال عرفان پریده، بلکه او در تغزل‌ها و گاه در لابه‌لای «منقبت نامه»هایش، انتقادهای جانانه‌ای از اجتماع و طبقات مردم نیز عرضه کرده است که فیض منظومش را به اعتبار نکته‌های عصری نیز درخور مداقه ساخته است<ref>ر.ک: همان، ص31</ref>.
     
    مصحح کتاب، سبک فیاض را سبک معمول و رایج زمان او، یعنی هندی دانسته است؛ لکن نه آن هندی مغلق با مضامین پیچیده که بیشتر معاصرین او سعی در سرودن چنان اشعاری داشتند و مورد مخالفت سخن‌سنجان دوره‌های متأخر قرار گرفتند، بلکه بسیار ملایم، با محتوایی پر از توصیف و تشبیه<ref>ر.ک: مقدمه، صفحه سیزده</ref>. اما برخی معتقدند که این نظریه، یک «کلی‌گویی» صرف در مورد دیوان فیاض می‌باشد؛ زیرا درست است که فیاض شعر هندی را می‌شناخته و با آثار و نام و نشان «هندوسخنان» آشنایی داشته و در غزل‌هایش از آنان یاد کرده است، بااین‌همه به‌هیچ‌عنوان نمی‌توان سراسر دیوان او و جمیع سخن‌ها و قالب‌های شعری او را «شعر سبک هند» تصور کرد؛ چنان‌که در قصیده‌ها، مثنوی‌ها، ترجیع‌ها، ترکیب‌ها و قطعه‌ها و رباعی‌های او به‌ندرت می‌توان بیتی یا مصراعی دید که رنگ و  بوی ساختارهای شاعرانه و ساخت‌های زبانی هندوسخنان را داشته باشد. در این‌گونه بیت‌ها و مصراع‌ها و یا ساختمان‌های قافیه‌ها و ردیف‌ها هم ساختارهایی از تخییل و گونه‌هایی از زبان و بیان دیده می‌شود که می‌توان آن‌ها را از گونه ایرانی سبک هندی بشمار آورد؛ مثلاً در قصیده‌ها به‌ندرت می‌توان چنین بیت‌هایی دید:
    '''کنون که دامن من پر ز سنگ طفلان است
    خرد به راهم از آیینه می‌کشد دیوار'''


    '''بوی کباب دلم مغز جگر می‌خورد
    مصحح کتاب، سبک [[لاهیجی، عبدالرزاق بن علی|فیاض]] را سبک معمول و رایج زمان او، یعنی هندی دانسته است؛ لکن نه آن هندی مغلق با مضامین پیچیده که بیشتر معاصرین او سعی در سرودن چنان اشعاری داشتند و مورد مخالفت سخن‌سنجان دوره‌های متأخر قرار گرفتند، بلکه بسیار ملایم، با محتوایی پر از توصیف و تشبیه<ref>ر.ک: مقدمه، صفحه سیزده</ref>. اما برخی معتقدند که این نظریه، یک «کلی‌گویی» صرف در مورد دیوان فیاض می‌باشد؛ زیرا درست است که [[لاهیجی، عبدالرزاق بن علی|فیاض]] شعر هندی را می‌شناخته و با آثار و نام و نشان «هندوسخنان» آشنایی داشته و در غزل‌هایش از آنان یاد کرده است، بااین‌همه به‌هیچ‌عنوان نمی‌توان سراسر دیوان او و جمیع سخن‌ها و قالب‌های شعری او را «شعر سبک هند» تصور کرد؛ چنان‌که در قصیده‌ها، مثنوی‌ها، ترجیع‌ها، ترکیب‌ها و قطعه‌ها و رباعی‌های او به‌ندرت می‌توان بیتی یا مصراعی دید که رنگ و  بوی ساختارهای شاعرانه و ساخت‌های زبانی هندوسخنان را داشته باشد. در این‌گونه بیت‌ها و مصراع‌ها و یا ساختمان‌های قافیه‌ها و ردیف‌ها هم ساختارهایی از تخییل و گونه‌هایی از زبان و بیان دیده می‌شود که می‌توان آن‌ها را از گونه ایرانی سبک هندی بشمار آورد؛ مثلاً در قصیده‌ها به‌ندرت می‌توان چنین بیت‌هایی دید:
    هان به حدیثم مباد گوش کسی آشنا'''
    {{شعر}}
    {{ب|''کنون که دامن من پر ز سنگ طفلان است ''|2='' خرد به راهم از آیینه می‌کشد دیوار ''}}
    {{ب|''بوی کباب دلم مغز جگر می‌خورد ''|2='' هان به حدیثم مباد گوش کسی آشنا''}}
    {{ب|''چون لب ساغر افق گردید بر خورشید می ''|2='' چهره ساقی شفق گون گشت از عکس شراب''<ref>ر.ک: مایل هروی، نجیب، ص33</ref>}}
    {{پایان شعر}}


    '''چون لب ساغر افق گردید بر خورشید می
    البته این، امری طبیعی است؛ زیرا «خیال‌بندی‌های نازک» و به‌طورکلی شناسه‌های سبک هندی، بیشتر در غزل فارسی دیده می‌شود و غزل نیز در میان شاعران سبک مزبور عموماً بر دیگر انواع و قالب‌های شعری غلبه دارد. از اینجاست که حتی در مثنوی‌ها و قصیده‌های شاعرانی چنان بیدل دهلوی هم ساختارهای نازک و گاه غامض شعر هندی نادر است و کمیاب، تا چه رسد به شاعرانی مانند [[لاهیجی، عبدالرزاق بن علی|فیاض]]، که با ساختمان‌های زبانی و ساختارهای شاعرانه برخاسته از محیط شبه‌قاره نفس نکشیده‌اند<ref>ر.ک: همان</ref>.
    چهره ساقی شفق گون گشت از عکس شراب '''<ref>ر.ک: مایل هروی، نجیب، ص33</ref>.
     
    البته این، امری طبیعی است؛ زیرا «خیال‌بندی‌های نازک» و به‌طورکلی شناسه‌های سبک هندی، بیشتر در غزل فارسی دیده می‌شود و غزل نیز در میان شاعران سبک مزبور عموماً بر دیگر انواع و قالب‌های شعری غلبه دارد. از اینجاست که حتی در مثنوی‌ها و قصیده‌های شاعرانی چنان بیدل دهلوی هم ساختارهای نازک و گاه غامض شعر هندی نادر است و کمیاب، تا چه رسد به شاعرانی مانند فیاض، که با ساختمان‌های زبانی و ساختارهای شاعرانه برخاسته از محیط شبه‌قاره نفس نکشیده‌اند<ref>ر.ک: همان</ref>.
     
    برخی بر این باورند که فیاض لاهیجی  از شاعرانی است که گونه ایرانی شیوه هندی را در شعر فارسی دنبال کرده است؛ چراکه او هرچند غزل‌های هندوانه‌اش را به‌منزله «معراج خود» دانسته است:
     
    '''عشق را پیغمبرم داغ جنون تاج من است
    وین غزل‌های بلند تازه معراج من است'''


    برخی بر این باورند که [[لاهیجی، عبدالرزاق بن علی|فیاض لاهیجی]]  از شاعرانی است که گونه ایرانی شیوه هندی را در شعر فارسی دنبال کرده است؛ چراکه او هرچند غزل‌های هندوانه‌اش را به‌منزله «معراج خود» دانسته است:
    {{شعر}}
    {{ب|'' عشق را پیغمبرم داغ جنون تاج من است ''|2='' وین غزل‌های بلند تازه معراج من است ''}}
    {{پایان شعر}}
    اما دقیقاً تناسب میان لفظ و مضمون را مطمع نظر داشته است و به‌ندرت می‌توان در دیوانش بی‌مزگی‌های زبانی و تعقیدهایی که ذوق خواننده را برنجاند، دید؛ آخر خود او از کسانی که جانب هماهنگی معنی و لفظ را رعایت نمی‌کرده‌اند به این زیبایی انتقاد کرده است:
    اما دقیقاً تناسب میان لفظ و مضمون را مطمع نظر داشته است و به‌ندرت می‌توان در دیوانش بی‌مزگی‌های زبانی و تعقیدهایی که ذوق خواننده را برنجاند، دید؛ آخر خود او از کسانی که جانب هماهنگی معنی و لفظ را رعایت نمی‌کرده‌اند به این زیبایی انتقاد کرده است:
    '''آمد به من از تو مصرعی چند بلند
    {{شعر}}
    دل را ز شکفتگی شکرخند بلند'''
    {{ب|'' آمد به من از تو مصرعی چند بلند ''|2='' دل را ز شکفتگی شکرخند بلند ''}}
     
    {{ب|'' این است سخن نه آنکه از کوچه لفظ ''|2='' معنی زند از تنگی جا گند بلند ''<ref>ر.ک: همان، ص35</ref>}}
    '''این است سخن نه آنکه از کوچه لفظ
    {{پایان شعر}}
    معنی زند از تنگی جا گند بلند'''<ref>ر.ک: همان، ص35</ref>.
     
    فیاض در غزل به مانند دیگر سخنوران ایرانی، که گونه ایرانی سبک هندی را در شعر فارسی تشخص داده‌اند، به استادان پیشین سخن بسیار توجه داشته است. او نه‌تنها خود را کمتر از سنایی می‌دانسته و به یافتن فیض شعر کمال خجندی اعتنا داشته، بلکه غزل‌هایی پرداخته که غزل‌های «میان قافیه‌ای» مولوی جلال‌الدین بلخی را به یاد می‌آورد. به این غزل او توجه کنید:
    '''رحمش نمی‌آید به من چندان که می‌سوزم نفس
    من تنگ‌تر سازم نفس، او تنگ‌تر سازد قفس'''
     
    '''من خود فتادم از نفس، یک‌دم نگفتی: ناله بس
    مردم من ای فریادرس، آخر به فریادم برس'''
     
    '''در هجر آن روی چو مه، وز یاد آن زلف سیه
    در دیده می غلطد نگه، در سینه می‌پیچد نفس'''
     
    '''کس خود نمی‌داند کی ام، حیران چنین بهر چی ام
    من آن که بودم خود نی ام، چون من مبادا هیچ کس'''
     
    '''من رهروی‌ام ناتوان، وامانده‌ای از کاروان
    افتاده دور از همرهان، گم‌کرده آواز جرس'''
     
    '''آن چین زلف مشک بیز، آن کاکل مرغوله ریز
    بسته است بر من در گریز این راه پیش آن راه پس'''
     
    '''در وادی عشق و جنون، در من نمی‌گیرد فسون
    از خانه کی آید برون، ترسد اگر دزد از عسس'''


    '''هرچند در فقر و فنا، هستم غریب و بینوا
    [[لاهیجی، عبدالرزاق بن علی|فیاض]] در غزل به مانند دیگر سخنوران ایرانی، که گونه ایرانی سبک هندی را در شعر فارسی تشخص داده‌اند، به استادان پیشین سخن بسیار توجه داشته است. او نه‌تنها خود را کمتر از سنایی می‌دانسته و به یافتن فیض شعر کمال خجندی اعتنا داشته، بلکه غزل‌هایی پرداخته که غزل‌های «میان قافیه‌ای» مولوی جلال‌الدین بلخی را به یاد می‌آورد. به این غزل او توجه کنید:
    با کس ندارم التجا، وز کس ندارم ملتمس '''
    {{شعر}}
     
    {{ب|''رحمش نمی‌آید به من چندان که می‌سوزم نفس ''|2='' من تنگ‌تر سازم نفس، او تنگ‌تر سازد قفس ''}}
    '''از بس که نالیدم چو نی وز بس که جوشیدم چو می
    {{ب|''من خود فتادم از نفس، یک‌دم نگفتی: ناله بس''|2='' مردم من ای فریادرس، آخر به فریادم برس''}}
    کشتی تو ما را تا به کی، فیاض بس، فیاض بس'''<ref>ر.ک: همان</ref>.
    {{ب|''در هجر آن روی چو مه، وز یاد آن زلف سیه''|2=''در دیده می غلطد نگه، در سینه می‌پیچد نفس''}}
     
    {{ب|''کس خود نمی‌داند کی ام، حیران چنین بهر چی ام''|2=''من آن که بودم خود نی ام، چون من مبادا هیچ کس''}}
    اما بیشتر از همه فیاض در غزل به خواجه شیراز تعلق‌خاطر داشته است. این گرایش او به حافظ از شش بار تتبعی که نخستین غزل دیوان حافظ را کرده است، روشن می‌گردد. سوای آن، او دقیقاً «رند» حافظ را مورد اعتنا داشته است و چون حافظ بر سر «واعظ» و بر کفل «زهد ریایی» می‌زند. اما با همه گرایشی که فیاض به غزل‌های حافظ داشته و بوی غزل حافظانه را بوی می‌برده است، در این مورد از این نکته نباید غفلت کرد که شباهت‌های روزگار حافظ با عصر فیاض، به اعتبار زهد و آمیزش آن در نزد بعضی و نیز به لحاظ رواج تصوف خشک و مبتذل، خواه ناخواه قرابت‌هایی ایجاد می‌کند و همانندگی‌هایی دارد<ref>ر.ک: همان</ref>.
    {{ب|''من رهروی‌ام ناتوان، وامانده‌ای از کاروان''|2=''افتاده دور از همرهان، گم‌کرده آواز جرس''}}
    {{ب|''آن چین زلف مشک بیز، آن کاکل مرغوله ریز''|2=''بسته است بر من در گریز این راه پیش آن راه پس''}}
    {{ب|''در وادی عشق و جنون، در من نمی‌گیرد فسون''|2=''از خانه کی آید برون، ترسد اگر دزد از عسس''}}
    {{ب|''هرچند در فقر و فنا، هستم غریب و بینوا''|2=''با کس ندارم التجا، وز کس ندارم ملتمس ''}}
    {{ب|''از بس که نالیدم چو نی وز بس که جوشیدم چو می''|2=''کشتی تو ما را تا به کی، فیاض بس، فیاض بس ''<ref>ر.ک: همان</ref>}}
    {{پایان شعر}}
    اما بیشتر از همه [[لاهیجی، عبدالرزاق بن علی|فیاض]] در غزل به خواجه شیراز تعلق‌خاطر داشته است. این گرایش او به حافظ از شش بار تتبعی که نخستین غزل دیوان حافظ را کرده است، روشن می‌گردد. سوای آن، او دقیقاً «رند» حافظ را مورد اعتنا داشته است و چون حافظ بر سر «واعظ» و بر کفل «زهد ریایی» می‌زند. اما با همه گرایشی که [[لاهیجی، عبدالرزاق بن علی|فیاض]] به غزل‌های حافظ داشته و بوی غزل حافظانه را بوی می‌برده است، در این مورد از این نکته نباید غفلت کرد که شباهت‌های روزگار حافظ با عصر [[لاهیجی، عبدالرزاق بن علی|فیاض]]، به اعتبار زهد و آمیزش آن در نزد بعضی و نیز به لحاظ رواج تصوف خشک و مبتذل، خواه ناخواه قرابت‌هایی ایجاد می‌کند و همانندگی‌هایی دارد<ref>ر.ک: همان</ref>.


    ==وضعیت کتاب==
    ==وضعیت کتاب==
    خط ۱۳۳: خط ۹۵:
    ==منابع مقاله==
    ==منابع مقاله==
    # مقدمه و متن کتاب.
    # مقدمه و متن کتاب.
    # مایل هروی، نجیب، «فیض منظوم فیاض، نگاهی به دیوان فیاض لاهیجی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: آینه پژوهش، مهر و آبان 1372، شماره 21 ‏(9 صفحه، از 30 تا 38)، به آدرس:
    #[[:noormags:77612|مایل هروی، نجیب، «فیض منظوم فیاض، نگاهی به دیوان فیاض لاهیجی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: آینه پژوهش، مهر و آبان 1372، شماره 21 ‏(9 صفحه، از 30 تا 38)]].
    www.noormags.ir/view/fa/articlepage/77612/
     




    == وابسته‌ها ==
    ==وابسته‌ها==
    {{وابسته‌ها}}
       
       
    [[رده:کتاب‌شناسی]]
    [[رده:کتاب‌شناسی]]
       
       
    [[رده:کتاب‌شناسی]]
    [[رده:زبان‌شناسی، علم زبان]]
       
       
    [[رده:کتاب‌شناسی]]
    [[رده:زبان و ادبیات شرقی (آسیایی)]]
       
       
    [[رده:کتاب‌شناسی]]
    [[رده:زبان و ادبیات فارسی]]
       
       
    [[رده:کتاب‌شناسی]]
    [[رده:زبانها و ادبیات ایرانی]]
     
    [[رده:آپلود مهر(98)]]

    نسخهٔ کنونی تا ‏۲ آوریل ۲۰۲۴، ساعت ۰۰:۰۰

    ديوان فياض لاهيجي
    دیوان فیاض لاهیجی
    پدیدآورانلاهیجی، عبدالرزاق بن علی (سراينده) پ‍ري‍ش‍ان‍زاده‌، اب‍وال‍ح‍س‍ن‌ پ‍روي‍ن‌ (مصحح)
    عنوان‌های دیگرقصايد، غزليات، قطعات، مثنویات و رباعيات
    ناشرشرکت انتشارات علمي و فرهنگی
    مکان نشرايران - تهران
    سال نشر1369ش
    موضوعشعر فارسی- قرن 11ق.
    زبانفارسی
    تعداد جلد1
    کد کنگره
    ‏‏PIR‎‏ ‎‏6527‎‏ ‎‏/‎‏د‎‏9‎‏ ‎‏1369
    نورلایبمطالعه و دانلود pdf

    دیوان فیاض لاهیجی، مجموعه‌ای از اشعار عبدالرزاق بن علی بن حسین لاهیجی، ملقب و متخلص به فیاض (متوفی 1072ق) است که به اهتمام و تصحیح ابوالحسن پروین پریشان زاده، به چاپ رسیده است.

    ساختار

    کتاب با مقدمه‌ای از مصحح آغاز و اشعار در قالب قصاید، غزلیات، قطعات، مثنویات و رباعیات، ارائه شده است.

    گزارش محتوا

    در مقدمه، ابتدا مختصری از احوال و آثار فیاض لاهیجی بیان گردیده و سپس به بررسی عصر و سبک شعری وی پرداخته شده و در پایان نیز به مشخصات نسخ خطی دیوان، اشاره شده است[۱].

    سروده‌های فیاض، رنگ و زنگ زمانه او را نشان می‌دهد و این به‌جای خود، صفتی است ارزشمند در سنجیدن شعر و ادب روزگار پیشین و پسین. او در عصری می‌زیسته است که ارزش‌ها و پسندهای مذهبی و عقیدتی وطنش را به هویت استقلال رسانیده و نوای استقامت و ایستادگی در برابر هجوم فتنه‌انگیز ترک و اوزبک به همراه داشته است. به همین جهت، یک‌سوم دیوان او را قصایدی در بر گرفته بسیار شیوا و رسا و شاعرانه به معنی ساخت زبان و ساختارهای شعری در مدح اهل‌بیت(ع). این مدایح، متضمن تغزل‌هایی است و مطلع‌هایی که به راستی مدح فیاض را از مدح‌های ناظمان و شاعران پیشین، مثلاً شاعران سده‌های پیش چونان کسائی مروزی، حسن کاشی، ابن حسام خوسفی و دیگران ممتاز می‌دارد و این نیز از توانایی شاعر برمی‌خیزد که مضمونی یا ادبی دیرپا و رایج در قرون و اعصار را به روزگار خودش، به‌گونه‌ای بسراید که به روزگارش تعلق بگیرد و درمانده‌های روزگاران گذشته محو نگردد و ناشاخص نماند. بیایید برای تبیین این تعلیل از شعر خود فیاض یاری بگیریم. او مدح و منقبت امام حسن(ع) را چنین می‌آغازد:

    بیا که شیشه قسم می‌دهد به عهد کهن که تو بشکن، این بار هم به گردن من
    به توبه دل منه‌ای دل که بت‌پرست شوی بیا که بت‌شکن آمد بهار توبه شکن
    اگر به دیده عرفان نظر کنی زاهد یکی است توبه پرستی و بت‌پرستیدن
    بیا به مکتب میخانه نزد پیر مغان که یادگیری از خویشتن سفر کردن
    به پیش اهل ولایت نماز نیست درست اگر ز شیشه نداری طریق خم گشتن
    بیار ساقی از آن باده‌ای که می‌دانی که بوی شیشه او راست نشئه مردافکن
    که گرد عقل بشوییم از دل و از جان غبار هوش فشانیم از سر و از تن
    خوشا شراب تماشا که جام جامش را ز راه دیده توان خورد نه ز راه دهن
    کسی که مستی دیدار دیده می‌داند که باده باده عشق است و غیر آن همه فن
    خدای داند و فیاض و ساقی کوثر که هرگز نشد از باده هوش تر دامن

    با این تغزل زیبا، که شاعر شراب طهور را قصد کرده است و توبه پرستان را نقد - که در بند توبه مانده‌اند و هی توبه می‌کنند و نمی‌رهند - به شناسه‌های عبرت‌انگیز امام حسن(ع) آن را پیوسته است؛ چنان‌که خواندنی است[۲].

    گفتنی و صدالبته شنیدنی نیز، که فیاض در قصاید مدیحش، نه‌تنها با بال عرفان پریده، بلکه او در تغزل‌ها و گاه در لابه‌لای «منقبت نامه»هایش، انتقادهای جانانه‌ای از اجتماع و طبقات مردم نیز عرضه کرده است که فیض منظومش را به اعتبار نکته‌های عصری نیز درخور مداقه ساخته است[۳].

    مصحح کتاب، سبک فیاض را سبک معمول و رایج زمان او، یعنی هندی دانسته است؛ لکن نه آن هندی مغلق با مضامین پیچیده که بیشتر معاصرین او سعی در سرودن چنان اشعاری داشتند و مورد مخالفت سخن‌سنجان دوره‌های متأخر قرار گرفتند، بلکه بسیار ملایم، با محتوایی پر از توصیف و تشبیه[۴]. اما برخی معتقدند که این نظریه، یک «کلی‌گویی» صرف در مورد دیوان فیاض می‌باشد؛ زیرا درست است که فیاض شعر هندی را می‌شناخته و با آثار و نام و نشان «هندوسخنان» آشنایی داشته و در غزل‌هایش از آنان یاد کرده است، بااین‌همه به‌هیچ‌عنوان نمی‌توان سراسر دیوان او و جمیع سخن‌ها و قالب‌های شعری او را «شعر سبک هند» تصور کرد؛ چنان‌که در قصیده‌ها، مثنوی‌ها، ترجیع‌ها، ترکیب‌ها و قطعه‌ها و رباعی‌های او به‌ندرت می‌توان بیتی یا مصراعی دید که رنگ و بوی ساختارهای شاعرانه و ساخت‌های زبانی هندوسخنان را داشته باشد. در این‌گونه بیت‌ها و مصراع‌ها و یا ساختمان‌های قافیه‌ها و ردیف‌ها هم ساختارهایی از تخییل و گونه‌هایی از زبان و بیان دیده می‌شود که می‌توان آن‌ها را از گونه ایرانی سبک هندی بشمار آورد؛ مثلاً در قصیده‌ها به‌ندرت می‌توان چنین بیت‌هایی دید:

    کنون که دامن من پر ز سنگ طفلان است خرد به راهم از آیینه می‌کشد دیوار
    بوی کباب دلم مغز جگر می‌خورد هان به حدیثم مباد گوش کسی آشنا
    چون لب ساغر افق گردید بر خورشید می چهره ساقی شفق گون گشت از عکس شراب[۵]

    البته این، امری طبیعی است؛ زیرا «خیال‌بندی‌های نازک» و به‌طورکلی شناسه‌های سبک هندی، بیشتر در غزل فارسی دیده می‌شود و غزل نیز در میان شاعران سبک مزبور عموماً بر دیگر انواع و قالب‌های شعری غلبه دارد. از اینجاست که حتی در مثنوی‌ها و قصیده‌های شاعرانی چنان بیدل دهلوی هم ساختارهای نازک و گاه غامض شعر هندی نادر است و کمیاب، تا چه رسد به شاعرانی مانند فیاض، که با ساختمان‌های زبانی و ساختارهای شاعرانه برخاسته از محیط شبه‌قاره نفس نکشیده‌اند[۶].

    برخی بر این باورند که فیاض لاهیجی از شاعرانی است که گونه ایرانی شیوه هندی را در شعر فارسی دنبال کرده است؛ چراکه او هرچند غزل‌های هندوانه‌اش را به‌منزله «معراج خود» دانسته است:

    عشق را پیغمبرم داغ جنون تاج من است وین غزل‌های بلند تازه معراج من است

    اما دقیقاً تناسب میان لفظ و مضمون را مطمع نظر داشته است و به‌ندرت می‌توان در دیوانش بی‌مزگی‌های زبانی و تعقیدهایی که ذوق خواننده را برنجاند، دید؛ آخر خود او از کسانی که جانب هماهنگی معنی و لفظ را رعایت نمی‌کرده‌اند به این زیبایی انتقاد کرده است:

    آمد به من از تو مصرعی چند بلند دل را ز شکفتگی شکرخند بلند
    این است سخن نه آنکه از کوچه لفظ معنی زند از تنگی جا گند بلند [۷]

    فیاض در غزل به مانند دیگر سخنوران ایرانی، که گونه ایرانی سبک هندی را در شعر فارسی تشخص داده‌اند، به استادان پیشین سخن بسیار توجه داشته است. او نه‌تنها خود را کمتر از سنایی می‌دانسته و به یافتن فیض شعر کمال خجندی اعتنا داشته، بلکه غزل‌هایی پرداخته که غزل‌های «میان قافیه‌ای» مولوی جلال‌الدین بلخی را به یاد می‌آورد. به این غزل او توجه کنید:

    رحمش نمی‌آید به من چندان که می‌سوزم نفس من تنگ‌تر سازم نفس، او تنگ‌تر سازد قفس
    من خود فتادم از نفس، یک‌دم نگفتی: ناله بس مردم من ای فریادرس، آخر به فریادم برس
    در هجر آن روی چو مه، وز یاد آن زلف سیهدر دیده می غلطد نگه، در سینه می‌پیچد نفس
    کس خود نمی‌داند کی ام، حیران چنین بهر چی اممن آن که بودم خود نی ام، چون من مبادا هیچ کس
    من رهروی‌ام ناتوان، وامانده‌ای از کاروانافتاده دور از همرهان، گم‌کرده آواز جرس
    آن چین زلف مشک بیز، آن کاکل مرغوله ریزبسته است بر من در گریز این راه پیش آن راه پس
    در وادی عشق و جنون، در من نمی‌گیرد فسوناز خانه کی آید برون، ترسد اگر دزد از عسس
    هرچند در فقر و فنا، هستم غریب و بینوابا کس ندارم التجا، وز کس ندارم ملتمس
    از بس که نالیدم چو نی وز بس که جوشیدم چو میکشتی تو ما را تا به کی، فیاض بس، فیاض بس [۸]

    اما بیشتر از همه فیاض در غزل به خواجه شیراز تعلق‌خاطر داشته است. این گرایش او به حافظ از شش بار تتبعی که نخستین غزل دیوان حافظ را کرده است، روشن می‌گردد. سوای آن، او دقیقاً «رند» حافظ را مورد اعتنا داشته است و چون حافظ بر سر «واعظ» و بر کفل «زهد ریایی» می‌زند. اما با همه گرایشی که فیاض به غزل‌های حافظ داشته و بوی غزل حافظانه را بوی می‌برده است، در این مورد از این نکته نباید غفلت کرد که شباهت‌های روزگار حافظ با عصر فیاض، به اعتبار زهد و آمیزش آن در نزد بعضی و نیز به لحاظ رواج تصوف خشک و مبتذل، خواه ناخواه قرابت‌هایی ایجاد می‌کند و همانندگی‌هایی دارد[۹].

    وضعیت کتاب

    فهرست مطالب در ابتدای کتاب آمده و در پاورقی‌ها، به توضیح و تشریح برخی کلمات و واژگان سخت و دیریاب اشعار، پرداخته شده است[۱۰].

    پانویس

    1. ر.ک: مقدمه، صفحه یازده - پانزده
    2. مایل هروی، نجیب، ص30- 31
    3. ر.ک: همان، ص31
    4. ر.ک: مقدمه، صفحه سیزده
    5. ر.ک: مایل هروی، نجیب، ص33
    6. ر.ک: همان
    7. ر.ک: همان، ص35
    8. ر.ک: همان
    9. ر.ک: همان
    10. ر.ک: پاورقی، ص140

    منابع مقاله

    1. مقدمه و متن کتاب.
    2. مایل هروی، نجیب، «فیض منظوم فیاض، نگاهی به دیوان فیاض لاهیجی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: آینه پژوهش، مهر و آبان 1372، شماره 21 ‏(9 صفحه، از 30 تا 38).


    وابسته‌ها