فقه‌پژوهی قرآنی: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - 'ی‌ب' به 'ی‌ب') |
جز (جایگزینی متن - 'ایازی، محمدعلی' به 'ایازی، سید محمدعلی') برچسب‌ها: ویرایش همراه ویرایش از وبگاه همراه |
||
| (۱۴ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{جعبه اطلاعات کتاب | {{جعبه اطلاعات کتاب | ||
| تصویر =NUR12695J1.jpg | | تصویر =NUR12695J1.jpg | ||
| عنوان = | | عنوان =فقه‌پژوهی قرآنی | ||
| عنوان‌های دیگر =درآمدي بر مباني نظري آيات الاحکام | | عنوان‌های دیگر =درآمدي بر مباني نظري آيات الاحکام | ||
| پدیدآوران = | | پدیدآوران = | ||
[[ایازی، محمدعلی]] (نویسنده) | [[ایازی، سید محمدعلی]] (نویسنده) | ||
[[دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علميه قم. پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی. پژوهشکده فقه و حقوق]] (محقق) | [[دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علميه قم. پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی. پژوهشکده فقه و حقوق]] (محقق) | ||
| خط ۲۲: | خط ۲۲: | ||
| شابک =964-371-074-2 | | شابک =964-371-074-2 | ||
| تعداد جلد =1 | | تعداد جلد =1 | ||
| کتابخانۀ دیجیتال نور = | | کتابخانۀ دیجیتال نور =12695 | ||
| کتابخوان همراه نور =12695 | |||
| کد پدیدآور =01944 | | کد پدیدآور =01944 | ||
| پس از = | | پس از = | ||
| خط ۲۸: | خط ۲۹: | ||
}} | }} | ||
''' | '''فقه‌پژوهی قرآنی'''، اثر [[ایازی، سید محمدعلی|سید محمدعلی ایازی، درآمدی]] است بر مبانی نظری آیات‌الاحکام و حدود فقه و احکام. | ||
فقه به‌عنوان محور اصلی علوم حوزوی از چهار منبع کتاب، سنت، اجماع و عقل تغذیه می‌شود. در این میان، سهم کتاب در تحقیقات فقهی به | فقه به‌عنوان محور اصلی علوم حوزوی از چهار منبع کتاب، سنت، اجماع و عقل تغذیه می‌شود. در این میان، سهم کتاب در تحقیقات فقهی به آیات‌الاحکام خلاصه شده است و عموم فقها نیز در استنباطات فقهی خود تنها به همین مقدار - نزدیک به 600 آیه - بسنده کرده‌اند؛ درحالی‌که کتاب (قرآن) مهمترین و معتبرترین متن دینی ما است و از حیث ارزش و اعتبار هیچیک از سه منبع دیگر قابل قیاس با آن نیست. پژوهش حاضر سعی دارد جایگاه کتاب را در تحقیقات فقهی مورد دقت و بررسی قرار دهد و مباحثی را که در آیات‌الاحکام مورد غفلت قرار گرفته، با نگرشی نو، بازخوانی کند و در حد امکان و توان، افق‌های نو را در این زمینه باز نماید<ref>ر.ک: بزنجانی، محمدرضا، ص188</ref>. | ||
==ساختار== | ==ساختار== | ||
دو مقدمه از پژوهشکده فقه و حقوق مرکز تحقیقات و مطالعات اسلامی دفتر تبلیغات و نویسنده، آغازگر کتاب بوده و مؤلف طی نه فصل، به توضیح برخی از مباحث مقدماتی و نظری درباره | دو مقدمه از پژوهشکده فقه و حقوق مرکز تحقیقات و مطالعات اسلامی دفتر تبلیغات و نویسنده، آغازگر کتاب بوده و مؤلف طی نه فصل، به توضیح برخی از مباحث مقدماتی و نظری درباره فقه‌پژوهی قرآنی همت گمارده است. | ||
نویسنده سعی نموده است تا مطالب، در فضای علمی بحث و بررسی شود و تمام احتمالات و شبهات، مورد توجه قرار گیرد<ref>ر.ک: مقدمه مؤلف، ص22</ref>. | نویسنده سعی نموده است تا مطالب، در فضای علمی بحث و بررسی شود و تمام احتمالات و شبهات، مورد توجه قرار گیرد<ref>ر.ک: مقدمه مؤلف، ص22</ref>. | ||
| خط ۴۰: | خط ۴۱: | ||
در مقدمه نخست، به اهدافی که پژوهشکده فقه و حقوق به دنبال آن است، اشاره گردیده<ref>ر.ک: مقدمه پژوهشکده، ص15-16</ref> و در مقدمه دوم، ضمن توضیح راهکارهای عملی شدن اهداف مورد نظر از چارچوب و قواعد عام احکام، به تشریح مطالب فصول کتاب، پرداخته شده است<ref>ر.ک: مقدمه دوم، ص17-23</ref>. | در مقدمه نخست، به اهدافی که پژوهشکده فقه و حقوق به دنبال آن است، اشاره گردیده<ref>ر.ک: مقدمه پژوهشکده، ص15-16</ref> و در مقدمه دوم، ضمن توضیح راهکارهای عملی شدن اهداف مورد نظر از چارچوب و قواعد عام احکام، به تشریح مطالب فصول کتاب، پرداخته شده است<ref>ر.ک: مقدمه دوم، ص17-23</ref>. | ||
در فصل نخست، قرآن به‌عنوان یکی از منابع فقهی مورد بحث و بررسی قرار گرفته و سپس | در فصل نخست، قرآن به‌عنوان یکی از منابع فقهی مورد بحث و بررسی قرار گرفته و سپس ویژگی‌های فقه قرآن بازگو گردیده و ادله تشریعی بودن آن بیان شده است<ref>ر.ک: همان، ص21</ref>. | ||
در فصل دوم، حدود فقه و احکام قرآن مورد کنکاش قرار گرفته و به | در فصل دوم، حدود فقه و احکام قرآن مورد کنکاش قرار گرفته و به پرسش‌های اصلی در فقه‌پژوهی قرآنی، یعنی گستره احکام، تعداد آیات احکام و طبقه‌بندی آن، مورد توجه قرار گرفته است<ref>ر.ک: همان</ref>. | ||
احکام تشریعی قرآن، گرچه شامل احکام اعتقادی، اخلاقی و فقهی می‌گردد، اما آنچه به‌صورت اصطلاح آیات احکام در زبان فقیهان و مفسران به‌کار رفته و یا در کتاب‌های حقوقی متداول شده، احکام عملی است که در زمینه عبادات، معاملات، تصرفات و عقوبات، مطرح شده است. به همین دلیل، دستوراتی که به عقیده انسان نسبت به خدا، مبدأ، معاد، ایمان به رسل، ملائکه و عالم غیب مربوط می‌شود و یا آنچه به قلب و سیر و سلوک، آراستگی به فضایل و دوری از رذایل مربوط می‌باشد، از مصادیق احکام تشریعی محسوب نشده و آیات مربوط به آن، جزو احکام قرآن، شمارش نگردیده است. به همین دلیل، عمده تفسیرهای فقهی از طرح این دسته از آیات، به‌عنوان تشریعیات قرآن، خودداری نموده و آن را از حدود فقه قرآن خارج کرده‌اند. نویسنده در این فصل، در پی پاسخ به این سؤال است که آیا چنین تلقی از احکام قرآن، درست است؟ آیا می‌توان آیات احکام را در این محدوده قرار داد. نویسنده در این فصل، به دنبال | احکام تشریعی قرآن، گرچه شامل احکام اعتقادی، اخلاقی و فقهی می‌گردد، اما آنچه به‌صورت اصطلاح آیات احکام در زبان فقیهان و مفسران به‌کار رفته و یا در کتاب‌های حقوقی متداول شده، احکام عملی است که در زمینه عبادات، معاملات، تصرفات و عقوبات، مطرح شده است. به همین دلیل، دستوراتی که به عقیده انسان نسبت به خدا، مبدأ، معاد، ایمان به رسل، ملائکه و عالم غیب مربوط می‌شود و یا آنچه به قلب و سیر و سلوک، آراستگی به فضایل و دوری از رذایل مربوط می‌باشد، از مصادیق احکام تشریعی محسوب نشده و آیات مربوط به آن، جزو احکام قرآن، شمارش نگردیده است. به همین دلیل، عمده تفسیرهای فقهی از طرح این دسته از آیات، به‌عنوان تشریعیات قرآن، خودداری نموده و آن را از حدود فقه قرآن خارج کرده‌اند. نویسنده در این فصل، در پی پاسخ به این سؤال است که آیا چنین تلقی از احکام قرآن، درست است؟ آیا می‌توان آیات احکام را در این محدوده قرار داد. نویسنده در این فصل، به دنبال پرسش‌هایی نظیر این است که منظور از فقه و احکام چیست؟ تقسیم احکام به تکلیفی و وضعی، بر چه مبنا انجام گرفته است؟ تلقی قدما از آیات فقهی و حکمی چه بوده و دیدگاه‌های متفاوت کدام است؟ تعداد آیات احکام و طبقه‌بندی آنها را چه اندازه می‌دانسته‌اند؟ | ||
نویسنده، معتقد است در صورت پاسخ به این سؤالها، حدود فقه قرآن و احکام تشریعی و مبنای آنان در این زمینه، روشن می‌گردد<ref>ر.ک: متن کتاب، ص109-110</ref>. | نویسنده، معتقد است در صورت پاسخ به این سؤالها، حدود فقه قرآن و احکام تشریعی و مبنای آنان در این زمینه، روشن می‌گردد<ref>ر.ک: متن کتاب، ص109-110</ref>. | ||
در فصل سوم، ضمن اختصاص بحث به موضوع احکام قرآن و رابطه آن با تاریخی‌گری، به اهمیت جایگاه تشریع احکام و بستر تاریخی آن، پرداخته شده و میان احکام منطقه‌ای و تاریخی و احکام عام و دائمی، تفکیک شده است. در این زمینه، بحث مفصل و درازدامنی پیرامون سابقه احکام عبادی پیش از اسلام، انجام شده است. هدف از این فصل، فضاشناسی تاریخی می‌باشد تا روشن شود تاریخ در استنباط، چه اهمیتی می‌تواند داشته باشد<ref>ر.ک: مقدمه مؤلف، ص21</ref>. | در فصل سوم، ضمن اختصاص بحث به موضوع احکام قرآن و رابطه آن با تاریخی‌گری، به اهمیت جایگاه تشریع احکام و بستر تاریخی آن، پرداخته شده و میان احکام منطقه‌ای و تاریخی و احکام عام و دائمی، تفکیک شده است. در این زمینه، بحث مفصل و درازدامنی پیرامون سابقه احکام عبادی پیش از اسلام، انجام شده است. هدف از این فصل، فضاشناسی تاریخی می‌باشد تا روشن شود تاریخ در استنباط، چه اهمیتی می‌تواند داشته باشد<ref>ر.ک: مقدمه مؤلف، ص21</ref>. | ||
فصل چهارم، به جامعیت شریعت و جامعیت دین، به‌عنوان یکی از مباحث | فصل چهارم، به جامعیت شریعت و جامعیت دین، به‌عنوان یکی از مباحث معرفت‌شناسی آیات احکام، اختصاص یافته است. در این بحث، گرچه مطالبی، مانند قلمرو دین، انتظار از دین، بحث تأثیر انتظار از دین در فهم نصوص، نظریه حداقل و حداکثری و احکام ثابت و متغیر، مورد توجه قرار گرفته، اما هدف مهم این فصل، تبیین این نکته می‌باشد که اگر قرآن دارای یک تئوری کامل الهی و دستگاه سازنده نظام فکری و اعتقادی است، آیا نسبت به شریعت هم چنین مفهومی قابل اثبات است و اگر قابل اثبات است، به چه معناست؟ آیا به این معناست که قرآن تمام احکام، فروع و جزئیات را بیان کرده، یا آنچه از قرآن توقع می‌رود، بیان کلیات و اصول و تعیین سرخط احکام است؟ برای اینکه این موضوع منقح شود، ملاکهای جامعیت بیان می‌شود که تفصیل این بحث، به کتاب مستقلی که نویسنده تألیف کرده، احاله شده است<ref>ر.ک: همان</ref>. | ||
یکی از مباحث نظری آیات احکام، بحث استفاده از امثال قرآن کریم در استنباط حکم است. در امثال قرآن، خداوند متعال در مقال تکلیف و تحذیر مخاطبان خود به‌صورت امر و نهی و یا خبر، وظیفه‌ای نخواسته است، تا بتوان به‌طور صریح و روشن و بر طبق ضوابط و قواعد اصولی و مفاد ظاهری، نص این کلمات را حمل بر تکالیف مولوی و ارشادی کرد، بلکه قرآن به‌صورت خبر یا با آوردن مثال و یا تشبیه، پیامی را القا کرده که | یکی از مباحث نظری آیات احکام، بحث استفاده از امثال قرآن کریم در استنباط حکم است. در امثال قرآن، خداوند متعال در مقال تکلیف و تحذیر مخاطبان خود به‌صورت امر و نهی و یا خبر، وظیفه‌ای نخواسته است، تا بتوان به‌طور صریح و روشن و بر طبق ضوابط و قواعد اصولی و مفاد ظاهری، نص این کلمات را حمل بر تکالیف مولوی و ارشادی کرد، بلکه قرآن به‌صورت خبر یا با آوردن مثال و یا تشبیه، پیامی را القا کرده که چه‌بسا می‌توان از آن استفاده حکمی واجب یا حرام یا کراهت و یا استحباب کرد. پس دلالت کلام صریح نیست، بلکه با اشاره و به‌طور غیر مستقیم دلالت می‌کند<ref>ر.ک: متن کتاب، ص299</ref>؛ ازاین‌رو، در فصل پنجم، امثال در آیات احکام بررسی شده و به این پرسش، توجه شده است که آیا می‌توان از امثال، استنباط حکم کرد؟ اگر مثل در مقام بیان تکلیف و تحذیر مخاطبان خود نیست، پس چگونه می‌توان از آن احکام مولوی و ارشادی به دست آورد؟<ref>ر.ک: مقدمه مؤلف، ص22</ref>. | ||
یکی از مباحث نظری آیات احکام، بحث قصص قرآن است؛ به این معنا که آیا می‌توان از قصص قرآن، احکام فقهی را استنباط کرد؟ این بحث از این جهت حایز اهمیت است که بخش گسترده‌ای از آیات قرآن را قصه‌های اقوام پیشین و زندگی پیامبران الهی(ع) تشکیل می‌دهد و در آن، از کارهای نیک و بد آن مردمان و همچنین احکام خاصی از شرایع گذشته، یاد شده است و یا پیامبران(ع) اعمالی انجام داده‌انده که دلیلی خاص بر نفی و نسخ یا محدودیت زمانی آن وارد نشده تا بگوییم مخصوص ادیان پیشین بوده است؛ | یکی از مباحث نظری آیات احکام، بحث قصص قرآن است؛ به این معنا که آیا می‌توان از قصص قرآن، احکام فقهی را استنباط کرد؟ این بحث از این جهت حایز اهمیت است که بخش گسترده‌ای از آیات قرآن را قصه‌های اقوام پیشین و زندگی پیامبران الهی(ع) تشکیل می‌دهد و در آن، از کارهای نیک و بد آن مردمان و همچنین احکام خاصی از شرایع گذشته، یاد شده است و یا پیامبران(ع) اعمالی انجام داده‌انده که دلیلی خاص بر نفی و نسخ یا محدودیت زمانی آن وارد نشده تا بگوییم مخصوص ادیان پیشین بوده است؛ ازاین‌رو، در فصل ششم، ضمن بررسی قصص در قرآن، به بحث پیرامون استنباط احکام فقهی از قصص قرآنی، پرداخته شده است<ref>ر.ک: متن کتاب، ص325</ref>. | ||
نویسنده در این فصل، ابتدا به دنبال روشن کردن این مطلب است که ذکر قصه‌ها و اخبار از گذشته، آیا می‌تواند مفهوم انشایی برای ما داشته باشد، ولذا ضمن تبیین منظور از قصص، به این پرسش پاسخ داده شده است که آیا قصص تنها شامل قصه‌های شرایع پیشین است یا شامل مردمان دیگر دوران‌های پیشین می‌شود؛ گرچه مربوط به پیامبر و شریعت خاصی نباشد؟ همچنین آیا قصص شامل شرح حال پیامبر اسلام(ص) و قضایای تاریخی عصر رسالت نیز می‌گردد؟ یا تنها مربوط به داستان امتهای پیشین است و شرح حال پیامبر(ص) مرتبط به شریعت محمدی(ص) است؟ همچنین وی به دنبال تبیین این موضوع است که هدف از ذکر این قصه‌ها چیست؟ آیا تنها ذکر آنها در مقام تذکیر و توعید بوده یا می‌تواند در مقام بیان حکم نیز باشد؟ در این فصل، شیوه بیان قرآن و سیر تطور ذکر قصه‌ها روشن شده و شبهاتی که درباره عدم حجیت بیان قصه‌ها در احکام مطرح شده، مورد بررسی قرار گرفته و | نویسنده در این فصل، ابتدا به دنبال روشن کردن این مطلب است که ذکر قصه‌ها و اخبار از گذشته، آیا می‌تواند مفهوم انشایی برای ما داشته باشد، ولذا ضمن تبیین منظور از قصص، به این پرسش پاسخ داده شده است که آیا قصص تنها شامل قصه‌های شرایع پیشین است یا شامل مردمان دیگر دوران‌های پیشین می‌شود؛ گرچه مربوط به پیامبر و شریعت خاصی نباشد؟ همچنین آیا قصص شامل شرح حال پیامبر اسلام(ص) و قضایای تاریخی عصر رسالت نیز می‌گردد؟ یا تنها مربوط به داستان امتهای پیشین است و شرح حال پیامبر(ص) مرتبط به شریعت محمدی(ص) است؟ همچنین وی به دنبال تبیین این موضوع است که هدف از ذکر این قصه‌ها چیست؟ آیا تنها ذکر آنها در مقام تذکیر و توعید بوده یا می‌تواند در مقام بیان حکم نیز باشد؟ در این فصل، شیوه بیان قرآن و سیر تطور ذکر قصه‌ها روشن شده و شبهاتی که درباره عدم حجیت بیان قصه‌ها در احکام مطرح شده، مورد بررسی قرار گرفته و جمع‌بندی و سخن نهایی در این باب مطرح شده است<ref>ر.ک: همان، ص325-326</ref>. | ||
در فصل هفتم، در راستای تنقیح مبانی نظری آیات احکام، آیات اعتقادی از بعد فقهی، مورد بررسی قرار گرفته و شکل استناد به آنها، مشخص شده است. همچنین نظریه فقها در | در فصل هفتم، در راستای تنقیح مبانی نظری آیات احکام، آیات اعتقادی از بعد فقهی، مورد بررسی قرار گرفته و شکل استناد به آنها، مشخص شده است. همچنین نظریه فقها در این‌باره - که به‌طور پراکنده در جاهای مختلف گفته شده - نقل و بررسی شده است<ref>ر.ک: مقدمه مؤلف، ص22</ref>. | ||
در فصل هشتم، اخلاقیات قرآن ارزیابی شده و نسبت آنها با فقه و حقوق و نوع دلالتها بر احکام، مورد توجه قرار گرفته و شبهاتی که در فقه مطرح است، عنوان گردیده است<ref>ر.ک: همان</ref>. | در فصل هشتم، اخلاقیات قرآن ارزیابی شده و نسبت آنها با فقه و حقوق و نوع دلالتها بر احکام، مورد توجه قرار گرفته و شبهاتی که در فقه مطرح است، عنوان گردیده است<ref>ر.ک: همان</ref>. | ||
| خط ۶۶: | خط ۶۷: | ||
فهرست مطالب در ابتدای کتاب و نمایه‌های: «آیات»، «احادیث»، «کتاب‌ها و اعلام» و کتابنامه، در انتهای آن آمده است. | فهرست مطالب در ابتدای کتاب و نمایه‌های: «آیات»، «احادیث»، «کتاب‌ها و اعلام» و کتابنامه، در انتهای آن آمده است. | ||
در | در پاورقی‌ها علاوه بر ذکر منابع، به توضیح برخی از مطالب متن پرداخته شده است. | ||
==پانویس == | ==پانویس == | ||
<references /> | <references/> | ||
==منابع مقاله== | ==منابع مقاله== | ||
# مقدمه و متن کتاب. | # مقدمه و متن کتاب. | ||
#[[:noormags:5248|بزنجانی، محمدرضا، | #[[:noormags:5248|بزنجانی، محمدرضا، «معرفی‌های اجمالی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: بینات (مؤسسه معارف اسلامی امام رضا(ع)»، زمستان 1380، شماره 32 (8 صفحه، از 184 تا 191)]]. | ||
== وابسته‌ها == | ==وابسته‌ها== | ||
{{وابسته‌ها}} | |||
[[رده:کتاب‌شناسی]] | [[رده:کتاب‌شناسی]] | ||
| خط ۸۴: | خط ۸۶: | ||
[[رده:تفاسیر فقهی (آیات الاحکام)]] | [[رده:تفاسیر فقهی (آیات الاحکام)]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲ ژوئیهٔ ۲۰۲۲، ساعت ۲۲:۵۵
| فقه‌پژوهی قرآنی | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ایازی، سید محمدعلی (نویسنده) دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علميه قم. پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی. پژوهشکده فقه و حقوق (محقق) |
| عنوان‌های دیگر | درآمدي بر مباني نظري آيات الاحکام |
| ناشر | بوستان کتاب قم (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علميه قم) |
| مکان نشر | ايران - قم |
| سال نشر | مجلد1: 1380ش, |
| شابک | 964-371-074-2 |
| موضوع | قرآن - احکام و قوانين قرآن - تحقيق |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BP 99/6 /الف9الف7 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
فقه‌پژوهی قرآنی، اثر سید محمدعلی ایازی، درآمدی است بر مبانی نظری آیات‌الاحکام و حدود فقه و احکام.
فقه به‌عنوان محور اصلی علوم حوزوی از چهار منبع کتاب، سنت، اجماع و عقل تغذیه می‌شود. در این میان، سهم کتاب در تحقیقات فقهی به آیات‌الاحکام خلاصه شده است و عموم فقها نیز در استنباطات فقهی خود تنها به همین مقدار - نزدیک به 600 آیه - بسنده کرده‌اند؛ درحالی‌که کتاب (قرآن) مهمترین و معتبرترین متن دینی ما است و از حیث ارزش و اعتبار هیچیک از سه منبع دیگر قابل قیاس با آن نیست. پژوهش حاضر سعی دارد جایگاه کتاب را در تحقیقات فقهی مورد دقت و بررسی قرار دهد و مباحثی را که در آیات‌الاحکام مورد غفلت قرار گرفته، با نگرشی نو، بازخوانی کند و در حد امکان و توان، افق‌های نو را در این زمینه باز نماید[۱].
ساختار
دو مقدمه از پژوهشکده فقه و حقوق مرکز تحقیقات و مطالعات اسلامی دفتر تبلیغات و نویسنده، آغازگر کتاب بوده و مؤلف طی نه فصل، به توضیح برخی از مباحث مقدماتی و نظری درباره فقه‌پژوهی قرآنی همت گمارده است.
نویسنده سعی نموده است تا مطالب، در فضای علمی بحث و بررسی شود و تمام احتمالات و شبهات، مورد توجه قرار گیرد[۲].
گزارش محتوا
در مقدمه نخست، به اهدافی که پژوهشکده فقه و حقوق به دنبال آن است، اشاره گردیده[۳] و در مقدمه دوم، ضمن توضیح راهکارهای عملی شدن اهداف مورد نظر از چارچوب و قواعد عام احکام، به تشریح مطالب فصول کتاب، پرداخته شده است[۴].
در فصل نخست، قرآن به‌عنوان یکی از منابع فقهی مورد بحث و بررسی قرار گرفته و سپس ویژگی‌های فقه قرآن بازگو گردیده و ادله تشریعی بودن آن بیان شده است[۵].
در فصل دوم، حدود فقه و احکام قرآن مورد کنکاش قرار گرفته و به پرسش‌های اصلی در فقه‌پژوهی قرآنی، یعنی گستره احکام، تعداد آیات احکام و طبقه‌بندی آن، مورد توجه قرار گرفته است[۶].
احکام تشریعی قرآن، گرچه شامل احکام اعتقادی، اخلاقی و فقهی می‌گردد، اما آنچه به‌صورت اصطلاح آیات احکام در زبان فقیهان و مفسران به‌کار رفته و یا در کتاب‌های حقوقی متداول شده، احکام عملی است که در زمینه عبادات، معاملات، تصرفات و عقوبات، مطرح شده است. به همین دلیل، دستوراتی که به عقیده انسان نسبت به خدا، مبدأ، معاد، ایمان به رسل، ملائکه و عالم غیب مربوط می‌شود و یا آنچه به قلب و سیر و سلوک، آراستگی به فضایل و دوری از رذایل مربوط می‌باشد، از مصادیق احکام تشریعی محسوب نشده و آیات مربوط به آن، جزو احکام قرآن، شمارش نگردیده است. به همین دلیل، عمده تفسیرهای فقهی از طرح این دسته از آیات، به‌عنوان تشریعیات قرآن، خودداری نموده و آن را از حدود فقه قرآن خارج کرده‌اند. نویسنده در این فصل، در پی پاسخ به این سؤال است که آیا چنین تلقی از احکام قرآن، درست است؟ آیا می‌توان آیات احکام را در این محدوده قرار داد. نویسنده در این فصل، به دنبال پرسش‌هایی نظیر این است که منظور از فقه و احکام چیست؟ تقسیم احکام به تکلیفی و وضعی، بر چه مبنا انجام گرفته است؟ تلقی قدما از آیات فقهی و حکمی چه بوده و دیدگاه‌های متفاوت کدام است؟ تعداد آیات احکام و طبقه‌بندی آنها را چه اندازه می‌دانسته‌اند؟ نویسنده، معتقد است در صورت پاسخ به این سؤالها، حدود فقه قرآن و احکام تشریعی و مبنای آنان در این زمینه، روشن می‌گردد[۷].
در فصل سوم، ضمن اختصاص بحث به موضوع احکام قرآن و رابطه آن با تاریخی‌گری، به اهمیت جایگاه تشریع احکام و بستر تاریخی آن، پرداخته شده و میان احکام منطقه‌ای و تاریخی و احکام عام و دائمی، تفکیک شده است. در این زمینه، بحث مفصل و درازدامنی پیرامون سابقه احکام عبادی پیش از اسلام، انجام شده است. هدف از این فصل، فضاشناسی تاریخی می‌باشد تا روشن شود تاریخ در استنباط، چه اهمیتی می‌تواند داشته باشد[۸].
فصل چهارم، به جامعیت شریعت و جامعیت دین، به‌عنوان یکی از مباحث معرفت‌شناسی آیات احکام، اختصاص یافته است. در این بحث، گرچه مطالبی، مانند قلمرو دین، انتظار از دین، بحث تأثیر انتظار از دین در فهم نصوص، نظریه حداقل و حداکثری و احکام ثابت و متغیر، مورد توجه قرار گرفته، اما هدف مهم این فصل، تبیین این نکته می‌باشد که اگر قرآن دارای یک تئوری کامل الهی و دستگاه سازنده نظام فکری و اعتقادی است، آیا نسبت به شریعت هم چنین مفهومی قابل اثبات است و اگر قابل اثبات است، به چه معناست؟ آیا به این معناست که قرآن تمام احکام، فروع و جزئیات را بیان کرده، یا آنچه از قرآن توقع می‌رود، بیان کلیات و اصول و تعیین سرخط احکام است؟ برای اینکه این موضوع منقح شود، ملاکهای جامعیت بیان می‌شود که تفصیل این بحث، به کتاب مستقلی که نویسنده تألیف کرده، احاله شده است[۹].
یکی از مباحث نظری آیات احکام، بحث استفاده از امثال قرآن کریم در استنباط حکم است. در امثال قرآن، خداوند متعال در مقال تکلیف و تحذیر مخاطبان خود به‌صورت امر و نهی و یا خبر، وظیفه‌ای نخواسته است، تا بتوان به‌طور صریح و روشن و بر طبق ضوابط و قواعد اصولی و مفاد ظاهری، نص این کلمات را حمل بر تکالیف مولوی و ارشادی کرد، بلکه قرآن به‌صورت خبر یا با آوردن مثال و یا تشبیه، پیامی را القا کرده که چه‌بسا می‌توان از آن استفاده حکمی واجب یا حرام یا کراهت و یا استحباب کرد. پس دلالت کلام صریح نیست، بلکه با اشاره و به‌طور غیر مستقیم دلالت می‌کند[۱۰]؛ ازاین‌رو، در فصل پنجم، امثال در آیات احکام بررسی شده و به این پرسش، توجه شده است که آیا می‌توان از امثال، استنباط حکم کرد؟ اگر مثل در مقام بیان تکلیف و تحذیر مخاطبان خود نیست، پس چگونه می‌توان از آن احکام مولوی و ارشادی به دست آورد؟[۱۱].
یکی از مباحث نظری آیات احکام، بحث قصص قرآن است؛ به این معنا که آیا می‌توان از قصص قرآن، احکام فقهی را استنباط کرد؟ این بحث از این جهت حایز اهمیت است که بخش گسترده‌ای از آیات قرآن را قصه‌های اقوام پیشین و زندگی پیامبران الهی(ع) تشکیل می‌دهد و در آن، از کارهای نیک و بد آن مردمان و همچنین احکام خاصی از شرایع گذشته، یاد شده است و یا پیامبران(ع) اعمالی انجام داده‌انده که دلیلی خاص بر نفی و نسخ یا محدودیت زمانی آن وارد نشده تا بگوییم مخصوص ادیان پیشین بوده است؛ ازاین‌رو، در فصل ششم، ضمن بررسی قصص در قرآن، به بحث پیرامون استنباط احکام فقهی از قصص قرآنی، پرداخته شده است[۱۲].
نویسنده در این فصل، ابتدا به دنبال روشن کردن این مطلب است که ذکر قصه‌ها و اخبار از گذشته، آیا می‌تواند مفهوم انشایی برای ما داشته باشد، ولذا ضمن تبیین منظور از قصص، به این پرسش پاسخ داده شده است که آیا قصص تنها شامل قصه‌های شرایع پیشین است یا شامل مردمان دیگر دوران‌های پیشین می‌شود؛ گرچه مربوط به پیامبر و شریعت خاصی نباشد؟ همچنین آیا قصص شامل شرح حال پیامبر اسلام(ص) و قضایای تاریخی عصر رسالت نیز می‌گردد؟ یا تنها مربوط به داستان امتهای پیشین است و شرح حال پیامبر(ص) مرتبط به شریعت محمدی(ص) است؟ همچنین وی به دنبال تبیین این موضوع است که هدف از ذکر این قصه‌ها چیست؟ آیا تنها ذکر آنها در مقام تذکیر و توعید بوده یا می‌تواند در مقام بیان حکم نیز باشد؟ در این فصل، شیوه بیان قرآن و سیر تطور ذکر قصه‌ها روشن شده و شبهاتی که درباره عدم حجیت بیان قصه‌ها در احکام مطرح شده، مورد بررسی قرار گرفته و جمع‌بندی و سخن نهایی در این باب مطرح شده است[۱۳].
در فصل هفتم، در راستای تنقیح مبانی نظری آیات احکام، آیات اعتقادی از بعد فقهی، مورد بررسی قرار گرفته و شکل استناد به آنها، مشخص شده است. همچنین نظریه فقها در این‌باره - که به‌طور پراکنده در جاهای مختلف گفته شده - نقل و بررسی شده است[۱۴].
در فصل هشتم، اخلاقیات قرآن ارزیابی شده و نسبت آنها با فقه و حقوق و نوع دلالتها بر احکام، مورد توجه قرار گرفته و شبهاتی که در فقه مطرح است، عنوان گردیده است[۱۵].
در فصل نهم، بحث حجیت استناد به فرازهای قرآنی مطرح شده و مشکل این دسته از آیات، بازگو شده است؛ بهویژه در آنجا که با سیاق آیات و جملات پیشینی ناسازگار باشد. در نهایت، اهمیت این دسته از آیات و تأثیر آنها در گسترش آیات احکام، بیان شده است[۱۶].
وضعیت کتاب
فهرست مطالب در ابتدای کتاب و نمایه‌های: «آیات»، «احادیث»، «کتاب‌ها و اعلام» و کتابنامه، در انتهای آن آمده است.
در پاورقی‌ها علاوه بر ذکر منابع، به توضیح برخی از مطالب متن پرداخته شده است.
پانویس
- ↑ ر.ک: بزنجانی، محمدرضا، ص188
- ↑ ر.ک: مقدمه مؤلف، ص22
- ↑ ر.ک: مقدمه پژوهشکده، ص15-16
- ↑ ر.ک: مقدمه دوم، ص17-23
- ↑ ر.ک: همان، ص21
- ↑ ر.ک: همان
- ↑ ر.ک: متن کتاب، ص109-110
- ↑ ر.ک: مقدمه مؤلف، ص21
- ↑ ر.ک: همان
- ↑ ر.ک: متن کتاب، ص299
- ↑ ر.ک: مقدمه مؤلف، ص22
- ↑ ر.ک: متن کتاب، ص325
- ↑ ر.ک: همان، ص325-326
- ↑ ر.ک: مقدمه مؤلف، ص22
- ↑ ر.ک: همان
- ↑ ر.ک: همان
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- بزنجانی، محمدرضا، «معرفی‌های اجمالی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: بینات (مؤسسه معارف اسلامی امام رضا(ع)»، زمستان 1380، شماره 32 (8 صفحه، از 184 تا 191).