دانشنامه ایران: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - 'ه‌ص' به 'ه‌ص') |
Hbaghizadeh (بحث | مشارکتها) |
||
| (۳۳ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۸: | خط ۸: | ||
| زبان =فارسی | | زبان =فارسی | ||
| کد کنگره =AE ?? /م8د2 | | کد کنگره =AE ?? /م8د2 | ||
| موضوع =دايره المعارفها و | | موضوع =دايره المعارفها و واژه‌نامه‌ها | ||
| ناشر =مرکز دائرةالمعارف بزرگ | | ناشر =مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامى | ||
| مکان نشر =ايران - تهران | | مکان نشر =ايران - تهران | ||
| خط ۲۳: | خط ۲۳: | ||
| شابک = | | شابک = | ||
| تعداد جلد =3 | | تعداد جلد =3 | ||
| کتابخانۀ دیجیتال نور = | | کتابخانۀ دیجیتال نور =11683 | ||
| کتابخوان همراه نور =11683 | |||
| کد پدیدآور =476 | | کد پدیدآور =476 | ||
| پس از = | | پس از = | ||
| پیش از = | | پیش از = | ||
}} | }} | ||
{{کاربردهای دیگر|دانشنامه (ابهام‌زدایی)}} | |||
'''دانشنامه‌ایران'''، دائرةالمعارفی عمومی و جهانی و دومین اثر پژوهشی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، پس از دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، به سرپرستی [[موسوی بجنوردی، محمدکاظم|محمدکاظم موسوی بجنوردی]] است. | '''دانشنامه‌ایران'''، دائرةالمعارفی عمومی و جهانی و دومین اثر پژوهشی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، پس از دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، به سرپرستی [[موسوی بجنوردی، محمدکاظم|محمدکاظم موسوی بجنوردی]] است. | ||
==انگیزه نگارش== | ==انگیزه نگارش== | ||
نیاز | نیاز فارسی‌زبانان ایرانی و خارجی به مرجعی جامع و موثق، به زبان فارسی که ناظر به همه دانش‌ها باشد، انگیزه تدوین اثر حاضر بوده است.<ref>ر.ک: مقدمه دوم، ج1، صفحه نه</ref>. | ||
==ساختار== | ==ساختار== | ||
| خط ۴۰: | خط ۴۴: | ||
==گزارش محتوا== | ==گزارش محتوا== | ||
در مقدمه نخست، به تعریف دانشنامه، انواع آن، سابقه | در مقدمه نخست، به تعریف دانشنامه، انواع آن، سابقه دانشنامه‌نویسی در ایران و... پرداخته شده<ref>ر.ک: مقدمه اول، صفحه هفت - نه</ref> و در مقدمه دوم، ویژگی‌های دانشنامه حاضر، از جمله ضوابط نوشتن مقالات، نشانه‌ها و اختصارات و سازمان علمی دانشنامه، تشریح شده است.<ref>ر.ک: مقدمه دوم، همان، صفحه نه - بیست‌وهشت</ref>. | ||
بیشتر مقاله‌های این دانشنامه را، گروه مقالات نیمه بلند تشکیل می‌دهد که میانگین حجم آنها، حدود یک ستون است. مقاله‌های خیلی کوتاه، خاص | بیشتر مقاله‌های این دانشنامه را، گروه مقالات نیمه بلند تشکیل می‌دهد که میانگین حجم آنها، حدود یک ستون است. مقاله‌های خیلی کوتاه، خاص اطلاع‌رسانی حداقل و سریع، درباره مواردی است که ذکر اطلاعاتی اندک در دانشنامه‌های همگانی برای آنها کفایت می‌کند. مقاله‌های خیلی بلند، در موضوعاتی است که طبیعت آنها ایجاب می‌کند حق مطلب با کلمات بیشتری ادا شود. جنبه‌هایی از ارزش‌های والای جامعه، شخصیتهای ممتاز عالم بشریت و مفاهیم اساسی یا جدیدی که طرح کردن آنها به تفصیل نیاز دارد، از جمله مطالبی است که در قالب مقاله‌های بلند معرفی شده‌اند. بااین‌حال، تلاش شده است تا جای ممکن، اصل خلاصه‌گویی و پرهیز از ذکر عبارتها و کلمه‌های زائد مراعات گردد و اطلاعات مفید و لازم، با حداقل واژه و با ساختاری ساده و آسان‌یاب، ارائه شود<ref>ر.ک: همان، صفحه ده</ref>. | ||
مقاله‌های دانشنامه‌ایران، به‌صورت تألیف، تلخیص و ترجمه تدوین و از سه منبع اصلی تأمین می‌شود: | مقاله‌های دانشنامه‌ایران، به‌صورت تألیف، تلخیص و ترجمه تدوین و از سه منبع اصلی تأمین می‌شود: | ||
# اطلاعات مربوط به جهان علم و فن، دستاوردهای جهانی بشر و آنچه مربوط به عالم خارج از دنیای اسلام و ایران است، از دانشنامه‌های معتبر خارجی گرفته می‌شود، مانند آشت، آمریکانا، انکارتا، بریتانیکا، بروکهاوس، کلمبیا و لاروس، یا هر دانشنامه و مرجع معتبر دیگری که در موضوع مورد نظر، مقاله مناسبتری عرضه کند؛ مثلاًدر برخی از موارد، مقالات مربوط به ایران، از ایرانیکا ترجمه یا ترجمه و تلخیص شده است. به‌هرحال، در زمینه‌هایی که تألیف مقاله ممکن یا لازم نباشد، مناسبتترین مقاله از معتبرترین دانشنامه به فارسی ترجمه شده و چنانچه تغییر یا تلخیصی در متن ترجمه‌شده لازم باشد، بی‌آنکه به ساختار مقاله خللی وارد گردد، اعمال شده است. گفتنی است که از میان دانشنامه‌های یادشده، تاکنون مقاله‌های بریتانیکا، انکارتا و کلمبیا، به‌ترتیب، غالباً بیش از بقیه، برای دانشنامه ترجمه شده است و مقاله‌های ترجمه‌شده، حدود | # اطلاعات مربوط به جهان علم و فن، دستاوردهای جهانی بشر و آنچه مربوط به عالم خارج از دنیای اسلام و ایران است، از دانشنامه‌های معتبر خارجی گرفته می‌شود، مانند آشت، آمریکانا، انکارتا، بریتانیکا، بروکهاوس، کلمبیا و لاروس، یا هر دانشنامه و مرجع معتبر دیگری که در موضوع مورد نظر، مقاله مناسبتری عرضه کند؛ مثلاًدر برخی از موارد، مقالات مربوط به ایران، از ایرانیکا ترجمه یا ترجمه و تلخیص شده است. به‌هرحال، در زمینه‌هایی که تألیف مقاله ممکن یا لازم نباشد، مناسبتترین مقاله از معتبرترین دانشنامه به فارسی ترجمه شده و چنانچه تغییر یا تلخیصی در متن ترجمه‌شده لازم باشد، بی‌آنکه به ساختار مقاله خللی وارد گردد، اعمال شده است. گفتنی است که از میان دانشنامه‌های یادشده، تاکنون مقاله‌های بریتانیکا، انکارتا و کلمبیا، به‌ترتیب، غالباً بیش از بقیه، برای دانشنامه ترجمه شده است و مقاله‌های ترجمه‌شده، حدود سه‌پنجم کل مقاله‌های دانشنامه را تشکیل می‌دهد. | ||
# اطلاعات مربوط به جهان اسلام، از دائرةالمعارف بزرگ اسلامی استخراج و متناسب با نیاز | # اطلاعات مربوط به جهان اسلام، از دائرةالمعارف بزرگ اسلامی استخراج و متناسب با نیاز مراجعه‌کنندگان به دانشنامه‌ای همگانی، تلخیص، بازنگری یا بازآرایی شده است. این دسته از مقالات، نزدیک به یکپنجم کل مقاله‌های دانشنامه را تشکیل می‌دهد. | ||
# مقالات مربوط به ایران پیش از اسلام | # مقالات مربوط به ایران پیش از اسلام به‌طور کلی و مواردی درباره ایران دوره اسلامی که در دائرةالمعارف بزرگ، مقاله‌ای مناسب برای درج در دانشنامه نداشته باشد، تألیف شده است. این دسته از مقالات هم قریب به یکپنجم کل مقاله‌های دانشنامه را تشکیل می‌دهد<ref>ر.ک: همان</ref>. | ||
تنوع منابعی که از آنها برای دانشنامه، مقاله، انتخاب شده و حجم بسیار اطلاعاتی که طی سالها فعالیت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی برای تدوین چند اثر دانشنامه‌ای فراهم آمده، این زمینه را آماده ساخته است که دامنه کار دانشنامه‌ایران، تا جایی که امکانات موجود اجازه می‌دهد، نسبتا گسترده باشد و هیچ موضوع دانشنامه‌ای مهمی برای معرفی، از قلم نیفتد. ضمن آنکه ساختار تشکیلاتی این دانشنامه، به تأمین چنین هدفی کمک می‌کند<ref>ر.ک: همان</ref>. | تنوع منابعی که از آنها برای دانشنامه، مقاله، انتخاب شده و حجم بسیار اطلاعاتی که طی سالها فعالیت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی برای تدوین چند اثر دانشنامه‌ای فراهم آمده، این زمینه را آماده ساخته است که دامنه کار دانشنامه‌ایران، تا جایی که امکانات موجود اجازه می‌دهد، نسبتا گسترده باشد و هیچ موضوع دانشنامه‌ای مهمی برای معرفی، از قلم نیفتد. ضمن آنکه ساختار تشکیلاتی این دانشنامه، به تأمین چنین هدفی کمک می‌کند<ref>ر.ک: همان</ref>. | ||
در نوشتن مقالات دانشنامه، تا حد امکان، از دستور خط فارسی مصوب فرهنگستان زبان و ادب فارسی پیروی شده است، اما ازآنجاکه بسیاری از مقالات در سالیان گذشته، مراحل مختلف تألیف، ترجمه و ویرایش را طی کرده، در مواردی | در نوشتن مقالات دانشنامه، تا حد امکان، از دستور خط فارسی مصوب فرهنگستان زبان و ادب فارسی پیروی شده است، اما ازآنجاکه بسیاری از مقالات در سالیان گذشته، مراحل مختلف تألیف، ترجمه و ویرایش را طی کرده، در مواردی اختلاف‌های ناچیزی به چشم می‌خورد<ref>ر.ک: همان، صفحه یازده</ref>. | ||
برای نقطه‌گذاری در خط فارسی، ضوابط مدونی وجود ندارد و مؤلفان و مترجمان در | برای نقطه‌گذاری در خط فارسی، ضوابط مدونی وجود ندارد و مؤلفان و مترجمان در این‌باره، اختلافنظر دارند، اما مواردی هست که رعایت آنها در نوشتار ضروری است. در دانشمانه از علامتهای نقطه‌گذاری، فقط در موارد ضروری فقط برای کمک به درست خواندن و واضح‌تر شدن مطلب، استفاده شده است که در مقدمه کتاب، توضیح مختصری درباره هریک از این علامتها، داده شده است.<ref>ر.ک: همان، صفحه یازده - دوازده</ref>. | ||
از جمله | از جمله ویژگی‌های کتاب، آن است که در ترتیب الفبایی مدخلها، حرف تعریف «ال»، ملحوظ نگردیده و جای الفبایی «آ» و «ا» یکسان گرفته شده است و برای روشن شدن تلفظ مدخلها، همه آنها حرکت‌گذاری شده‌اند. اگر مدخل دارای ضبطهای دیگری بوده است، غالباً آن ضبطها پس از مدخل ذکر شده است. آوانگاری همه مدخلها، پس از ضبط مشکول آنها آورده شده است.<ref>ر.ک: همان، صفحه دوازده</ref>. | ||
ارجاعات در مقالات تألیفی دانشنامه، به قرار زیر | ارجاعات در مقالات تألیفی دانشنامه، به قرار زیر می‌باشد: | ||
الف)- در مقالات بلند (بیش از 800 کلمه): | الف)- در مقالات بلند (بیش از 800 کلمه): | ||
| خط ۷۳: | خط ۷۷: | ||
ه)- («تأثیر...»، 132)... | ه)- («تأثیر...»، 132)... | ||
# هرگاه مأخذ مورد استناد در مآخذ لاتین پایان مقاله آمده باشد، شماره جلد آن با اعداد رومی و شماره صفحات با اعداد لاتین داده شده است. | # هرگاه مأخذ مورد استناد در مآخذ لاتین پایان مقاله آمده باشد، شماره جلد آن با اعداد رومی و شماره صفحات با اعداد لاتین داده شده است. | ||
# عنوان کتاب‌ها و نشریات در همه جا با حروف ایرانیک و یا ایتالیک آمده است، ولی | # عنوان کتاب‌ها و نشریات در همه جا با حروف ایرانیک و یا ایتالیک آمده است، ولی درصورتی‌که کتاب یا نشریه فرنگی باشد و به فارسی ترجمه نشده باشد، عنوانی که مؤلف مقاله برای آن انتخاب کرده، در گیومه و با حروف معمولی در متن و نام اصلی با حروف ایتالیک در زیر صفحه آمده است. | ||
تبصره: | تبصره: درصورتی‌که عین نام کتاب یا نشریه‌ای فرنگی با خط فارسی نوشته شود، با حروف ایرانیک خواهد بود. | ||
# عنوان مقالات مورد استناد در گیومه آمده است. | # عنوان مقالات مورد استناد در گیومه آمده است. | ||
# ارجاع به آیات قرآن مجید، بدین صورت آمده است: (بقره/2/27)، یعنی آیه 27 از سوره دوم که نام آن بقره است. | # ارجاع به آیات قرآن مجید، بدین صورت آمده است: (بقره/2/27)، یعنی آیه 27 از سوره دوم که نام آن بقره است. | ||
# ارجاع به آیات کتاب مقدس چنین است: (حزقیال، 27: 15)، یعنی بند 15 از باب 27. | # ارجاع به آیات کتاب مقدس چنین است: (حزقیال، 27: 15)، یعنی بند 15 از باب 27. | ||
ب)- در مقالات کوتاه (تا 800 کلمه): | ب)- در مقالات کوتاه (تا 800 کلمه): | ||
# در | # در این‌گونه مقالات، ارجاعات در بخش مآخذ مقاله و در پایان مشخصات هر مأخذ می‌آید. | ||
# مآخذ پایان مقاله برحسب نام مؤلف به‌ترتیب الفبایی می‌آید و | # مآخذ پایان مقاله برحسب نام مؤلف به‌ترتیب الفبایی می‌آید و درصورتی‌که از کتاب‌های مختلف یک نویسنده در یک مقاله استفاده شده باشد، کتاب‌ها نیز به‌ترتیب الفبایی ذکر شده است. گفتنی است که در ترتیب الفبایی حرف تعریف «ال» به حساب نیامده است. | ||
# مآخذ لاتین نیز به‌ترتیب الفبایی، جداگانه در پایان مقاله آمده و در ترتیب الفبایی حروف تعریف، ملحوظ نشده است. | # مآخذ لاتین نیز به‌ترتیب الفبایی، جداگانه در پایان مقاله آمده و در ترتیب الفبایی حروف تعریف، ملحوظ نشده است. | ||
# اطلاعات مربوط به مآخذ، به این ترتیب ذکر شده است: الف)- نام خانوادگی نویسنده یا نام مشهور او؛ | # اطلاعات مربوط به مآخذ، به این ترتیب ذکر شده است: الف)- نام خانوادگی نویسنده یا نام مشهور او؛ | ||
| خط ۱۰۱: | خط ۱۰۵: | ||
ب)- حدود العالم، به کوشش [[ستوده، منوچهر|منوچهر ستوده]]، تهران، 1362ش. | ب)- حدود العالم، به کوشش [[ستوده، منوچهر|منوچهر ستوده]]، تهران، 1362ش. | ||
# اطلاعات مربوط به مآخذ مختلف، با نقطه ویرگول (؛) از یکدیگر جدا شده است؛ مثال: [[ابن بلخی]]، [[فارسنامه ابن بلخی|فارسنامه]]، به کوشش لسترنج و نیکلسون، کمبریج، 1921؛ [[نامی اصفهانی، محمدصادق|نامی اصفهانی]]، محمدصادق، تاریخ گیتی‌گشا، به کوشش [[نفیسی، سعید|سعید نفیسی]]، تهران، 1363ش. | # اطلاعات مربوط به مآخذ مختلف، با نقطه ویرگول (؛) از یکدیگر جدا شده است؛ مثال: [[ابن بلخی]]، [[فارسنامه ابن بلخی|فارسنامه]]، به کوشش لسترنج و نیکلسون، کمبریج، 1921؛ [[نامی اصفهانی، محمدصادق|نامی اصفهانی]]، محمدصادق، تاریخ گیتی‌گشا، به کوشش [[نفیسی، سعید|سعید نفیسی]]، تهران، 1363ش. | ||
# مشخصات مآخذی از قبیل فرهنگها و | # مشخصات مآخذی از قبیل فرهنگها و دائرةالمعارفها که به‌ترتیب الفبایی تدوین شده است، جز در موارد ضروری درج نشده است. | ||
# بیشتر در جاهایی که تاریخ هجری قمری ذکر شده، تاریخ میلادی مطابق آن نیز آمده است. در مقالات مربوط به غیر از جهان اسلام، تاریخ میلادی ذکر شده و در برخی موارد، معادل هجری قمری یا شمسی آنها آمده است.<ref>ر.ک: همان، صفحه دوازده - سیزده</ref>. | # بیشتر در جاهایی که تاریخ هجری قمری ذکر شده، تاریخ میلادی مطابق آن نیز آمده است. در مقالات مربوط به غیر از جهان اسلام، تاریخ میلادی ذکر شده و در برخی موارد، معادل هجری قمری یا شمسی آنها آمده است.<ref>ر.ک: همان، صفحه دوازده - سیزده</ref>. | ||
با تمام خصوصیات و | با تمام خصوصیات و ویژگی‌های بیان‌شده، مطالبی پیرامون این دانشنامه مطرح گردیده است که از جمله آنها عبارتند از اینکه: | ||
# این دانشنامه لقمه را درشت برداشته و مقیاس آن، بسیار عظیم است؛ چون با احتساب اینکه از طرفی بناست این دانشنامه در 30 مجلد باشد و از طرف دیگر، در طی 6 سال، تنها 3 مجلد آن نشر شده است (تقریبا هر دو سال یک مجلد)، پس شصت سالی باید منتظر ماند تا آخرین مجلد از این دانشنامه به چاپ برسد. | # این دانشنامه لقمه را درشت برداشته و مقیاس آن، بسیار عظیم است؛ چون با احتساب اینکه از طرفی بناست این دانشنامه در 30 مجلد باشد و از طرف دیگر، در طی 6 سال، تنها 3 مجلد آن نشر شده است (تقریبا هر دو سال یک مجلد)، پس شصت سالی باید منتظر ماند تا آخرین مجلد از این دانشنامه به چاپ برسد. | ||
# این دانشنامه حق تقدمی برای «آ» قائل نشده است و این خلاف شیوه‌ای است که | # این دانشنامه حق تقدمی برای «آ» قائل نشده است و این خلاف شیوه‌ای است که فارسی‌زبان‌ها، به‌طور سنتی از لحاظ آوایی میان «همزه» و «الف» قائل بوده‌اند. | ||
# در این دانشنامه، از نظر | # در این دانشنامه، از نظر کتاب‌شناسی هر مقاله، به سه نوع مدخل برمی‌خوریم: | ||
الف)- مقالاتی که مخصوص دانا تألیف شده، منابعشان در پایان مشخص شده است؛ | الف)- مقالاتی که مخصوص دانا تألیف شده، منابعشان در پایان مشخص شده است؛ | ||
| خط ۱۱۵: | خط ۱۱۹: | ||
ج)- مقالاتی که از «دبا» تلخیص شده نیز مأخذی ندارند. | ج)- مقالاتی که از «دبا» تلخیص شده نیز مأخذی ندارند. | ||
خواننده ممکن است در نگاه اول، دچار | خواننده ممکن است در نگاه اول، دچار سردرگمی‌شود که قضیه چیست و چرا مآخذ پاره‌ای از مقالات ذکر شده و مآخذ دیگر مقالات، ذکر نشده است و پس از آنکه شیوه برای او معین شد، این پرسش پیش می‌آید که برای خواننده دانشنامه چه فرقی می‌کند که مقالات از کجا آمده است و اگر درج منابع در پایان هر مقاله ضرورت دارد، باید همه مقالات همراه با منابعشان باشند. فرض بر این است که خواننده برای یافتن مقالات تلخیصی و ترجمه‌ای، می‌تواند به «دبا» و دائرةالمعارف‌های فرنگی مراجعه کند. این کار نه‌تنها تقریبا غیر عملی و وقت‌گیر است، بلکه اینکه فلان مطلب مقاله دانشنامه را در کدامیک از منابع اصل مقاله باید جست نیز کار بسیار دشواری است. این کار مخصوصاً درباره مقالات «دبا» عملا غیر ممکن می‌شود؛ چون اولا مقاله تلخیصشده، سطربه‌سطر با اصل مقاله «دبا» مطابقت ندارد و ثانیا در متن هر مقاله «دبا»، شماره‌های ارجاعی فراوانی درج شده که بازمی‌گردد به منابعی که در ذیل هر مقاله آمده است. خواننده، چنانچه نیاز داشته باشد، به‌راحتی می‌تواند برای کسب اطلاع بیشتر از طریق همین شماره‌ها و فهرست منابع ذیل هر مقاله، به اصل منابع مراجعه کند، ولی این کار درباره مقالات دانا، اگر نه ناممکن، بسیار مشکل خواهد بود<ref>ر.ک: کیوانی، مجدالدین، ص98-99</ref>. | ||
==وضعیت کتاب== | ==وضعیت کتاب== | ||
فهرست اختصارات فارسی و لاتین مآخذ، در ابتدای کتاب آمده است. | فهرست اختصارات فارسی و لاتین مآخذ، در ابتدای کتاب آمده است. | ||
در | در پاورقی‌ها عبارت لاتین برخی از کلمات و عبارات متن، درج گردیده است. | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
| خط ۱۳۰: | خط ۱۳۴: | ||
==وابسته‌ها== | ==وابسته‌ها== | ||
{{وابسته‌ها}} | |||
[[رده:کتاب‌شناسی]] | [[رده:کتاب‌شناسی]] | ||
| خط ۱۳۶: | خط ۱۴۱: | ||
[[رده:دایرةالمعارف‌ها (عمومی)]] | [[رده:دایرةالمعارف‌ها (عمومی)]] | ||
[[رده:دائرةالمعارفها، واژه‌نامه‌ها، مصطلح‌نامه‌ها]] | |||
[[رده: | |||
نسخهٔ کنونی تا ۱۶ اکتبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۷:۲۱
| دانشنامه‌ایران | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | موسوی بجنوردی، محمدکاظم (نویسنده) |
| ناشر | مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامى |
| مکان نشر | ايران - تهران |
| سال نشر | مجلد1: 1386ق ,
مجلد2: 1386ق , مجلد3: 1389ق , |
| موضوع | دايره المعارفها و واژه‌نامه‌ها |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 3 |
| کد کنگره | AE ?? /م8د2 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
برای دیگر کاربردها، دانشنامه (ابهام‌زدایی) را ببینید.
دانشنامه‌ایران، دائرةالمعارفی عمومی و جهانی و دومین اثر پژوهشی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، پس از دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، به سرپرستی محمدکاظم موسوی بجنوردی است.
انگیزه نگارش
نیاز فارسی‌زبانان ایرانی و خارجی به مرجعی جامع و موثق، به زبان فارسی که ناظر به همه دانش‌ها باشد، انگیزه تدوین اثر حاضر بوده است.[۱].
ساختار
کتاب با دو مقدمه از محمدکاظم موسوی بجنوردی و مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی آغاز گردیده است. این دانشنامه قرار است در 30 مجلد تدوین گردد که در حال حاضر، فقط سه جلد از آن، منتشر شده است.
مقاله‌های این دانشنامه به‌ترتیب الفبایی تنظیم شده و هر مقاله، به موضوعی معین اختصاص یافته است. حجم هر مقاله، معمولا متناسب با موضوع و جایگاه و درجه اهمیت آن، در قلمرو تخصصی مقاله است. این مقاله‌ها را از حیث حجم، می‌توان به 5 گروه تقسیم کرد: خیلی کوتاه (چند سطر)، کوتاه (یکچهارم یا یکدوم ستون)، نیمه بلند (از یکدوم ستون تا 2 ستون)، بلند (از 4 تا 8 ستون) و خیلی بلند (از 8 ستون بیشتر)[۲].
گزارش محتوا
در مقدمه نخست، به تعریف دانشنامه، انواع آن، سابقه دانشنامه‌نویسی در ایران و... پرداخته شده[۳] و در مقدمه دوم، ویژگی‌های دانشنامه حاضر، از جمله ضوابط نوشتن مقالات، نشانه‌ها و اختصارات و سازمان علمی دانشنامه، تشریح شده است.[۴].
بیشتر مقاله‌های این دانشنامه را، گروه مقالات نیمه بلند تشکیل می‌دهد که میانگین حجم آنها، حدود یک ستون است. مقاله‌های خیلی کوتاه، خاص اطلاع‌رسانی حداقل و سریع، درباره مواردی است که ذکر اطلاعاتی اندک در دانشنامه‌های همگانی برای آنها کفایت می‌کند. مقاله‌های خیلی بلند، در موضوعاتی است که طبیعت آنها ایجاب می‌کند حق مطلب با کلمات بیشتری ادا شود. جنبه‌هایی از ارزش‌های والای جامعه، شخصیتهای ممتاز عالم بشریت و مفاهیم اساسی یا جدیدی که طرح کردن آنها به تفصیل نیاز دارد، از جمله مطالبی است که در قالب مقاله‌های بلند معرفی شده‌اند. بااین‌حال، تلاش شده است تا جای ممکن، اصل خلاصه‌گویی و پرهیز از ذکر عبارتها و کلمه‌های زائد مراعات گردد و اطلاعات مفید و لازم، با حداقل واژه و با ساختاری ساده و آسان‌یاب، ارائه شود[۵].
مقاله‌های دانشنامه‌ایران، به‌صورت تألیف، تلخیص و ترجمه تدوین و از سه منبع اصلی تأمین می‌شود:
- اطلاعات مربوط به جهان علم و فن، دستاوردهای جهانی بشر و آنچه مربوط به عالم خارج از دنیای اسلام و ایران است، از دانشنامه‌های معتبر خارجی گرفته می‌شود، مانند آشت، آمریکانا، انکارتا، بریتانیکا، بروکهاوس، کلمبیا و لاروس، یا هر دانشنامه و مرجع معتبر دیگری که در موضوع مورد نظر، مقاله مناسبتری عرضه کند؛ مثلاًدر برخی از موارد، مقالات مربوط به ایران، از ایرانیکا ترجمه یا ترجمه و تلخیص شده است. به‌هرحال، در زمینه‌هایی که تألیف مقاله ممکن یا لازم نباشد، مناسبتترین مقاله از معتبرترین دانشنامه به فارسی ترجمه شده و چنانچه تغییر یا تلخیصی در متن ترجمه‌شده لازم باشد، بی‌آنکه به ساختار مقاله خللی وارد گردد، اعمال شده است. گفتنی است که از میان دانشنامه‌های یادشده، تاکنون مقاله‌های بریتانیکا، انکارتا و کلمبیا، به‌ترتیب، غالباً بیش از بقیه، برای دانشنامه ترجمه شده است و مقاله‌های ترجمه‌شده، حدود سه‌پنجم کل مقاله‌های دانشنامه را تشکیل می‌دهد.
- اطلاعات مربوط به جهان اسلام، از دائرةالمعارف بزرگ اسلامی استخراج و متناسب با نیاز مراجعه‌کنندگان به دانشنامه‌ای همگانی، تلخیص، بازنگری یا بازآرایی شده است. این دسته از مقالات، نزدیک به یکپنجم کل مقاله‌های دانشنامه را تشکیل می‌دهد.
- مقالات مربوط به ایران پیش از اسلام به‌طور کلی و مواردی درباره ایران دوره اسلامی که در دائرةالمعارف بزرگ، مقاله‌ای مناسب برای درج در دانشنامه نداشته باشد، تألیف شده است. این دسته از مقالات هم قریب به یکپنجم کل مقاله‌های دانشنامه را تشکیل می‌دهد[۶].
تنوع منابعی که از آنها برای دانشنامه، مقاله، انتخاب شده و حجم بسیار اطلاعاتی که طی سالها فعالیت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی برای تدوین چند اثر دانشنامه‌ای فراهم آمده، این زمینه را آماده ساخته است که دامنه کار دانشنامه‌ایران، تا جایی که امکانات موجود اجازه می‌دهد، نسبتا گسترده باشد و هیچ موضوع دانشنامه‌ای مهمی برای معرفی، از قلم نیفتد. ضمن آنکه ساختار تشکیلاتی این دانشنامه، به تأمین چنین هدفی کمک می‌کند[۷].
در نوشتن مقالات دانشنامه، تا حد امکان، از دستور خط فارسی مصوب فرهنگستان زبان و ادب فارسی پیروی شده است، اما ازآنجاکه بسیاری از مقالات در سالیان گذشته، مراحل مختلف تألیف، ترجمه و ویرایش را طی کرده، در مواردی اختلاف‌های ناچیزی به چشم می‌خورد[۸].
برای نقطه‌گذاری در خط فارسی، ضوابط مدونی وجود ندارد و مؤلفان و مترجمان در این‌باره، اختلافنظر دارند، اما مواردی هست که رعایت آنها در نوشتار ضروری است. در دانشمانه از علامتهای نقطه‌گذاری، فقط در موارد ضروری فقط برای کمک به درست خواندن و واضح‌تر شدن مطلب، استفاده شده است که در مقدمه کتاب، توضیح مختصری درباره هریک از این علامتها، داده شده است.[۹].
از جمله ویژگی‌های کتاب، آن است که در ترتیب الفبایی مدخلها، حرف تعریف «ال»، ملحوظ نگردیده و جای الفبایی «آ» و «ا» یکسان گرفته شده است و برای روشن شدن تلفظ مدخلها، همه آنها حرکت‌گذاری شده‌اند. اگر مدخل دارای ضبطهای دیگری بوده است، غالباً آن ضبطها پس از مدخل ذکر شده است. آوانگاری همه مدخلها، پس از ضبط مشکول آنها آورده شده است.[۱۰].
ارجاعات در مقالات تألیفی دانشنامه، به قرار زیر می‌باشد:
الف)- در مقالات بلند (بیش از 800 کلمه):
- ارجاع به مآخذ در متن مقاله با نام مشهور نویسنده (نام خانوادگی یا شهرت)، صورت گرفته است؛ مثال: (بیهقی، 342، 346).
- اگر در مقاله‌ای از آثار متعدد یک نویسنده استفاده شده باشد، پس از نام مؤلف، نام اثر نیز آمده است؛ مثال: (سیرو، کاروان‌سراها...، 115).
- شماره‌ای که پس از نام مؤلف یا پس از نام کتاب آمده است، شماره صفحه کتاب است؛ مثلاً(سیرو، 12)، یعنی صفحه 12 اثر سیرو که در مآخذ پایان مقاله آمده است. اگر ارجاع بدین صورت باشد: (ستوده، 2/ 340)، یعنی صفحه 340 از جلد دوم اثر ستوده که در مآخذ پایان مقاله آمده است و هرگاه ارجاع بدین صورت باشد: (همو، 3 (2)/158)، یعنی صفحه 158 از جزء دوم جلد سوم همان اثر از نویسنده پیشین. اگر نام نویسنده مأخذ مورد استناد در متن مقاله آمده باشد، دیگر نام نویسنده در پرانتز نیامده و ارجاع به یکی از این شکلهاست:
الف)- (ص12)؛
ب)- (2/340)؛
ج)- (3 (2)/158)؛
د)- (کاروان‌سراها...، 112)؛
ه)- («تأثیر...»، 132)...
- هرگاه مأخذ مورد استناد در مآخذ لاتین پایان مقاله آمده باشد، شماره جلد آن با اعداد رومی و شماره صفحات با اعداد لاتین داده شده است.
- عنوان کتاب‌ها و نشریات در همه جا با حروف ایرانیک و یا ایتالیک آمده است، ولی درصورتی‌که کتاب یا نشریه فرنگی باشد و به فارسی ترجمه نشده باشد، عنوانی که مؤلف مقاله برای آن انتخاب کرده، در گیومه و با حروف معمولی در متن و نام اصلی با حروف ایتالیک در زیر صفحه آمده است.
تبصره: درصورتی‌که عین نام کتاب یا نشریه‌ای فرنگی با خط فارسی نوشته شود، با حروف ایرانیک خواهد بود.
- عنوان مقالات مورد استناد در گیومه آمده است.
- ارجاع به آیات قرآن مجید، بدین صورت آمده است: (بقره/2/27)، یعنی آیه 27 از سوره دوم که نام آن بقره است.
- ارجاع به آیات کتاب مقدس چنین است: (حزقیال، 27: 15)، یعنی بند 15 از باب 27.
ب)- در مقالات کوتاه (تا 800 کلمه):
- در این‌گونه مقالات، ارجاعات در بخش مآخذ مقاله و در پایان مشخصات هر مأخذ می‌آید.
- مآخذ پایان مقاله برحسب نام مؤلف به‌ترتیب الفبایی می‌آید و درصورتی‌که از کتاب‌های مختلف یک نویسنده در یک مقاله استفاده شده باشد، کتاب‌ها نیز به‌ترتیب الفبایی ذکر شده است. گفتنی است که در ترتیب الفبایی حرف تعریف «ال» به حساب نیامده است.
- مآخذ لاتین نیز به‌ترتیب الفبایی، جداگانه در پایان مقاله آمده و در ترتیب الفبایی حروف تعریف، ملحوظ نشده است.
- اطلاعات مربوط به مآخذ، به این ترتیب ذکر شده است: الف)- نام خانوادگی نویسنده یا نام مشهور او؛
ب)- نام کوچک نویسنده؛
ج)- نام کتاب با خط ایرانیک یا ایتالیک؛
د)- نام مترجم (اگر کتاب ترجمه شده باشد)؛
ه)- نام مصحح (اگر کتاب تصحیح شده باشد)؛
و)- محل انتشار؛
ز)- سال نشر؛
ح)- شماره جلد و صفحه (اگر در متن مقاله نیامده باشد).
- اطلاعات مربوط به هر مأخذ، با ویرگول (،) از یکدیگر جدا شده و اگر قسمتی از مشخصات کتاب یا مقاله‌ای معلوم نباشد، بدون تذکر این نکته، بلافاصله مشخصات بعدی آمده است؛ مثال:
الف)- ابن بطوطه، محمد، رحلة، بیروت، 1384ق؛
ب)- حدود العالم، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1362ش.
- اطلاعات مربوط به مآخذ مختلف، با نقطه ویرگول (؛) از یکدیگر جدا شده است؛ مثال: ابن بلخی، فارسنامه، به کوشش لسترنج و نیکلسون، کمبریج، 1921؛ نامی اصفهانی، محمدصادق، تاریخ گیتی‌گشا، به کوشش سعید نفیسی، تهران، 1363ش.
- مشخصات مآخذی از قبیل فرهنگها و دائرةالمعارفها که به‌ترتیب الفبایی تدوین شده است، جز در موارد ضروری درج نشده است.
- بیشتر در جاهایی که تاریخ هجری قمری ذکر شده، تاریخ میلادی مطابق آن نیز آمده است. در مقالات مربوط به غیر از جهان اسلام، تاریخ میلادی ذکر شده و در برخی موارد، معادل هجری قمری یا شمسی آنها آمده است.[۱۱].
با تمام خصوصیات و ویژگی‌های بیان‌شده، مطالبی پیرامون این دانشنامه مطرح گردیده است که از جمله آنها عبارتند از اینکه:
- این دانشنامه لقمه را درشت برداشته و مقیاس آن، بسیار عظیم است؛ چون با احتساب اینکه از طرفی بناست این دانشنامه در 30 مجلد باشد و از طرف دیگر، در طی 6 سال، تنها 3 مجلد آن نشر شده است (تقریبا هر دو سال یک مجلد)، پس شصت سالی باید منتظر ماند تا آخرین مجلد از این دانشنامه به چاپ برسد.
- این دانشنامه حق تقدمی برای «آ» قائل نشده است و این خلاف شیوه‌ای است که فارسی‌زبان‌ها، به‌طور سنتی از لحاظ آوایی میان «همزه» و «الف» قائل بوده‌اند.
- در این دانشنامه، از نظر کتاب‌شناسی هر مقاله، به سه نوع مدخل برمی‌خوریم:
الف)- مقالاتی که مخصوص دانا تألیف شده، منابعشان در پایان مشخص شده است؛
ب)- مقالاتی که از منابع غیر فارسی ترجمه شده (به‌استثنای مقالات ایرانیکا) مأخذی در پایان آنها ذکر نشده است؛
ج)- مقالاتی که از «دبا» تلخیص شده نیز مأخذی ندارند.
خواننده ممکن است در نگاه اول، دچار سردرگمی‌شود که قضیه چیست و چرا مآخذ پاره‌ای از مقالات ذکر شده و مآخذ دیگر مقالات، ذکر نشده است و پس از آنکه شیوه برای او معین شد، این پرسش پیش می‌آید که برای خواننده دانشنامه چه فرقی می‌کند که مقالات از کجا آمده است و اگر درج منابع در پایان هر مقاله ضرورت دارد، باید همه مقالات همراه با منابعشان باشند. فرض بر این است که خواننده برای یافتن مقالات تلخیصی و ترجمه‌ای، می‌تواند به «دبا» و دائرةالمعارف‌های فرنگی مراجعه کند. این کار نه‌تنها تقریبا غیر عملی و وقت‌گیر است، بلکه اینکه فلان مطلب مقاله دانشنامه را در کدامیک از منابع اصل مقاله باید جست نیز کار بسیار دشواری است. این کار مخصوصاً درباره مقالات «دبا» عملا غیر ممکن می‌شود؛ چون اولا مقاله تلخیصشده، سطربه‌سطر با اصل مقاله «دبا» مطابقت ندارد و ثانیا در متن هر مقاله «دبا»، شماره‌های ارجاعی فراوانی درج شده که بازمی‌گردد به منابعی که در ذیل هر مقاله آمده است. خواننده، چنانچه نیاز داشته باشد، به‌راحتی می‌تواند برای کسب اطلاع بیشتر از طریق همین شماره‌ها و فهرست منابع ذیل هر مقاله، به اصل منابع مراجعه کند، ولی این کار درباره مقالات دانا، اگر نه ناممکن، بسیار مشکل خواهد بود[۱۲].
وضعیت کتاب
فهرست اختصارات فارسی و لاتین مآخذ، در ابتدای کتاب آمده است.
در پاورقی‌ها عبارت لاتین برخی از کلمات و عبارات متن، درج گردیده است.
پانویس
- ↑ ر.ک: مقدمه دوم، ج1، صفحه نه
- ↑ همان، صفحه ده
- ↑ ر.ک: مقدمه اول، صفحه هفت - نه
- ↑ ر.ک: مقدمه دوم، همان، صفحه نه - بیست‌وهشت
- ↑ ر.ک: همان، صفحه ده
- ↑ ر.ک: همان
- ↑ ر.ک: همان
- ↑ ر.ک: همان، صفحه یازده
- ↑ ر.ک: همان، صفحه یازده - دوازده
- ↑ ر.ک: همان، صفحه دوازده
- ↑ ر.ک: همان، صفحه دوازده - سیزده
- ↑ ر.ک: کیوانی، مجدالدین، ص98-99
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- کیوانی، مجدالدین، «دانشنامه‌ایران»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله گزارش میراث، بهمن و اسفند 1390، شماره 49 (4 صفحه، از 96 تا 99).