تطور اجتهاد در حوزه استنباط: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - 'ه‌گ' به 'ه‌گ') |
Hbaghizadeh (بحث | مشارکتها) جز (جایگزینی متن - 'زندگینامه' به 'زندگینامه') |
||
| (۲۵ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۴: | خط ۴: | ||
| عنوان‌های دیگر = | | عنوان‌های دیگر = | ||
| پدیدآوران = | | پدیدآوران = | ||
[[جناتی، | [[جناتی، محمدابراهیم]] (نويسنده) | ||
| زبان =فارسی | | زبان =فارسی | ||
| خط ۲۵: | خط ۲۵: | ||
| شابک =978-964-00-1096-9 | | شابک =978-964-00-1096-9 | ||
| تعداد جلد =2 | | تعداد جلد =2 | ||
| کتابخانۀ دیجیتال نور = | | کتابخانۀ دیجیتال نور =14404 | ||
| کتابخوان همراه نور =14404 | |||
| کد پدیدآور =00182 | | کد پدیدآور =00182 | ||
| پس از = | | پس از = | ||
| خط ۳۱: | خط ۳۲: | ||
}} | }} | ||
'''تطور اجتهاد در حوزه استنباط'''، نوشته [[جناتی، | '''تطور اجتهاد در حوزه استنباط'''، نوشته [[جناتی، محمدابراهیم|محمدابراهیم جناتی]] (معاصر)، به بررسی موضوع اجتهاد و تحولات آن در حوزه استنباط از دیدگاه مذاهب اسلامی و به‌ویژه شیعه امامیه پرداخته است. این اثر در دو مجلد منتشر شده است. | ||
==ساختار== | ==ساختار== | ||
کتاب مشتمل بر چند مقدمه و سیزده بخش است: | کتاب مشتمل بر چند مقدمه و سیزده بخش است: | ||
# مقدمه در | # مقدمه در زندگینامه، دیدگاه‌ها و آثار نویسنده؛ | ||
# تمهید در پنج عنوان؛ | # تمهید در پنج عنوان؛ | ||
# مقدمه در 22 عنوان؛ | # مقدمه در 22 عنوان؛ | ||
# سیزده بخش که بخش اول آن در جلد اول و باقی | # سیزده بخش که بخش اول آن در جلد اول و باقی بخش‌ها در جلد دوم ارائه شده است. | ||
==گزارش محتوا== | ==گزارش محتوا== | ||
[[جناتی، | [[جناتی، محمدابراهیم|محمدابراهیم جناتی]]، از جمله فقهای نوپرداز و نواندیش است که در علم فقه و راه دشوار و صعب آن، برای تحکیم موازین اجتهادی و قواعد فقهی در عرصه استنباط و هماهنگ نمودن آن‌ها با مقتضیات و شرایط زمان و مکان و عرف و احوال انسان و نیاز جامعه، رنج و زحمت بسیار را بر خود هموار کرده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/19591/1/95 ر.ک: بی‌نا، ص95]</ref>. | ||
نقش تحول زمان و شرایط آن در تحول رویدادها و مظاهر نوین زندگی و تأثیر آن در پیدایش مسائل جدید، در ابعاد گوناگون زندگی فردی، اجتماعی و سیاسی، فرهنگی و هنری و همچنین پیدایش علوم جدید و طرح موضوعات نو و جدید و در پی آن، عهده‌دار شدن وظیفه دانشوران حوزه اجتهادی و استنباطی، همواره از دغدغه‌های مؤلف کتاب بوده که در تألیف حاضر بروز دارد<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/19591/1/95 ر.ک: همان]</ref>. | نقش تحول زمان و شرایط آن در تحول رویدادها و مظاهر نوین زندگی و تأثیر آن در پیدایش مسائل جدید، در ابعاد گوناگون زندگی فردی، اجتماعی و سیاسی، فرهنگی و هنری و همچنین پیدایش علوم جدید و طرح موضوعات نو و جدید و در پی آن، عهده‌دار شدن وظیفه دانشوران حوزه اجتهادی و استنباطی، همواره از دغدغه‌های مؤلف کتاب بوده که در تألیف حاضر بروز دارد<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/19591/1/95 ر.ک: همان]</ref>. | ||
کتاب با بیان زندگینامه و ذکر برخی نظرات جدید و | کتاب با بیان زندگینامه و ذکر برخی نظرات جدید و نوآوری‌های آیت‌الله جناتی در موضوعات مستحدثه و معرفی آثار ایشان آغاز شده است. ایشان سالها در ارتباط با موضوعات مستحدثه و مظاهر نوین زندگی و رویدادهای جدید جامعه پژوهش‌های مستمری داشته‌اند و آن‌ها را با توجه به شرایط زمان، مکان، عرف و نیاز جامع (که تحول آن‌ها دارای تأثیر در تحول اجتهاد می‌باشند)، بر اساس مبانی فقه اجتهادی و عناصر اصلی استنباط در محافل علمی و مراکز فرهنگی و نشریه‌ها و مصاحبه‌ها مطرح کرده و به بحث گذاشته‌اند و با ارائه نظرات جدید خود (که بیش از صد نظریه است) راهگشای پژوهشگران و عالمان بوده‌اند. در این بخش از کتاب 66 نظریه ذکر شده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/19591/1/33 ر.ک: مقدمه، ج1، ص38-33]</ref>. | ||
به باور نگارنده، فقه، مختص زمان معین و شرایط خاص نیست، بلکه طبق مقتضیات زمان و شرایط آن، وظیفه خاصی برای پیروانش معین کرده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/19591/1/46 ر.ک: تمهید، ص46]</ref>. | به باور نگارنده، فقه، مختص زمان معین و شرایط خاص نیست، بلکه طبق مقتضیات زمان و شرایط آن، وظیفه خاصی برای پیروانش معین کرده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/19591/1/46 ر.ک: تمهید، ص46]</ref>. | ||
مؤلف می‌گوید: اگر مجتهدی کاملاً شرایط اجتهاد را دارا باشد و از مبانی آن و شرایط زمان و مکان، عرف، احوال | مؤلف می‌گوید: اگر مجتهدی کاملاً شرایط اجتهاد را دارا باشد و از مبانی آن و شرایط زمان و مکان، عرف، احوال انسان‌ها و نیاز جامعه آگاهی کامل داشته باشد، توانایی می‌باید تا به‌وسیله اجتهاد، قواعد فقهی را با مسائل جدید و مظاهر نوین زندگی همساز و هماهنگ کند<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/19591/1/47 ر.ک: همان، ص47]</ref>. | ||
نگارنده با اذعان به اینکه راه اجتهاد و استنباط در طول تاریخ، | نگارنده با اذعان به اینکه راه اجتهاد و استنباط در طول تاریخ، به‌طور یکسان و به‌گونه مطلوب پیموده نشده است، به ویژگی‌های نوین اجتهادی می‌پردازد و بازنگری و بازبینی مبانی استنباط را امری ضروری می‌پندارد<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/19591/1/48 ر.ک: همان، ص48]</ref>. | ||
وی در مقدمه در ضمن 22 شماره معنای لغوی و اصطلاحی اجتهاد، منابع اجتهاد، نقش اجتهاد در فقه و مباحث دیگری را مطرح کرده است. نویسنده معتقد است مجتهد | وی در مقدمه در ضمن 22 شماره معنای لغوی و اصطلاحی اجتهاد، منابع اجتهاد، نقش اجتهاد در فقه و مباحث دیگری را مطرح کرده است. نویسنده معتقد است مجتهد به‌وسیله اجتهاد، احکام شرعی مسائل مستحدثه و فروع جدیدی را که دارای نص خاص در عناصر استنباطی نیست، با تکیه بر منابع معتبر شرعی استنباط و استخراج می‌کند. ازاین‌رو می‌توان گفت که اجتهاد نقش یک انقلاب تکاملبخش و پویش دائمی در ابعاد گوناگون اسلامی دارد تا پاسخگوی رویدادهای نوین جهان و نیازهای متغیر زمان و مظاهر زندگی باشد<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/19591/1/94 ر.ک: مقدمه، ص94]</ref>. | ||
وی پس از تمهید و مقدمه، در سیزده بخش به بیان و تفصیل سیر تطور اجتهاد، از عصر پیدایش مبادی اجتهاد تا عصر پیدایش مذاهب گوناگون به سبب اختلاف فتاوای عالمان مذاهب اسلامی در حوزه استنباط و بیان نمونه‌هایی در زمینه تحول اجتهاد و تحول زمان می‌پردازد<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/19591/1/95 ر.ک: بی‌نا، ص95]</ref>. | وی پس از تمهید و مقدمه، در سیزده بخش به بیان و تفصیل سیر تطور اجتهاد، از عصر پیدایش مبادی اجتهاد تا عصر پیدایش مذاهب گوناگون به سبب اختلاف فتاوای عالمان مذاهب اسلامی در حوزه استنباط و بیان نمونه‌هایی در زمینه تحول اجتهاد و تحول زمان می‌پردازد<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/19591/1/95 ر.ک: بی‌نا، ص95]</ref>. | ||
در بخش اول کتاب با رعایت سیر منطقی مراحل گوناگونی که اجتهاد در طول زمان پشت سر گذاشته در هشت دوره مطرح شده است. اولین دوره عصر پیدایش مبادی اجتهاد است. پیامبر | در بخش اول کتاب با رعایت سیر منطقی مراحل گوناگونی که اجتهاد در طول زمان پشت سر گذاشته در هشت دوره مطرح شده است. اولین دوره عصر پیدایش مبادی اجتهاد است. پیامبر پس‌ازآنکه از طرف خداوند مبعوث به رسالت گردید، سیزده سال در مکه بود و سپس حدود ده سال در مدینه ماند و در طول این بیست‌وسه سال اصول فقه اجتهادی در ضمن آیات قرآن کریم بر او نازل شد. آیات نازله در مکه که تقریباً دوسوم قرآن را شامل می‌شود، معظم آن‌ها بیانگر احکام الهی و فرایض دینی نبود، بلکه شامل اصول اعتقادی مانند دعوت به توحید، ایمان به خدا و پیامبر و روز قیامت، بهشت، دوزخ و لزوم امامت و صفات آن‌ها و نیز وقایع و قصص عبرت‌انگیز امتها و انبیای گذشته و مبارزات آن‌ها با طواغیب و نیز ارزش‌ها و معیارهای اخلاقی و... بوده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/19591/1/104 ر.ک: متن کتاب، جلد1، ص104]</ref>. | ||
دوره گسترش استدلال در ابحاث اجتهادی از زمان مجتهد نوپرداز ابن ادریس حلی (متوفی 598ق) نوه دختری شیخ طوسی شروع شد و تا زمان استاد کل وحید بهبهانی (متوفی 1205ق) ادامه یافت. این دوره با در نظر گرفتن زمان آغاز کار ابن ادریس حدود 615 سال به طول انجامید<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/19591/1/275 ر.ک: همان، ص275]</ref>. | دوره گسترش استدلال در ابحاث اجتهادی از زمان مجتهد نوپرداز ابن ادریس حلی (متوفی 598ق) نوه دختری شیخ طوسی شروع شد و تا زمان استاد کل وحید بهبهانی (متوفی 1205ق) ادامه یافت. این دوره با در نظر گرفتن زمان آغاز کار ابن ادریس حدود 615 سال به طول انجامید<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/19591/1/275 ر.ک: همان، ص275]</ref>. | ||
فرق نظریه تحول اجتهاد با نظریه تحول شریعت در بخش پنجم کتاب مطرح شده و در ذیل آن این عناوین مورد بحث قرار گرفته‌اند: تفاوت تحول اجتهاد با تحول شریعت؛ پذیرش تحول اجتهاد و نه تحول شریعت با تحول زمان؛ راه هماهنگ شدن شریعت ثابت با رویدادهای متحول زمان؛ طرح نظریه تحول اجتهاد در بیرمنگام انگلیس. <ref>ر.ک: | فرق نظریه تحول اجتهاد با نظریه تحول شریعت در بخش پنجم کتاب مطرح شده و در ذیل آن این عناوین مورد بحث قرار گرفته‌اند: تفاوت تحول اجتهاد با تحول شریعت؛ پذیرش تحول اجتهاد و نه تحول شریعت با تحول زمان؛ راه هماهنگ شدن شریعت ثابت با رویدادهای متحول زمان؛ طرح نظریه تحول اجتهاد در بیرمنگام انگلیس.<ref>ر.ک: علی‌جان‌زاده، آمنه، ص49</ref>. | ||
انواع اجتهاد از نگاه فقهای مذاهب اسلامی از دیگر مباحث کتاب است. انواع اجتهاد از نگاه اهل سنت عبارتند از: اجتهاد بر اساس ادله معتبر شرعی، اجتهاد بر اساس رأی و تفکر شخصی، اجتهاد بر اساس قیاس استحسان، اجتهاد بر اساس | انواع اجتهاد از نگاه فقهای مذاهب اسلامی از دیگر مباحث کتاب است. انواع اجتهاد از نگاه اهل سنت عبارتند از: اجتهاد بر اساس ادله معتبر شرعی، اجتهاد بر اساس رأی و تفکر شخصی، اجتهاد بر اساس قیاس استحسان، اجتهاد بر اساس مصلحت‌اندیشی. برای هر یک از این‌ها زمان پیدایش، مکان پیدایش، عوامل پیدایش و مؤسسات و اختلاف در اعتبار بعضی از آن‌ها در بین فقهای اسلامی مطرح است که در کتاب‌های منابع اجتهاد از منظر فقهای اسلامی و منابع اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامی به‌طور مفصل بیان شده است. اجتهاد از دیدگاه امامیه نیز دارای پنج نوع است: اجتهاد نظری، اجتهاد عملی، اجتهاد اصولی، اجتهاد فقهی و اجتهاد تفریعی و تطبیقی<ref>ر.ک: همان، ص50-49</ref>. | ||
نویسنده در یکی دیگر از | نویسنده در یکی دیگر از بخش‌های کتاب به شرایطی که مجتهد باید در حوزه استنباطی دارا باشد، می‌پردازد. شرایط اجتهاد بر دو نوع است: نخست، شرایطی که در تحقق اصل اجتهاد دخالت دارد و دوم شرایطی که در مطلوبیت اجتهاد به‌خصوص در حکومت اسلامی دخالت دارد. لازم به ذکر است که نباید بین این دو خلط شود، بلکه باید حد و مرز هر کدام مشخص گردد؛ زیرا خلط کردن بین آن‌ها و یا به حساب آوردن شرایط نوع اول را به‌عنوان شرایط نوع دوم نمایانگر فهمیده نشدن مطلب است<ref>ر.ک: همان، ص50؛ متن کتاب، جلد2، ص205</ref>. | ||
در رابطه با آغاز پیدایش نظریه تعین تقلید از اعلم، به اعتقاد بعضی مسئله تقلید از اعلم، از روزگار شیخ الفقهاء شیخ انصاری (متوفی 1281ق) طلایه‌دار دوره پنجم مطرح شده است. ولی با توجه به | در رابطه با آغاز پیدایش نظریه تعین تقلید از اعلم، به اعتقاد بعضی مسئله تقلید از اعلم، از روزگار شیخ الفقهاء شیخ انصاری (متوفی 1281ق) طلایه‌دار دوره پنجم مطرح شده است. ولی با توجه به بررسی‌هایی که نگارنده به عمل آورد، اذعان می‌نماید که مسئله را بعضی از فقها بعد از عصر تشریع (عصر رسول‌الله) عصر امامان مطرح کرده‌اند ولی به‌گونه تئوری نه عملی<ref>ر.ک: همان، ص228</ref>. | ||
از جمله موضوعات بخش پایانی کتاب «تقریب منابع فقه از دیدگاه مذاهب» است. مؤلف در این مبحث با تصریح به این نکته که عالمان و فقیهان جامعه اسلامی اعم از اصولیان (مانند امامیه، حنفیه، مالکیه، شافعیه، نخعیه، اوزاعیه، ثوریه و جریریه) و اخباریان (مانند حنبلیة، ظاهریه و...) در بخشی از مسائل نظری و فقهی اجتهادی دارای دیدگاه‌های مختلفی در برخی از مبانی و منابع احکام شریعت شوند، ولی | از جمله موضوعات بخش پایانی کتاب «تقریب منابع فقه از دیدگاه مذاهب» است. مؤلف در این مبحث با تصریح به این نکته که عالمان و فقیهان جامعه اسلامی اعم از اصولیان (مانند امامیه، حنفیه، مالکیه، شافعیه، نخعیه، اوزاعیه، ثوریه و جریریه) و اخباریان (مانند حنبلیة، ظاهریه و...) در بخشی از مسائل نظری و فقهی اجتهادی دارای دیدگاه‌های مختلفی در برخی از مبانی و منابع احکام شریعت شوند، ولی آن‌گونه نیست که بین دیدگاه‌ها امکان تقریب نباشد. همچنین می‌افزاید: برای من که در این زمینه حدود بیست‌ودو مذهب را مورد بررسی قرار داده‌ام، ثابت شد که تقریب در بیشتر مبانی و منابع فقه اجتهادی بین آنان وجود دارد<ref>ر.ک: همان، ص311</ref>. | ||
==وضعیت کتاب== | ==وضعیت کتاب== | ||
| خط ۷۵: | خط ۷۶: | ||
==پانویس == | ==پانویس == | ||
<references /> | <references/> | ||
==منابع مقاله== | ==منابع مقاله== | ||
# مقدمه و متن کتاب. | # مقدمه و متن کتاب. | ||
# بی‌نا، تازه‌های کتاب، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: کتاب ماه دین، اردیبهشت 1387، شماره 127، ص 90 تا | #[[:noormags:581610|بی‌نا، تازه‌های کتاب، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: کتاب ماه دین، اردیبهشت 1387، شماره 127، ص 90 تا 96]]. | ||
#: | # [[:noormags:915352|علی‌جان‌زاده، آمنه، «پرونده دوم اجتهادپژوهی: تحلیلی از کتاب تطور اجتهاد در حوزه استنباط»، مجله: کتاب ماه دین، دی 1391، شماره 183، ص39 تا 50]]. | ||
== وابسته‌ها == | ==وابسته‌ها== | ||
{{وابسته‌ها}} | |||
[[سیر تطور فقه اجتهادی در بستر زمان]] | |||
[[رده:کتاب‌شناسی]] | [[رده:کتاب‌شناسی]] | ||
| خط ۹۵: | خط ۹۷: | ||
[[رده:اجتهاد. تقلید. افتاء]] | [[رده:اجتهاد. تقلید. افتاء]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۵ فوریهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۱۵:۵۴
| تطور اجتهاد در حوزه استنباط | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | جناتی، محمدابراهیم (نويسنده) |
| ناشر | امير کبير |
| مکان نشر | ايران - تهران |
| سال نشر | مجلد1: 1386ش , مجلد2: 1386ش , |
| شابک | 978-964-00-1096-9 |
| موضوع | اجتهاد (اهل سنت)
اجتهاد و تقليد - تاريخ اصول فقه - تاريخ |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 2 |
| کد کنگره | BP 167 /ج9ت6 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
تطور اجتهاد در حوزه استنباط، نوشته محمدابراهیم جناتی (معاصر)، به بررسی موضوع اجتهاد و تحولات آن در حوزه استنباط از دیدگاه مذاهب اسلامی و به‌ویژه شیعه امامیه پرداخته است. این اثر در دو مجلد منتشر شده است.
ساختار
کتاب مشتمل بر چند مقدمه و سیزده بخش است:
- مقدمه در زندگینامه، دیدگاه‌ها و آثار نویسنده؛
- تمهید در پنج عنوان؛
- مقدمه در 22 عنوان؛
- سیزده بخش که بخش اول آن در جلد اول و باقی بخش‌ها در جلد دوم ارائه شده است.
گزارش محتوا
محمدابراهیم جناتی، از جمله فقهای نوپرداز و نواندیش است که در علم فقه و راه دشوار و صعب آن، برای تحکیم موازین اجتهادی و قواعد فقهی در عرصه استنباط و هماهنگ نمودن آن‌ها با مقتضیات و شرایط زمان و مکان و عرف و احوال انسان و نیاز جامعه، رنج و زحمت بسیار را بر خود هموار کرده است[۱].
نقش تحول زمان و شرایط آن در تحول رویدادها و مظاهر نوین زندگی و تأثیر آن در پیدایش مسائل جدید، در ابعاد گوناگون زندگی فردی، اجتماعی و سیاسی، فرهنگی و هنری و همچنین پیدایش علوم جدید و طرح موضوعات نو و جدید و در پی آن، عهده‌دار شدن وظیفه دانشوران حوزه اجتهادی و استنباطی، همواره از دغدغه‌های مؤلف کتاب بوده که در تألیف حاضر بروز دارد[۲].
کتاب با بیان زندگینامه و ذکر برخی نظرات جدید و نوآوری‌های آیت‌الله جناتی در موضوعات مستحدثه و معرفی آثار ایشان آغاز شده است. ایشان سالها در ارتباط با موضوعات مستحدثه و مظاهر نوین زندگی و رویدادهای جدید جامعه پژوهش‌های مستمری داشته‌اند و آن‌ها را با توجه به شرایط زمان، مکان، عرف و نیاز جامع (که تحول آن‌ها دارای تأثیر در تحول اجتهاد می‌باشند)، بر اساس مبانی فقه اجتهادی و عناصر اصلی استنباط در محافل علمی و مراکز فرهنگی و نشریه‌ها و مصاحبه‌ها مطرح کرده و به بحث گذاشته‌اند و با ارائه نظرات جدید خود (که بیش از صد نظریه است) راهگشای پژوهشگران و عالمان بوده‌اند. در این بخش از کتاب 66 نظریه ذکر شده است[۳].
به باور نگارنده، فقه، مختص زمان معین و شرایط خاص نیست، بلکه طبق مقتضیات زمان و شرایط آن، وظیفه خاصی برای پیروانش معین کرده است[۴].
مؤلف می‌گوید: اگر مجتهدی کاملاً شرایط اجتهاد را دارا باشد و از مبانی آن و شرایط زمان و مکان، عرف، احوال انسان‌ها و نیاز جامعه آگاهی کامل داشته باشد، توانایی می‌باید تا به‌وسیله اجتهاد، قواعد فقهی را با مسائل جدید و مظاهر نوین زندگی همساز و هماهنگ کند[۵].
نگارنده با اذعان به اینکه راه اجتهاد و استنباط در طول تاریخ، به‌طور یکسان و به‌گونه مطلوب پیموده نشده است، به ویژگی‌های نوین اجتهادی می‌پردازد و بازنگری و بازبینی مبانی استنباط را امری ضروری می‌پندارد[۶].
وی در مقدمه در ضمن 22 شماره معنای لغوی و اصطلاحی اجتهاد، منابع اجتهاد، نقش اجتهاد در فقه و مباحث دیگری را مطرح کرده است. نویسنده معتقد است مجتهد به‌وسیله اجتهاد، احکام شرعی مسائل مستحدثه و فروع جدیدی را که دارای نص خاص در عناصر استنباطی نیست، با تکیه بر منابع معتبر شرعی استنباط و استخراج می‌کند. ازاین‌رو می‌توان گفت که اجتهاد نقش یک انقلاب تکاملبخش و پویش دائمی در ابعاد گوناگون اسلامی دارد تا پاسخگوی رویدادهای نوین جهان و نیازهای متغیر زمان و مظاهر زندگی باشد[۷].
وی پس از تمهید و مقدمه، در سیزده بخش به بیان و تفصیل سیر تطور اجتهاد، از عصر پیدایش مبادی اجتهاد تا عصر پیدایش مذاهب گوناگون به سبب اختلاف فتاوای عالمان مذاهب اسلامی در حوزه استنباط و بیان نمونه‌هایی در زمینه تحول اجتهاد و تحول زمان می‌پردازد[۸].
در بخش اول کتاب با رعایت سیر منطقی مراحل گوناگونی که اجتهاد در طول زمان پشت سر گذاشته در هشت دوره مطرح شده است. اولین دوره عصر پیدایش مبادی اجتهاد است. پیامبر پس‌ازآنکه از طرف خداوند مبعوث به رسالت گردید، سیزده سال در مکه بود و سپس حدود ده سال در مدینه ماند و در طول این بیست‌وسه سال اصول فقه اجتهادی در ضمن آیات قرآن کریم بر او نازل شد. آیات نازله در مکه که تقریباً دوسوم قرآن را شامل می‌شود، معظم آن‌ها بیانگر احکام الهی و فرایض دینی نبود، بلکه شامل اصول اعتقادی مانند دعوت به توحید، ایمان به خدا و پیامبر و روز قیامت، بهشت، دوزخ و لزوم امامت و صفات آن‌ها و نیز وقایع و قصص عبرت‌انگیز امتها و انبیای گذشته و مبارزات آن‌ها با طواغیب و نیز ارزش‌ها و معیارهای اخلاقی و... بوده است[۹].
دوره گسترش استدلال در ابحاث اجتهادی از زمان مجتهد نوپرداز ابن ادریس حلی (متوفی 598ق) نوه دختری شیخ طوسی شروع شد و تا زمان استاد کل وحید بهبهانی (متوفی 1205ق) ادامه یافت. این دوره با در نظر گرفتن زمان آغاز کار ابن ادریس حدود 615 سال به طول انجامید[۱۰].
فرق نظریه تحول اجتهاد با نظریه تحول شریعت در بخش پنجم کتاب مطرح شده و در ذیل آن این عناوین مورد بحث قرار گرفته‌اند: تفاوت تحول اجتهاد با تحول شریعت؛ پذیرش تحول اجتهاد و نه تحول شریعت با تحول زمان؛ راه هماهنگ شدن شریعت ثابت با رویدادهای متحول زمان؛ طرح نظریه تحول اجتهاد در بیرمنگام انگلیس.[۱۱].
انواع اجتهاد از نگاه فقهای مذاهب اسلامی از دیگر مباحث کتاب است. انواع اجتهاد از نگاه اهل سنت عبارتند از: اجتهاد بر اساس ادله معتبر شرعی، اجتهاد بر اساس رأی و تفکر شخصی، اجتهاد بر اساس قیاس استحسان، اجتهاد بر اساس مصلحت‌اندیشی. برای هر یک از این‌ها زمان پیدایش، مکان پیدایش، عوامل پیدایش و مؤسسات و اختلاف در اعتبار بعضی از آن‌ها در بین فقهای اسلامی مطرح است که در کتاب‌های منابع اجتهاد از منظر فقهای اسلامی و منابع اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامی به‌طور مفصل بیان شده است. اجتهاد از دیدگاه امامیه نیز دارای پنج نوع است: اجتهاد نظری، اجتهاد عملی، اجتهاد اصولی، اجتهاد فقهی و اجتهاد تفریعی و تطبیقی[۱۲].
نویسنده در یکی دیگر از بخش‌های کتاب به شرایطی که مجتهد باید در حوزه استنباطی دارا باشد، می‌پردازد. شرایط اجتهاد بر دو نوع است: نخست، شرایطی که در تحقق اصل اجتهاد دخالت دارد و دوم شرایطی که در مطلوبیت اجتهاد به‌خصوص در حکومت اسلامی دخالت دارد. لازم به ذکر است که نباید بین این دو خلط شود، بلکه باید حد و مرز هر کدام مشخص گردد؛ زیرا خلط کردن بین آن‌ها و یا به حساب آوردن شرایط نوع اول را به‌عنوان شرایط نوع دوم نمایانگر فهمیده نشدن مطلب است[۱۳].
در رابطه با آغاز پیدایش نظریه تعین تقلید از اعلم، به اعتقاد بعضی مسئله تقلید از اعلم، از روزگار شیخ الفقهاء شیخ انصاری (متوفی 1281ق) طلایه‌دار دوره پنجم مطرح شده است. ولی با توجه به بررسی‌هایی که نگارنده به عمل آورد، اذعان می‌نماید که مسئله را بعضی از فقها بعد از عصر تشریع (عصر رسول‌الله) عصر امامان مطرح کرده‌اند ولی به‌گونه تئوری نه عملی[۱۴].
از جمله موضوعات بخش پایانی کتاب «تقریب منابع فقه از دیدگاه مذاهب» است. مؤلف در این مبحث با تصریح به این نکته که عالمان و فقیهان جامعه اسلامی اعم از اصولیان (مانند امامیه، حنفیه، مالکیه، شافعیه، نخعیه، اوزاعیه، ثوریه و جریریه) و اخباریان (مانند حنبلیة، ظاهریه و...) در بخشی از مسائل نظری و فقهی اجتهادی دارای دیدگاه‌های مختلفی در برخی از مبانی و منابع احکام شریعت شوند، ولی آن‌گونه نیست که بین دیدگاه‌ها امکان تقریب نباشد. همچنین می‌افزاید: برای من که در این زمینه حدود بیست‌ودو مذهب را مورد بررسی قرار داده‌ام، ثابت شد که تقریب در بیشتر مبانی و منابع فقه اجتهادی بین آنان وجود دارد[۱۵].
وضعیت کتاب
فهرست مطالب هر جلد در ابتدای آن و نمایه الفاظ هر جلد نیز در انتهای آن ذکر شده است.
پانویس
- ↑ ر.ک: بی‌نا، ص95
- ↑ ر.ک: همان
- ↑ ر.ک: مقدمه، ج1، ص38-33
- ↑ ر.ک: تمهید، ص46
- ↑ ر.ک: همان، ص47
- ↑ ر.ک: همان، ص48
- ↑ ر.ک: مقدمه، ص94
- ↑ ر.ک: بی‌نا، ص95
- ↑ ر.ک: متن کتاب، جلد1، ص104
- ↑ ر.ک: همان، ص275
- ↑ ر.ک: علی‌جان‌زاده، آمنه، ص49
- ↑ ر.ک: همان، ص50-49
- ↑ ر.ک: همان، ص50؛ متن کتاب، جلد2، ص205
- ↑ ر.ک: همان، ص228
- ↑ ر.ک: همان، ص311
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- بی‌نا، تازه‌های کتاب، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: کتاب ماه دین، اردیبهشت 1387، شماره 127، ص 90 تا 96.
- علی‌جان‌زاده، آمنه، «پرونده دوم اجتهادپژوهی: تحلیلی از کتاب تطور اجتهاد در حوزه استنباط»، مجله: کتاب ماه دین، دی 1391، شماره 183، ص39 تا 50.