تاریخ اجتماعی ایران

تاریخ اجتماعی ایران
پدیدآوران	راوندی، مرتضی (نویسنده)
ناشر	امير کبير ج: 1, 2, 3
مکان نشر	تهران - ایران ج: 1, 2, 3, 4-1, 4-2, 5, 6, 7, 8-1, 8-2, 10
سال نشر	1354 ش
چاپ	3
شابک	‎964-6736-11-4
موضوع	ایران - اوضاع اجتماعی ایران - تاریخ
زبان	فارسی
تعداد جلد	10
کد کنگره	‏HN‎‏ ‎‏670‎‏/‎‏2‎‏ ‎‏/‎‏آ‎‏8‎‏ر‎‏2
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

تاريخ اجتماعى ایران اثر مرتضى راوندى است كه به زبان فارسی در ده جلد به موضوعات مختلفى در مورد تاريخ، فرهنگ، هنر، علوم، شيوه‌هاى حكومتى ایران و مسائلى از اين قبيل، از قبل از اسلام تا دوران معاصر مى‌پردازد.

ساختار

شامل 10 جلد با عناوين زير مى‌باشد: جلد اول: تاريخ ایران قبل از اسلام، جلد دوم: تاريخ ایران بعد از اسلام، جلد سوم: طبقات اجتماعى در ایران بعد از اسلام، جلد چهارم (دو جلد): شيوه حكومت و سازمان سياسى و ادارى، جلد پنجم: زندگى اقتصادى در ایران، جلد ششم: اخلاق و رسوم اجتماعى، جلد هفتم: تفريحات ایرانیان (ورزش شكار لباس مواد مخدر ميگسارى روسپى‌گرى بازى‌ها و...)، جلد هشتم (دو جلد): زبان و ادبيات فارسی، جلد نهم: فرقه‌هاى مذهبى در ایران (چاپ اول 1997- انتشارات آرش سوئد) و در جلد دهم: تاريخ فلسفه و علوم و افكار در ایران، مورد بحث و بررسى قرار گرفته است.

مبحث جلد اول كتاب شامل شش فصل است. جلد سوم شامل هفت فصل، جلد چهارم شامل شش فصل، جلد پنجم شامل 10 فصل، جلد ششم شامل شش فصل، جلد هفتم شامل 10 فصل، در جلد هشتم طى مباحثى به رشد و تكامل زبان و ادبيات مردم ایران، سير ادبيات فارسی، نخستين نثر نويسان، وضع فرهنگى و اجتماعى ایران، پرداخته شده است و در جلد نهم فرقه‌هاى مذهبى ایرانیان و انديشه‌هاى اجتماعى و مذهبى در عهد قبل از اسلام به ويژه عهد قاجاريه بررسى كرده است و در جلد آخر سير تكاملى علوم و افكار عالم اسلام و مردم ایران را بررسى نموده است.

گزارش محتوا

مرتضى راوندى از جوانى و با ايده و همت شخصى و با جديتى ستودنى و با نيت تهيه‌ى تاريخ زندگى مردم ایران، پژوهش و فيش بردارى از منابع گوناگون داخلى و خارجى را آغاز كرد. او اعتقاد داشت، تاريخ، فقط شرح اقدامات شاهنشاهان و برگزيدگان و حكايت فتح و شكست در جنگ‌هاى كوچك و بزرگ نيست.

راوندى براى مطالعه‌ى كتابى ناياب، يا دست نوشته‌اى شخصى، رنج سفر را بر خود هموار مى‌كرد، و در طول پنجاه سال پژوهش، هزاران فيش و سند تاريخى را از كتاب‌هاى گوناگون جمع‌آورى كرد.

نخستين دوره‌ى تاريخ اجتماعى ایران در سه جلد، از سوى انتشارات امیرکبیر (توسط آقاى عبدالرحيم جعفرى) منتشر و مورد استقبال خوانندگان قرار گرفت. پس از آن، راوندى، با تقسيم بندى موضوعى كتاب و گسترش مطالب، اثرى گران‌سنگ خلق كرد كه همواره مورد استقبال خوانندگان بوده است و سرانجام با تأليف جلد دهم از اين مجموعه «اين دفتر را به پايان برد»؛ اما همواره مى‌گفت «حكايت همچنان باقى است» و اى كاش، روزى تاريخ اجتماعى ایران، با همت گروهى منتشر شود. اما او، به هر حال، پايه‌اى محكم و قابل ستايش، در اين عرصه، بنيان نهاد.

جلد اول كتاب، چنانچه مؤلف مى‌گويد، پس از 27 سال مطالعه مداوم، در اسفند ماه 1340ش منتشر شد كه از آغاز تا ظهور نهضت اسلامى به تاريخ اجتماعى ایران و كهن‌ترين ملل باستانى مى‌پردازد.

جلد سوم تاريخ اجتماعى ایران به طبقات و قشرهاى گوناگون اجتماعى اختصاص يافته است. در اين مجلد نظريات مختلف و گاهى متناقض مورخان و جهانگردان و صاحب‌نظران را نمودار كرده است، با اين كه اين شيوه چه بسا ملال‌آور جلوه كند، ولى در هر حال براى كشف واقعيات اجتماعى، لازم و ضرورى است.

در جلد چهارم، خوانندگان با شيوه حكومت و سازمان سياسى و ادارى ایران بعد از اسلام آشنا مى‌شوند.

در قسمت اول كتاب، از آئين سیاسیت و مملك دارى و حقوق سياسى و اجتماعى مردم، و حدود قدرت سلاطين و زمامداران، و عقيده متفكرين و صاحب‌نظران ایرانى در اين زمينه‌ها مطالبى نقل شده است.

در مباحث بعد، از سازمان سياسى و ادارى ایران؛ يعنى از ديوان وزارت يا ديوان خواجه بزرگ و روش كلى وزرا و موقعيت اجتماعى و سياسى آنان سخن رفته، و در فصول بعد از يكايك ديوان‌ها يا وزارتخانه‌هایى كه سرزمين پهناور ایران را در دورا بعد از اسلام اداره و رهبرى كرده‌اند، نظير ديوان استيفا يا وزارت دارایى، ديوان عرض، سپاه يا وزارت جنگ، ديوان قضا يا وزارت دادگسترى، ديوان رسائل يا دفتر ويژه سلاطين، ديوان محتسب يا سازمان شهربانى و شهردارى، ديوان بريد يا اداره پست، ديوان اشراف يا سازمان‌هاى جاسوسى و مراقبت، ديوان موقوفات يا اداره اراضى و اموال وقفى و ديگر سازمان‌هاى ادارى و سياسى ایران بعد از اسلام سخن به ميان آمده است.

در جلد پنجم كه به مطالعه تاريخ اقتصادى ایران اشاره دارد، خوانندگان با زندگى روزمره ایرانیان و تلاش نياكان ما، در راه بهبود زندگى خود از كهن‌ترين ايام تا عصر حاضر آشنا مى‌شوند.

در فصل اول، زندگى اقتصادى مردم ایران و ملل تابع، در عهد شاهنشاهى هخامنشيان، اشكانيان و ساسانيان مورد مطالعه قرار گرفته است.

در فصول بعد زندگى اقتصادى و تجارى ایران و بعضى از ملل اسلامى بعد از ظهور اسلام، سياست اقتصادى اعراب، وضع طبقات مختلف، شكفتگى و پيشرفت صنعت و كشاورزى ایران از عهد سامانيان تا حمله مغول، وضع عمومى و مختصات شهرها، ارزش اقتصادى و صنعتى هر يك از بلاد و مناطق ایران، وضع خيابان‌ها، كوچه‌ها و كاروانسراها، حوادث و بليات ناگوار اقتصادى و اجتماعى در طول تاريخ، نظير: خشكسالى، قحطى، وبا، طاعون و ديگر امراض همه گير. - معامله و داد و ستد و سير تكاملى آن، مظاهرى از تمدن قرون وسطايى ایران، طرز مسافرت، راه‌ها و وسايل نقليه، مشكلات تجارت، بازرگانى و مسافرت در خشكى و دريا - آراء و نظريات اقتصادى متفكران ایرانى از عهد زرتشت تا روزگار ما - افكارو انديشه‌هاى اقتصادى در غرب از يونان باستان تا عصر حاضر، علل پيشى گرفتن غرب بر شرق و آثار انقلاب صنعتى و رشد ماشيسم، پديده استعمار و عوارض آن، علل و عوامل توسعه وانحطاط اقتصادى و ديگر مطالب متنوع، از نظر خوانندگان خواهد گذشت.

براى توصيف و بيان زندگى اقتصادى نياكان ما، مؤلف كتاب پس از تحقيق و ممارست بسيار و مطالعه در متون كهن وتتبعات محققین و نويسندگان عصر حاضر، موفق شده است، مطالبى جامع براى پژوهندگان و دانشجويان رشته اقتصاد فراهم آورد.

چنانكه در اين كتاب مى‌بينيم، با آنكه ایران در تمام مظاهر زندگى اجتماعى و اقتصادى تا قرن هفدهم داراى تاريخى درخشان و قدرتى انكارناپذير بوده، و از جهت ارزش‌هاى فرهنگى و اجتماعى سرآمد كشورهاى متمدن جهان در قرون وسطى و قرون جديد به شمار مى‌رفته است، از اواخر قرن هفدهم ميلادى در اثر رشد ماشيسم و انقلاب صنعتى و نفوذ سياست‌هاى استعمارى به تدريج از وسعت خاک ایران كاسته شد و اكثر صنايع‌دستى و مؤسسات اقتصادى و كارگاه‌هاى پارچه‌بافى و ديگر صنايع ظريف يدى كه مجموعا احتياجات ایران را تأمين مى‌كرد، رو به تعطيل نهاد و سيل كالاهاى خارجى از انگلستان و فرانسه و ديگر كشورهاى صنعتى به ایران روان گرديد و اين سياست شوم؛ يعنى مداخله اجانب در وضع عمومى كشور از اواخر عهد صفوى؛ يعنى از زمان پادشاهى شاه سليمان آغاز گرديد و از دوره فتحعلی‌شاه به بعد در اثر غفلت زمامداران و رواج جهل و فساد و خيانت رو به فزونى نهاد و تلاش مردان شرافت‌مندى چون قائم مقام فراهانى و ميرزا تقى‌خان امیرکبیر و سيد جمال‌الدين اسدآبادى در راه احياى استقلال و تجديد موقعيت اجتماعى و اقتصادى ایران، در اثر كارشكنى علنى اجانب و خيانت پادشاهان قاجاريه و بعضى رجال مزدورآن دوره به ثمر نرسيد و ایران كما بيش به صورت يك كشور نيمه مستعمره و وابسته به قدرت‌هاى بزرگ درآمد و اين حال؛ يعنى مداخله بيگانگان تا استقرار جمهورى اسلامى كه به مداخله شرق و غرب در ایران پايان بخشيد، ادامه يافت.

در اين كتاب نه تنها از عقايد و افكار اقتصادى دانشمندان و صاحب‌نظران ایران سخن به ميان آمده است، بلكه براى مقايسه بين آراء شرق و غرب و حفظ بى‌طرفى؛ به طور اجمال به نظريات اقتصادى اروپاييان و افكار مادى طبیعیون، فيزيوكرات‌ها، كلاسيك‌هاو طرفداران اصالت فرد، ماترياليست‌ها، سوسياليت‌ها، و ساير مكاتب اشاره‌هایى شده است و ذكر اين عقايد و افكار براى رعايت مبانى علمى و اخلاقى و حفظ اصول امانت و طرح مسائل اقتصادى بوده است.

در مقدمه جلد ششم مى‌خوانيم كه هنگامى دست نوشته‌هاى مؤلف مورد مطالعه قرار گرفت، تحقيق و تنقيد مجدد و تعديل برخى مطالب پيشنهاد شد، بعضى قسمت‌ها مورد تاييد قرار گرفت و برخى ديگربه قوت خود باقى ماند. ناپسند افتاده‌ها را به همراه نقدى مجمل زير عنوان توضيحات در انتهاى هر فصل ملاحظه مى‌شود. گفتنى است كه مطالب كتاب، عمدتاً پيش از انقلاب گردآورى شده و بدين سبب اغلب آمار و ارقام و گاهى نوع مطالب و تائيدات امور و وقايع، مربوط به همان سال‌ها و حال و هواى همان دوران مى‌باشد.

در جلد هفتم تاريخ اجتماعى ایران، مناظر متنوعى از زندگى اجتماعى ایرانیان در دوران بعد از اسلام از نظر خوانندگان مى‌گذرد.

مطالب كتاب مشتمل است بر: تاريخچه فعالیت‌های ورزشى، وضع خوراك و پوشاك مردم، مشكلات و مسائل جنسى در ایران، تاريخچه موسيقى و سازهاى ایرانى، ميگسارى و استفاده از مواد افيونى، زندگى قماربازان و در پايان مطالبى پيرامون وضع هنر و صنعت.

جلد نهم، تاريخ اجتماعى ایران، مربوط به فرقه‌ها و انشعاباتى است كه پس از رحلت پيشواى اسلام، مخصوصاً از قرن دوم و سوم هجرى به بعد در دين حنيف اسلام پديد آمده است، كه از آن ميان مذاهب اهل سنت و جماعت و مذاهب اهل تشيع و مذاهب گروه خوارج، پيروان فراوان، و اهميت و اعتبار بسيار كسب كرده‌اند.

آنچه مسلم است، از روزگار قديم طبقات مختلف المنافع جامعه بشرى، بدون توجه به روح اديان و مذاهب توحيدى، بر حسب منافع اقتصادى، سياسى و اجتماعى خويش، در اديان و مذاهب مختلف، از جمله در دين يهود و نصارا و دين مبين اسلام تغييراتى داده و بنام خدا و رسول و پيشوايان دين، دسته‌ها، گروه‌ها و فرقه‌هاى جديدى پديد آورده‌اند.

پژوهندگان و علاقه‌مندانى كه جوياى كشف حقيقتند، با مطالعه كتاب ملل و نحل شهرستانى و تبصرة العوام حسن رازى و ديگر منابع و كتبى كه در اين زمينه‌ها به رشته تحرير در آمده است، به گروه‌ها و فرق گوناگونى كه طى اين 13 قرن به منصه بروز و ظهور رسيده‌اند، پى خواهند برد.

جلد هشتم مربوط به حيات ادبى مردم ایران است كه از قرن دوم و سوم هجرى به بعد مى‌باشد. در اين جلد سعى شده حيات ادبى ایران بعد از اسلام، با توجه به وضع عمومى مردم و رابطه شعرا و اهل فهم و ادب با اكثريت خلق ایران مطالبى گردآورى شده، تا خوانندگان ضمن آشنايى با شعرا و نويسندگان ایران در 13 قرن اخير، كم و بيش با وضع توده مردم، به اختلاف فاحشى كه بين ایران امروز با ایران قبل از استقرار مشروطيت وجود دارد، آشنا گردند و در راه تامين حقوق فردى و اجتماعى خود بيش از پيش سعى و تلاش نمايند.

جلد دهم، افكار و انديشه‌هاى فلسفى و اجتماعى در ایران مورد مطالعه قرار گرفته است. بايد توجه داشت كه حكمت و فلسفه كه موضوع مطالعه اين جلد است، به معنى دانش و پرورش عقل و خرد است، تا در پرتو آن، بتوان به معرفت واقعى و كشف حقيقت قضايا دست يافت. در اين جلد براى رعايت بى‌طرفى كليه آراء و نظريات گوناگون فلسفى كه بعضى از آن‌ها با معتقدات مؤلف تعارض و تباين كلى داشته، عينا نقل و درج گرديده، تا خواننده با افكار و نظريات گوناگون متفكرين ایران و ديگر ملل پيشرفته جهان اسلامى آشنا و مانوس گردد.

وضعيت كتاب

در ابتداى هر جلد فهرستى از مطالب كتاب درج شده است. در پايان اكثر مجلدات كتاب دهم فهرستى از اعلام يا راهنما ذكر شده است.

منابع مقاله

متن و مقدمه كتاب