|
|
| (۲۶ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۵ کاربر نشان داده نشد) |
| خط ۸: |
خط ۸: |
| [[اشعری قمی، احمد بن محمد]] (نویسنده) | | [[اشعری قمی، احمد بن محمد]] (نویسنده) |
|
| |
|
| [[موحد ابطحی اصفهانی، محمدباقر]] (مصحح) | | [[موحد ابطحی اصفهانی، سید محمدباقر]] (مصحح) |
| | زبان =عربی | | | زبان =عربی |
| | کد کنگره =BP 128/7 /الف5ن9 | | | کد کنگره =BP 128/7 /الف5ن9 |
| خط ۲۳: |
خط ۲۳: |
| | چاپ =1 | | | چاپ =1 |
| | تعداد جلد =1 | | | تعداد جلد =1 |
| | کتابخانۀ دیجیتال نور = | | | کتابخانۀ دیجیتال نور =01577 |
| | | کتابخوان همراه نور =01577 |
| | کد پدیدآور = | | | کد پدیدآور = |
| | پس از = | | | پس از = |
| | پیش از = | | | پیش از = |
| }} | | }} |
| النوادر (اشعري قمي، احمد بن محمد)، [[علامه مجلسى]]، آن را در نهايت اعتبار مى‌داند.
| |
| روات شيعه، كتاب‌هاى متعددى به نام النوادر نوشته‌اند و معمولاً احاديثى كه در اين كتاب‌ها آمده، احاديثى غير مشهور يا استثنايى است و يا استدراك مباحث مختلف مى‌باشد. در برخى موارد نيز روايات گلچين شده و بسيار قابل توجه را در باب نوادر يا كتاب نوادر مى‌آورند.
| |
|
| |
|
| «النوادر»، به زبان عربى، تأليف احمد بن محمد بن عيسى اشعرى قمى (از روات بزرگ شيعه در قرن سوم هجرى)، يكى از كتاب‌هاى روايى معتبر و از اصول اوليه شيعه به شمار مى‌آيد و از زمان نگارش تا اين زمان، در طول هزار سال، پيوسته مورد توجه علما و فقهاى شيعه واقع شده است.
| | {{کاربردهای دیگر|النوادر (ابهام‌زدایی)}} |
| | '''النوادر'''، به زبان عربى، تأليف [[اشعری قمی، احمد بن محمد|احمد بن محمد بن عيسى اشعرى قمى]] (از روات بزرگ شيعه در قرن سوم هجرى)، يكى از كتاب‌هاى روايى معتبر و از اصول اولیه شيعه به شمار مى‌آيد و از زمان نگارش تا اين زمان، در طول هزار سال، پيوسته مورد توجه علما و فقهاى شيعه واقع شده است. |
|
| |
|
| نوادر احمد بن محمد بن عیسی یا کتاب حسین بن سعید؟
| | روات شيعه، كتاب‌هاى متعددى به نام النوادر نوشته‌اند و معمولاً احاديثى كه در اين كتاب‌ها آمده، احاديثى غير مشهور يا استثنايى است و يا استدراك مباحث مختلف مى‌باشد. در برخى موارد نيز روايات گلچين شده و بسيار قابل توجه را در باب نوادر يا كتاب نوادر مى‌آورند. |
| نویسنده: [[شبیری زنجانی، موسی|شبیری زنجانی]]، سید محمد جواد
| |
| آینه پژوهش» مهر و آبان 1376 - شماره 46 (صفحه 23)
| |
| درآمد
| |
| | |
| تحلیل دقیق متون, نقشی اساسی در ارزیابی کتاب و تعیین مؤلف دارد و می‌تواند زوایای تاریک آن را روشن ساخته, غبار اشتباهاتی که در گذر زمان بر چهره کتاب نشسته, بسترد.
| |
| | |
| نگارنده سالها قبل هنگامی که در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در کنار دوستان بخش رجال به آماده سازی اسناد کتب حدیثی برای وارد کردن به کامپیوتر مشغول بود, یادداشت کوتاهی در ارزیابی کتابی با نام (نوادر احمد بن محمد بن عیسی) فراهم آورده بود. در آستانه سالروز وفات محقق ارزشمند, کتابشناس خبیر, عالم بصیر حضرت حجةالاسلام والمسلمین حاج سید عبدالعزیز طباطبایی قدس‌سرّه در این یادداشت نظری افکنده و نکته چند بر آن افزود و آن را برای درج در یادنامه آن عالم فقید آماده ساخت, افسوس که تحریر این مقال به موقع انجام نگرفت و فرصت درج مقاله در آن یادنامه از کف رفت.
| |
| | |
| اکنون با یاد از آن دانشمند با ایمان و مؤمن با اخلاص, این مقاله را به او که بر گردن حقیر حقوقی بسیار دارد تقدیم می‌کنم.
| |
| | |
| ذکر این نکته در اینجا لازم به نظر می‌رسد که در این بررسی نگارنده از پاره‌ای از بحثهایی کاملاً تخصّصی رجالی که تأثیر چندانی در نتیجه گیری بحث نداشت, خودداری ورزید و به اشاراتی گذرا بسنده کرده است.
| |
| | |
| از سوی دیگر سرگذشت کتاب اصلی نوادر احمد بن محمد بن عیسی و تأثیر آن در کتب متأخر و چگونگی به دست آوردن اجزای پراکنده آن, خود نیاز به نگارش مقاله ای مستقل دارد که به خصوص در آن باید از شیوه اخذ و اقتباس احادیث در کتب قدیم سخن گفت. پرداختن به این گونه مباحث در این مقال میسور نبود, تنها در اینجا اشاره می کنیم که این زاویه از بحث, نتایجی را که در این مقال در ارزیابی کتاب حاضر بدان رسیده ایم, استوارتر می سازد.
| |
| | |
| آغاز سخن
| |
| | |
| کتابی به نام نوادر احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی با تصحیح و تعلیق مؤسسه امام مهدی(عج) به چاپ رسیده است. مصحّح در مقدمه کتاب درباره نسبت کتاب به احمد بن محمد بن عیسی گفتگو کرده و از برخی نقل نموده که کتاب تألیف حسین بن سعید است, ولی در انتها آن را همان کتاب نوادر احمد بن محمد بن عیسی دانسته است,1 علاّمه مجلسی نیز در نسبت این کتاب به احمد بن محمد بن عیسی یا حسین بن سعید تردید نموده,2 و صاحب وسائل این کتاب را که به گمان وی ناقص است نوادر احمد بن محمد بن عیسی دانسته است.3
| |
| | |
| مراجعه به اسناد کتاب و دقت در آن تردیدی باقی نمی گذارد که لااقل عمده کتاب تألیف حسین بن سعید است, زیرا هرچند احمد بن محمد بن عیسی و حسین بن سعید در برخی مشایخ چون ابن ابی عمیر و احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی و عثمان بن عیسی مشترکند, ولی در کتاب, مشایخی دیده می‌شود (مانند نضر بن سوید, قاسم بن محمد, فضالة بن ایوب, محمد بن فضیل, قاسم بن عروة,…) که تنها از مشایخ حسین بن سعید بوده و احمد بن محمد بن عیسی از آنها روایت نمی‌کند.4
| |
| | |
| وجود نام احمد بن محمد بن عیسی در آغاز سند نخستین کتاب نیز دلیلی بر تألیف کتاب توسط وی نیست زیرا در بسیاری از کتاب‌های قدیمی نام راوی کتاب در آغاز آن آمده است, بنابراین احمد بن محمد بن عیسی می‌تواند راوی کتاب باشد.
| |
| | |
| هیچ دلیلی هم در دست نیست که نام این کتاب نوادر است بنابراین نمی توان استدلال کرد که نوادر از احمد بن محمد بن عیسی است و از حسین بن سعید نیست.5
| |
| | |
| _______________________________
| |
| | |
| * کتابُ النوادر, ابی جعفربن محمّدبن عیسی الاشعری القمی, قم, مدرسه امام المهدی, 184ص.
| |
| | |
| 1. مقدمه نوادر, ص9.
| |
| | |
| 2. وی در ج1:16 درباره این کتاب می‌نویسد: واصل من اصول عمدة المحدّثین الشیخ الثقة الحسین بن سعید الاهوازی و کتاب الزهد و کتاب المؤمن له ایضاً, ویظهر من بعض مواضع الکتاب الاوّل انّه کتاب النوادر لاحمد بن محمد بن عیسی القمی
| |
| | |
| در ص24 نیز با اشاره به این که اسناد کتاب با مشایخ حسین آغاز می‌شود. احتمال اینکه کتاب از وی باشد مظنون شمرده, ولی این احتمال را که کتاب از احمد باشد نیز منتفی نمی‌داند.
| |
| | |
| 3. وسائل 30:159/82 و 192/19, ر.ک: وسائل 20:419.
| |
| | |
| 4. البته روایت احمد بن محمد بن عیسی از برخی از این روایات در اسناد بسیار نادری دیده شده است (مثلاً کافی 7:379/2, 380/5) ولی در کتاب توضیح الاسناد به تفصیل درباره این موارد نادر بحث کرده و محرّف بودن سند را اثبات کرده ایم.
| |
| | |
| 5. بلکه شواهدی برخلاف آن نیز وجود دارد که به برخی از آنها اشاره خواهیم کرد.
| |
| | |
| آینه پژوهش» مهر و آبان 1376 - شماره 46 (صفحه 24)
| |
| از سوی دیگر این کتاب, کتاب زهد حسین بن سعید هم نیست, بلکه کتابی است فقهی نه اخلاقی.
| |
| | |
| رابطه کتاب و فقه الرض
| |
| | |
| این کتاب پیشتر در پایان فقه الرضا (چاپ سنگی) از ص56 تا آخر چاپ شده بود, ولی در لابلای آن عبارات فقه الرضا دیده می‌شود, از اواخر ص62 (ابی قال سئل الصادق) تا اواخر 64 (باب التدلیس) از فقه الرضاست و نیز از اواسط ص72 (ومن نسی طوافاً) تا اوایل ص76 (باب فی قذف اللسان) از فقه الرضاست. این قسمتها در چاپ مستقل این کتاب آورده نشده است.
| |
| | |
| به نظر می‌رسد که جز این صفحات, احادیث دیگری نیز از فقه الرضا داخل این کتاب شده که پاره‌ای از آنها به نقل از فقه الرضا در بحار یا مستدرک آمده است. مواردی که از این جهت درخور دقتند, عبارتند از:
| |
| | |
| ارقام 15, 366 368, 378381, 392 398, 402 404, 406410 و ذیل 411422, 425444, 447, 455
| |
| | |
| از این ارقام, ارقام زیر را در حاشیه کتاب از بحار یا مستدرک همراه با رمز (ضا) [رمز فقه الرضا] نقل کرده است:
| |
| | |
| قطعاتی از 15 و ذیل 378, 379, 380, 394, 398, 402404, 413, 415, 418, 419, 420 (جدی الصادق علیه‌السلام), 421, 422
| |
| | |
| همچنین در ارقام زیر عبارت (ابی) دیده می‌شود:
| |
| | |
| 366, 367, 368 (ابی قال قال ابوعبدالله علیه‌السلام), 378 (ابی قال وقضی [[امام على(ع)|امیرالمؤمنین]] علیه السلام), 381, 393 (وسألت ابی), 395, 402 (ابی سمع ابا عبدالله علیه السلام), 410 (ابی قال قضی رسول‌الله(صلی‌الله‌علیه‌وآله), 412 (ابی قال وکان علی علیه السلام), 414 (ابی قال و قال ابوعبدالله علیه‌السلام)
| |
| | |
| از لحن سند در بسیاری از این موارد برمی آید که مراد از ابی, امام معصوم علیه‌السلام است. در نتیجه این احتمال که این موارد نیز از کتاب فقه الرضا باشد, تقویت می گردد.
| |
| | |
| به هرحال موارد فوق که به احتمال زیاد از فقه الرضاست, در چاپ جدید فقه الرضا (تحقیق مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام) درج نشده است.
| |
| | |
| ابواب کتاب
| |
| | |
| این کتاب در 37 باب تنظیم شده, ولی می‌توان آن را با توجه به موضوع به پنج قسم تقسیم نمود:
| |
| | |
| قسم اول: صوم; 2باب (باب اول و دوم), 15 1 روایت (از رقم 1 15).
| |
| | |
| در این قسم, تمام روایات با (وعن) (که بعد از آن نام مشایخ حسین بن سعید دیده می‌شود) یا (وعنه) (که به حسین بن سعید یا مشایخ مستقیم یا غیرمستقیم او برمی گردد) آغاز می‌شود.
| |
| | |
| تنها دو رقم 6 (قال زرعه), 14 (وعن ابی بصیر…, معلّق بر سند قبل است), از این قانون مستثنی است.
| |
| | |
| در هر حال تمام روایات این قسم متّصل الاوّل هستند.
| |
| | |
| قسم دوم: نذور و ایمان و کفارات; 13باب (از باب 3 15), 148 روایت (از رقم 16163)
| |
| | |
| در این قسم, هم روایات متصل الاول و هم روایات مرسل یا معلق دیده می‌شود. روایات متصل الاول با نام مشایخ حسین بن سعید بدون هیچ فعل یا حرفی آغاز می‌شوند و روایات مرسل یا معلّق با کلمه (عن) و یا ( قال).
| |
| | |
| تنها رقم 133 (عن عثمان بن عیسی) و رقم 108 (محمد بن مسلم) از این قاعده پیروی نمی کند.
| |
| | |
| به هرحال در این قسم جز در این دو مورد, در سایر موارد شیوه إسناد أحادیث با نحوه تعبیر آن به روشنی مشخص می‌شود.
| |
| | |
| در این قسم هیچ روایتی از کتاب فقه الرضا دیده نشد.
| |
| | |
| قسم سوم: نکاح; 15 باب (از باب 16تا30), 193 روایت (از رقم 164356).
| |
| | |
| در این قسم نام مشایخ حسین بن سعید در آغاز اسناد بیشتر بدون هیچ فعل یا حرفی به کار رفته, تنها موارد زیر از این قاعده برکنار است:
| |
| | |
| 173 عن ابن النعمان.
| |
|
| |
|
| 177 عن ابن ابی عمیر.
| | == ساختار == |
| | کتاب، شامل 654 روايت، در ضمن 73 باب است. |
|
| |
|
| 198 قال محمد بن ابی عمیر.
| | == گزارش محتوا == |
| | مصحّح در مقدمه کتاب درباره نسبت کتاب به احمد بن محمد بن عیسی گفتگو کرده و از برخی نقل نموده که کتاب تألیف حسین بن سعید است، ولی در انتها آن را همان کتاب نوادر احمد بن محمد بن عیسی دانسته است، علامه مجلسی نیز در نسبت این کتاب به احمد بن محمد بن عیسی یا حسین بن سعید تردید نموده، و صاحب وسائل این کتاب را که به گمان وی ناقص است نوادر احمد بن محمد بن عیسی دانسته است. |
|
| |
|
| 199 سمعت ابن ابی عمیر
| | مراجعه به اسناد کتاب و دقت در آن تردیدی باقی نمی‌گذارد که لااقل عمده کتاب تألیف حسین بن سعید است، زیرا هرچند احمد بن محمد بن عیسی و حسین بن سعید در برخی مشایخ چون ابن ابی عمیر و احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی و عثمان بن عیسی مشترکند، ولی در کتاب، مشایخی دیده می‌شود (مانند نضر بن سوید، قاسم بن محمد، فضالة بن ایوب، محمد بن فضیل، قاسم بن عروة،…) که تنها از مشایخ حسین بن سعید بوده و احمد بن محمد بن عیسی از آنها روایت نمی‌کند. |
|
| |
|
| 232 حکی لی ابن ابی عمیر
| | وجود نام احمد بن محمد بن عیسی در آغاز سند نخستین کتاب نیز دلیلی بر تألیف کتاب توسط وی نیست؛ زیرا در بسیاری از کتاب‌های قدیمی نام راوی کتاب در آغاز آن آمده است، بنابراین احمد بن محمد بن عیسی می‌تواند راوی کتاب باشد. |
|
| |
|
| 262 عن عثمان بن عیسی
| | هیچ دلیلی هم در دست نیست که نام این کتاب نوادر است بنابراین نمی‌توان استدلال کرد که نوادر از احمد بن محمد بن عیسی است و از حسین بن سعید نیست. |
|
| |
|
| روایات در این قسم همگی متصل الاول بوده, روایت مرسل در آن دیده نمی شود, و از فقه الرضا هم چیزی در این قسم راه نیافته است.
| | از سوی دیگر این کتاب، کتاب زهد حسین بن سعید هم نیست، بلکه کتابی است فقهی نه اخلاقی. |
| | ===ابواب کتاب=== |
| | این کتاب در 37 باب تنظیم شده، ولی می‌توان آن را با توجه به موضوع به پنج قسم تقسیم نمود: |
| | #قسم اول: صوم؛ 2 باب (باب اول و دوم)، 15 1 روایت (از رقم 1 15). |
|
| |
|
| این قسم از قسم دوم در کتاب فقه الرضا (چاپ سنگی) با دوصفحه از خود فقه الرضا جدا گردیده است, و در پایان قسم سوم آمده است: تمّ کتاب النکاح وبعده کتاب الطلاق فی الدرج.
| | #قسم دوم: نذور و ایمان و کفارات؛ 13 باب (از باب 3 15)، 148 روایت (از رقم 16163) |
|
| |
|
| قسم چهارم: باب المناسک, 1باب (باب31), 4روایت (از رقم 357360). | | #قسم سوم: نکاح؛ 15 باب (از باب 16 تا 30)، 193 روایت (از رقم 164356). |
|
| |
|
| این قسم دارای یک سند در رقم 357 (صفوان بن یحیی عن معاویة بن عمار عن ابی بصیر عن ابی عبدالله علیه‌السلام) و یک سند در رقم 359 (عبدالله بن معاویة عن ابی عبدالله علیه‌السلام) است که سند دوم قطعاً محرَّف است.7
| | #قسم چهارم: باب المناسک، 1 باب (باب 31)، 4 روایت (از رقم 357360). |
|
| |
|
| _______________________________
| | #قسم پنجم: سایر ابواب، 7 باب (از باب 32 تا 37)، 96 روایت (از 361 456) |
| | ===شناسایی مؤلف و شیوه تنظیم و نام کتاب=== |
| | قسم اول: ظاهراً قسمتِ کمی از (کتاب الصیام) تألیف حسین بن سعید است که آن نیز به روایت احمد بن محمد بن عیسی بوده و درنتیجه علت آوردن کلمه (و عن) بر سر مشایخ حسین بن سعید و ارجاع ضمیر به حسین بن سعید نیز این است که روایت با تعابیر احمد بن محمد بن عیسی راوی کتاب آغاز می‌گردد، تا حدودی شبیه محاسن برقی که در آن ضمیر (عنه) در اکثر قریب به‌اتفاق اسناد دیده می‌شود و به مؤلف کتاب باز می‌گردد و افزودن آن به سند از سوی راوی کتاب صورت گرفته است. |
|
| |
|
| 6. در تعداد روایات, روایاتی را نیز که به احتمال زیاد از فقه الرضاست, حساب کرده ایم.
| | قسم دوم: تمام یا قسمتی از کتاب (الایمان و النذور و الکفّارات) از کتب سی‌گانه حسین بن سعید است. |
|
| |
|
| 7. عبدالله بن معاویه در میان مشایخ حسین بن سعید وجود ندارد, این روایت در بحار 99:13/41 از این کتاب به صورت: عبدالله عن معاویة بن عمار نقل شده که صحیحتر است, ولی در هیچ سندی کسی به نام عبدالله بین حسین بن سعید و معاویة بن عمار واسطه نشده است, بلکه کسانی چون فضالة, حماد (بن عیسی), ابن ابی عمیر, صفوان واسطه‌اند و می بایست عبدالله مصحّف یکی از این نامها باشد.
| | اسناد متصل این قسم از اسناد مرسل کاملاً ممتاز شده و در مورد اسناد متصل بحثی نیست، ولی درباره اسناد مرسل در نگاه نخستین سه احتمال وجود دارد: |
| | #این روایات از کتاب یا کتاب دیگری گرفته شده باشد. |
|
| |
|
| آینه پژوهش» مهر و آبان 1376 - شماره 46 (صفحه 25)
| | #این اسناد معلّق به اسناد قبل باشد. |
| پس از پایان این قسم در چاپ سنگیِ فقه الرضا, چهار صفحه از خود فقه الرضا آمده و سپس قسم پنجم شروع می شود.
| |
|
| |
|
| قسم پنجم: سایر ابواب, 7باب (از باب 32تا37), 96 روایت (از 361456)
| | #این اسناد را نسخه‌بردار کتاب اختصار نموده باشد، شبیه اختصار در تفسیر عیاشی. |
| | احتمال اوّل با توجه به اینکه مشایخ واقع در اول اسناد، استادِ هیچ شخص خاصی نیستند، و از سوی دیگر همگی به یک‌شکل بوده، تمامی با راوی مستقیم از امام معصوم علیه‌السلام شروع می‌شود، بعید به نظر می‌رسد؛ زیرا اگر این روایات از کتاب یا کتاب‌های دیگری باشد نمی‌تواند تصادفاً به یک‌شکل و سیاق درآمده باشد و یا اصلاً روایت مستقیم از امام یا روایت با دو واسطه یا بیشتر در آن دیده نشود، افزون بر اینکه اصل واردکردن روایات از یک کتاب در لابه‌لای روایات کتاب دیگر بعید به نظر می‌رسد. |
|
| |
|
| روایات در این قسم بیشتر مرسل است و گاه بدون هیچ فعل و بسان روایات متصل الاول ذکر شده و گاه با کلمه عن آغاز گردیده است. | | احتمال دوم نیز بعید است، چراکه اسناد این روایات در سایر کتب مانند کتب اربعه که به نقل از حسین بن سعید است با سندهای قبل متفاوت بوده و در ثانی در اسناد معلّقه معمولاً می‌بایست نام شخص اول سند معلّق در سند معلّق علیه تکرار شده و تعلیق به اتکای این تکرار باشد، ولی در اسناد کتاب موجود چنین نیست. |
|
| |
|
| تنها ارقام 388, 389, 391, 399, 405, 445, و به احتمال بعید 369 و 423 شبیه روایات متصل حسین بن سعید بوده, با نام مشایخ وی می‌آغازد. | | از سوی دیگر یک‌شکل بودن اسناد کتاب نیز احتمال تعلیق را تضعیف می‌کند؛ بنابراین تنها احتمال سوم برجای می‌ماند. |
|
| |
|
| در این قسم روایات فقه الرضا فراوان دیده می‌شود چنانچه در آغاز بحث اشاره رفت. | | البته دلیل بسیار محکم بر صحت احتمال سوم، نقل روایات گوناگون این قسم در مجلد هشتم تهذیب شیخ طوسی از حسین بن سعید است. دقت در بسیاری از این روایات و ترتیب آنها می‌رساند که بی‌تردید از اصل همین کتاب اخذ شده است، ولی اسنادی که شیخ نقل می‌کند همگی متّصل است و پس از نام حسین بن سعید، نام مشایخ وی قرار گرفته‌اند. توضیح کامل و استدلال کافی در اخذ شیخ طوسی از اصل کتابِ موجود نیاز به ذکر مقدماتی است که در حوصله این نوشتار نیست؛ بنابراین احتمال اول و دوم نادرست و احتمال سوم صحیح است. |
|
| |
|
| قسم موضوع تعداد ابواب تعداد رویات از...تا... ویژگی کل رابطه با فقه الرضا
| | قسم سوم: تمام یا قسمتی از (کتاب نکاح) حسین بن سعید از کتب سی‌گانه وی است و با توجه به متصل بودن اسناد آن مشکلی در این قسم دیده نمی‌شود. |
| اول صوم 2 باب 1 و 2 115 1-15 تمام رویات متصل الاول هستند و با و عن شروع می‌شوند. 1 مورد
| |
| دوم نذور و یمان و کفارات 13 باب 3-15 148 16-163 رویات متصل الاول از رویات معلق یا مرسل (با کلمه عن یا قال) جدا شده است. -
| |
| سوم نکاح 15 باب 16-30 193 164-536 تمام رویات متصل الاول هستند و غالبا با فعل یا حرف خاصی شروع نمی شوند. -
| |
| چهارم 1 باب (31) 4 357-360 تنها دو سند دارد که یکی از آنها تحرف است. -
| |
| پنجم مناسک حج 7 باب 32-37 96 361-456 اسناد یک شکل نبوده، رویات مرسل در آن فراوان است. بسیار زیاد
| |
| حال با توجه به معرفی اجمالی اقسام پنج گانه به شناسایی مؤلف کتاب و شیوه تنظیم آن در این اقسام می‌پردازیم و می‌کوشیم نام کتاب را روشن سازیم.
| |
|
| |
|
| شناسایی مؤلف و شیوه تنظیم و نام کتاب
| | قسم چهارم: نیز ممکن است قسمت اندکی از کتاب الحج حسین بن سعید باشد که البته همه آن نیز از کتاب معاویة بن عمار در حج برگرفته شده است. |
|
| |
|
| قسم اول: ظاهراً قسمتِ کمی از (کتاب الصیام) تألیف حسین بن سعید است که آن نیز به روایت احمد بن محمد بن عیسی بوده و در نتیجه علت آوردن کلمه (وعن) بر سر مشایخ حسین بن سعید و ارجاع ضمیر به حسین بن سعید نیز این است که روایت با تعابیر احمد بن محمد بن عیسی راوی کتاب آغاز می‌گردد, تا حدودی شبیه محاسن برقی که در آن ضمیر (عنه) در اکثر قریب به اتفاق اسناد دیده می شود و به مؤلف کتاب باز می گردد و افزودن آن به سند از سوی راوی کتاب صورت گرفته است.
| | قسم پنجم: ممکن است اصلاً از کتب حسین بن سعید نباشد، بلکه تنها پاره‌ای از روایات آن از حسین بن سعید اخذ شده باشد، و ممکن است از کتب حسین بن سعید بوده که البته نسخه‌بردار اکثر اسناد آن را اختصار نموده و برخلاف اختصار در قسم دوم، بین روایات کامل و روایات اختصار شده تفاوت ننهاده است. مؤید اصل احتمال اختصار، اختصار بسیار زیادی است که در تعابیر به‌کاررفته، تعابیری چون ابن یسار (به‌جای فضیل بن یسار)، ابن سنان (به‌جای عبدالله بن سنان)، و اسحاق و ابن عمار (به‌جای اسحاق بن عمار)، و دیگر اختصارات این قسم، از شیوه کتاب اصلی به دور است و نباید از خود مؤلف کتاب باشد. البته قرینه یک‌شکل بودن اسناد که در قسم دوم بدان تمسک جستیم، در این قسم وجود ندارد. |
|
| |
|
| قسم دوم: تمام یا قسمتی از کتاب (الایمان والنذور والکفّارات) از کتب سی گانه حسین بن سعید است.
| | حاصل بحث حاضر این است که حجم عمده کتابِ موجود، برگرفته از کتاب‌های سی‌گانه حسین بن سعید است: از کتاب صوم، و کتاب نذور و ایمان و کفارات و کتاب نکاح و احتمالاً کتب دیگر وی، و ممکن است بخشی از کتاب از حسین بن سعید نباشد<ref>شبیری زنجانی، سید محمدجواد، ص23-26</ref> |
| | |
| اسناد متصل این قسم از اسناد مرسل کاملاً ممتاز شده و در مورد اسناد متصل بحثی نیست, ولی درباره اسناد مرسل در نگاه نخستین سه احتمال وجود دارد: 1 این روایات از کتاب یا کتاب دیگری گرفته شده باشد.
| |
| | |
| 2 این اسناد معلّق به اسناد قبل باشد.
| |
| | |
| 3 این اسناد را نسخه بردار کتاب اختصار نموده باشد, شبیه اختصار در [[التفسير (عیاشی)|تفسیر عیاشی]].
| |
| | |
| احتمال اوّل با توجه به اینکه مشایخ واقع در اول اسناد, استادِ هیچ شخص خاصی نیستند, و از سوی دیگر همگی به یک شکل بوده, تمامی با راوی مستقیم از امام معصوم علیه‌السلام شروع می‌شود, بعید به نظر می‌رسد; زیرا اگر این روایات از کتاب یا کتاب‌های دیگری باشد نمی‌تواند تصادفاً به یک شکل و سیاق درآمده باشد و یا اصلاً روایت مستقیم از امام یا روایت با دو واسطه یا بیشتر در آن دیده نشود, افزون بر این که اصل وارد کردن روایات از یک کتاب در لابلای روایات کتاب دیگر بعید به نظر می رسد.
| |
| | |
| احتمال دوم نیز بعید است, چرا که اسناد این روایات در سایر کتب مانند کتب اربعه که به نقل از حسین بن سعید است با سندهای قبل متفاوت بوده و در ثانی در اسناد معلّقه معمولاً می‌بایست نام شخص اول سند معلّق در سند معلّق علیه تکرار شده و تعلیق به اتکای این تکرار باشد, ولی در اسناد کتاب موجود چنین نیست.
| |
| | |
| از سوی دیگر یک شکل بودن اسناد کتاب نیز احتمال تعلیق را تضعیف می‌کند. بنابراین تنها احتمال سوم برجای می ماند.
| |
| | |
| البته دلیل بسیار محکم بر صحت احتمال سوم, نقل روایات گوناگون این قسم در مجلد هشتم تهذیب شیخ طوسی از حسین بن سعید است. دقت در بسیاری از این روایات و ترتیب آنها می‌رساند که بی تردید از اصل همین کتاب اخذ شده است, ولی اسنادی که شیخ نقل می‌کند همگی متّصل است و پس از نام حسین بن سعید, نام مشایخ وی قرار گرفته‌اند. توضیح کامل و استدلال کافی در اخذ [[طوسی، محمد بن حسن|شیخ طوسی]] از اصل کتابِ موجود نیاز به ذکر مقدماتی است که در حوصله این نوشتار نیست. بنابراین احتمال اول و دوم نادرست و احتمال سوم صحیح است.
| |
| | |
| آینه پژوهش» مهر و آبان 1376 - شماره 46 (صفحه 26)
| |
| پاره‌ای از موارد اخذ [[طوسی، محمد بن حسن|شیخ طوسی]] را از اصل کتاب موجود در جدول زیر می‌بینید:
| |
| | |
| تهذیب کتاب موجود تهذیب کتاب موجود تهذیب کتاب موجود
| |
| ص/رقم ص/رقم ص/رقم ص/رقم ص/رقم ص/رقم
| |
| 278/1013 53/99 311/1154 27/18 321/1191 66/137
| |
| 278/1014 53/100 311/1155 30/25 321/1192 66/136
| |
| 279/1015 53/101 313/1157 35/43 322/1193 64/131
| |
| 279/1016 54/104 313/1158 38/52 322/1194 65/133
| |
| 279/1017 54/102 313/1159 38/53 322/1195 65/135
| |
| 279/1018 54/103 313/1160 38/55-57 322/1197 63/129
| |
| 287/1056 28/21 313/1161 - 323/1198 63/128
| |
| 287/1057 30/24 313/1162 40/59 323/1199 61/124
| |
| 287/1058 31/27 313/1163 42/65
| |
| دو تذکر: از. در این مجموعه اخیر بر خلاف سه مجموعه نخست که [[طوسی، محمد بن حسن|شیخ طوسی]] رویات را غالبا به ترتیب از اول تا آخر بر می‌گزیند، رویات به ترتیب معکوس برگزیده شده، تنها دو رقم میانی (1193 و 1194) ترتیب مستقیم دارد.
| |
| | |
| 2. چند موردی که در تهذیب از حسین بن سعید نقل نموده و در کتاب موجود دیده نمی‌شود، با علامت خط تیره مشخص گردیده و به احتمال بسیاردر اصل کتاب حسین بن سعید بوده و از نسخه موجود افتاده است.
| |
| | |
| 288/1059 32/30 313/1164 43/67
| |
| 288/1060 30/31 314/1165 45/71
| |
| 288/1061 - 314/1166 -
| |
| 288/1062 33/35 314/1167 46/76و77
| |
| 288/1063 33/36 314/1169 -
| |
| 288/1064 35/41 315/1170 -
| |
| 289/1065 36/44 315/1171 48/82
| |
| 289/1066 - 315/1172 48/73
| |
| 289/1067 37/50 315/1173 48/85
| |
| 289/1068 37/51
| |
| 41/60
| |
| قسم سوم: تمام یا قسمتی از (کتاب نکاح) حسین بن سعید از کتب سی گانه وی است و با توجه به متصل بودن اسناد آن مشکلی در این قسم دیده نمی‌شود.
| |
| | |
| گفتنی است که با توجه به عبارت آخر این قسم (تم کتاب النکاح و بعده کتاب الطلاق فی الدرج) به نظر می آید که عبارت [[نجاشی، احمد بن علی|نجاشی]] در ترجمه حسین بن سعید: 58/136 که کتاب نکاح و کتاب طلاق را دو کتاب دانسته نه یک کتاب صحیح و عبارت [[طوسی، محمد بن حسن|شیخ طوسی]] در فهرست: 58/220 که از آن برمی آید این دو, یک کتابند درست نیست و برای این که عدد (سی) در تعداد کتاب‌ها صحیح درآید, مثلاً می بایست کتاب التجارات والاجارات یکی باشد چنانچه از عبارت [[نجاشی، احمد بن علی|نجاشی]] برمی آید.
| |
| | |
| قسم چهارم: نیز ممکن است قسمت اندکی از کتاب الحج حسین بن سعید باشد که البته همه آن نیز از کتاب معاویة بن عمار در حج برگرفته شده است.
| |
| | |
| قسم پنجم: ممکن است اصلاً از کتب حسین بن سعید نباشد, بلکه تنها پاره‌ای از روایات آن از حسین بن سعید اخذ شده باشد, و ممکن است از کتب حسین بن سعید بوده که البته نسخه بردار اکثر اسناد آن را اختصار نموده و برخلاف اختصار در قسم دوم, بین روایات کامل و روایات اختصار شده تفاوت ننهاده است. مؤید اصل احتمال اختصار, اختصار بسیار زیادی است که در تعابیر به کار رفته, تعابیری چون ابن یسار (به جای فضیل بن یسار), ابن سنان (به جای عبدالله بن سنان), و اسحاق و ابن عمار (به جای اسحاق بن عمار), و دیگر اختصارات این قسم, از شیوه کتاب اصلی به دور است و نباید از خود مؤلف کتاب باشد. البته قرینه یک شکل بودن اسناد که در قسم دوم بدان تمسک جستیم, در این قسم وجود ندارد.
| |
| | |
| به هرحال, این قسم اخیر چندان مسلم نیست که جزئی از کتب حسین بن سعید باشد, خصوصاً با عنایت به موارد عدیده ای در این قسم که به احتمال قابل توجه از فقه الرضاست, بویژه که تنها اندکی از اسناد مرسل این قسم در سایر مصادر از حسین بن سعید نقل شده است.
| |
| | |
| حاصل بحث حاضر این است که حجم عمده کتابِ موجود, برگرفته از کتاب‌های سی گانه حسین بن سعید است: از کتاب صوم, و کتاب نذور و ایمان و کفارات و کتاب نکاح و احتمالاً کتب دیگر وی, و ممکن است بخشی از کتاب از حسین بن سعید نباشد. | |
| | |
| * کتابُ النوادر, ابی جعفربن محمّدبن عیسی الاشعری القمی, قم, مدرسه امام المهدی, 184ص.
| |
| | |
| 1. مقدمه نوادر, ص9.
| |
| | |
| 2. وی در ج1:16 درباره این کتاب می‌نویسد: واصل من اصول عمدة المحدّثین الشیخ الثقة الحسین بن سعید الاهوازی و کتاب الزهد و کتاب المؤمن له ایضاً, ویظهر من بعض مواضع الکتاب الاوّل انّه کتاب النوادر لاحمد بن محمد بن عیسی القمی
| |
| | |
| در ص24 نیز با اشاره به این که اسناد کتاب با مشایخ حسین آغاز می شود. احتمال اینکه کتاب از وی باشد مظنون شمرده, ولی این احتمال را که کتاب از احمد باشد نیز منتفی نمی‌داند.
| |
| | |
| 3. وسائل 30:159/82 و 192/19, ر.ک: وسائل 20:419.
| |
| | |
| 4. البته روایت احمد بن محمد بن عیسی از برخی از این روایات در اسناد بسیار نادری دیده شده است (مثلاً کافی 7:379/2, 380/5) ولی در کتاب توضیح الاسناد به تفصیل درباره این موارد نادر بحث کرده و محرّف بودن سند را اثبات کرده ایم.
| |
| | |
| 5. بلکه شواهدی برخلاف آن نیز وجود دارد که به برخی از آنها اشاره خواهیم کرد.
| |
| | |
| 6. در تعداد روایات, روایاتی را نیز که به احتمال زیاد از فقه الرضاست, حساب کرده ایم.
| |
| | |
| 7. عبدالله بن معاویه در میان مشایخ حسین بن سعید وجود ندارد, این روایت در بحار 99:13/41 از این کتاب به صورت: عبدالله عن معاویة بن عمار نقل شده که صحیحتر است, ولی در هیچ سندی کسی به نام عبدالله بین حسین بن سعید و معاویة بن عمار واسطه نشده است, بلکه کسانی چون فضالة, حماد (بن عیسی), ابن ابی عمیر, صفوان واسطه اند و می‌بایست عبدالله مصحّف یکی از این نامها باشد.
| |
| ==ساختار==
| |
| كتاب، شامل 456 روايت، در ضمن 37 باب است.
| |
| | |
| ==گزارش محتوا==
| |
| موضوعات مختلفى در اين كتاب مطرح شده است، مانند:
| |
| | |
| 1. بحث‌هايى پيرامون روزه در چند باب؛
| |
| | |
| 2. احكام نذر و قسم؛
| |
| | |
| 3. بحثى مفصل در كفارات مختلف طى چندين فصل؛
| |
| | |
| 4. احكام، شرايط و محرمات ازدواج؛
| |
| | |
| 5. عده طلاق؛
| |
| | |
| 6. مناسك حج؛
| |
| | |
| 7. ديات و حدود؛
| |
| | |
| 8. مكاسب و معاملات؛
| |
| | |
| و...
| |
|
| |
|
| == نسخه‌هاى كتاب == | | == نسخه‌هاى كتاب == |
| خط ۲۷۷: |
خط ۹۳: |
| 2. نسخه‌اى در كتاب‌خانه آیت‌الله حكيم، در نجف اشرف كه تاريخ نگارش آن، 1080 و به خط ابوالفتح اسفراينى مى‌باشد و در اختيار [[حر عاملی، محمد بن حسن|شيخ حر عاملى]]، شيخ على بن حسین آل سليمان بحرانى و علامه [[سماوی، محمد|محمد سماوى]] نيز بوده است. | | 2. نسخه‌اى در كتاب‌خانه آیت‌الله حكيم، در نجف اشرف كه تاريخ نگارش آن، 1080 و به خط ابوالفتح اسفراينى مى‌باشد و در اختيار [[حر عاملی، محمد بن حسن|شيخ حر عاملى]]، شيخ على بن حسین آل سليمان بحرانى و علامه [[سماوی، محمد|محمد سماوى]] نيز بوده است. |
|
| |
|
| | | ==پانویس== |
| | | <references/> |
| | ==منابع مقاله== |
| | [https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/30604 شبیری زنجانی، سید محمدجواد، «نوادر احمد بن محمد بن عیسی یا کتاب حسین بن سعید؟»، آینه پژوهش، مهر و آبان 1376، شماره 46] |
|
| |
|
| [[رده:کتاب‌شناسی]] | | [[رده:کتاب‌شناسی]] |
النوادر، به زبان عربى، تأليف احمد بن محمد بن عيسى اشعرى قمى (از روات بزرگ شيعه در قرن سوم هجرى)، يكى از كتاب‌هاى روايى معتبر و از اصول اولیه شيعه به شمار مى‌آيد و از زمان نگارش تا اين زمان، در طول هزار سال، پيوسته مورد توجه علما و فقهاى شيعه واقع شده است.
روات شيعه، كتاب‌هاى متعددى به نام النوادر نوشته‌اند و معمولاً احاديثى كه در اين كتاب‌ها آمده، احاديثى غير مشهور يا استثنايى است و يا استدراك مباحث مختلف مى‌باشد. در برخى موارد نيز روايات گلچين شده و بسيار قابل توجه را در باب نوادر يا كتاب نوادر مى‌آورند.
ساختار
کتاب، شامل 654 روايت، در ضمن 73 باب است.
گزارش محتوا
مصحّح در مقدمه کتاب درباره نسبت کتاب به احمد بن محمد بن عیسی گفتگو کرده و از برخی نقل نموده که کتاب تألیف حسین بن سعید است، ولی در انتها آن را همان کتاب نوادر احمد بن محمد بن عیسی دانسته است، علامه مجلسی نیز در نسبت این کتاب به احمد بن محمد بن عیسی یا حسین بن سعید تردید نموده، و صاحب وسائل این کتاب را که به گمان وی ناقص است نوادر احمد بن محمد بن عیسی دانسته است.
مراجعه به اسناد کتاب و دقت در آن تردیدی باقی نمی‌گذارد که لااقل عمده کتاب تألیف حسین بن سعید است، زیرا هرچند احمد بن محمد بن عیسی و حسین بن سعید در برخی مشایخ چون ابن ابی عمیر و احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی و عثمان بن عیسی مشترکند، ولی در کتاب، مشایخی دیده می‌شود (مانند نضر بن سوید، قاسم بن محمد، فضالة بن ایوب، محمد بن فضیل، قاسم بن عروة،…) که تنها از مشایخ حسین بن سعید بوده و احمد بن محمد بن عیسی از آنها روایت نمی‌کند.
وجود نام احمد بن محمد بن عیسی در آغاز سند نخستین کتاب نیز دلیلی بر تألیف کتاب توسط وی نیست؛ زیرا در بسیاری از کتاب‌های قدیمی نام راوی کتاب در آغاز آن آمده است، بنابراین احمد بن محمد بن عیسی می‌تواند راوی کتاب باشد.
هیچ دلیلی هم در دست نیست که نام این کتاب نوادر است بنابراین نمی‌توان استدلال کرد که نوادر از احمد بن محمد بن عیسی است و از حسین بن سعید نیست.
از سوی دیگر این کتاب، کتاب زهد حسین بن سعید هم نیست، بلکه کتابی است فقهی نه اخلاقی.
ابواب کتاب
این کتاب در 37 باب تنظیم شده، ولی می‌توان آن را با توجه به موضوع به پنج قسم تقسیم نمود:
- قسم اول: صوم؛ 2 باب (باب اول و دوم)، 15 1 روایت (از رقم 1 15).
- قسم دوم: نذور و ایمان و کفارات؛ 13 باب (از باب 3 15)، 148 روایت (از رقم 16163)
- قسم سوم: نکاح؛ 15 باب (از باب 16 تا 30)، 193 روایت (از رقم 164356).
- قسم چهارم: باب المناسک، 1 باب (باب 31)، 4 روایت (از رقم 357360).
- قسم پنجم: سایر ابواب، 7 باب (از باب 32 تا 37)، 96 روایت (از 361 456)
شناسایی مؤلف و شیوه تنظیم و نام کتاب
قسم اول: ظاهراً قسمتِ کمی از (کتاب الصیام) تألیف حسین بن سعید است که آن نیز به روایت احمد بن محمد بن عیسی بوده و درنتیجه علت آوردن کلمه (و عن) بر سر مشایخ حسین بن سعید و ارجاع ضمیر به حسین بن سعید نیز این است که روایت با تعابیر احمد بن محمد بن عیسی راوی کتاب آغاز می‌گردد، تا حدودی شبیه محاسن برقی که در آن ضمیر (عنه) در اکثر قریب به‌اتفاق اسناد دیده می‌شود و به مؤلف کتاب باز می‌گردد و افزودن آن به سند از سوی راوی کتاب صورت گرفته است.
قسم دوم: تمام یا قسمتی از کتاب (الایمان و النذور و الکفّارات) از کتب سی‌گانه حسین بن سعید است.
اسناد متصل این قسم از اسناد مرسل کاملاً ممتاز شده و در مورد اسناد متصل بحثی نیست، ولی درباره اسناد مرسل در نگاه نخستین سه احتمال وجود دارد:
- این روایات از کتاب یا کتاب دیگری گرفته شده باشد.
- این اسناد معلّق به اسناد قبل باشد.
- این اسناد را نسخه‌بردار کتاب اختصار نموده باشد، شبیه اختصار در تفسیر عیاشی.
احتمال اوّل با توجه به اینکه مشایخ واقع در اول اسناد، استادِ هیچ شخص خاصی نیستند، و از سوی دیگر همگی به یک‌شکل بوده، تمامی با راوی مستقیم از امام معصوم علیه‌السلام شروع می‌شود، بعید به نظر می‌رسد؛ زیرا اگر این روایات از کتاب یا کتاب‌های دیگری باشد نمی‌تواند تصادفاً به یک‌شکل و سیاق درآمده باشد و یا اصلاً روایت مستقیم از امام یا روایت با دو واسطه یا بیشتر در آن دیده نشود، افزون بر اینکه اصل واردکردن روایات از یک کتاب در لابه‌لای روایات کتاب دیگر بعید به نظر می‌رسد.
احتمال دوم نیز بعید است، چراکه اسناد این روایات در سایر کتب مانند کتب اربعه که به نقل از حسین بن سعید است با سندهای قبل متفاوت بوده و در ثانی در اسناد معلّقه معمولاً می‌بایست نام شخص اول سند معلّق در سند معلّق علیه تکرار شده و تعلیق به اتکای این تکرار باشد، ولی در اسناد کتاب موجود چنین نیست.
از سوی دیگر یک‌شکل بودن اسناد کتاب نیز احتمال تعلیق را تضعیف می‌کند؛ بنابراین تنها احتمال سوم برجای می‌ماند.
البته دلیل بسیار محکم بر صحت احتمال سوم، نقل روایات گوناگون این قسم در مجلد هشتم تهذیب شیخ طوسی از حسین بن سعید است. دقت در بسیاری از این روایات و ترتیب آنها می‌رساند که بی‌تردید از اصل همین کتاب اخذ شده است، ولی اسنادی که شیخ نقل می‌کند همگی متّصل است و پس از نام حسین بن سعید، نام مشایخ وی قرار گرفته‌اند. توضیح کامل و استدلال کافی در اخذ شیخ طوسی از اصل کتابِ موجود نیاز به ذکر مقدماتی است که در حوصله این نوشتار نیست؛ بنابراین احتمال اول و دوم نادرست و احتمال سوم صحیح است.
قسم سوم: تمام یا قسمتی از (کتاب نکاح) حسین بن سعید از کتب سی‌گانه وی است و با توجه به متصل بودن اسناد آن مشکلی در این قسم دیده نمی‌شود.
قسم چهارم: نیز ممکن است قسمت اندکی از کتاب الحج حسین بن سعید باشد که البته همه آن نیز از کتاب معاویة بن عمار در حج برگرفته شده است.
قسم پنجم: ممکن است اصلاً از کتب حسین بن سعید نباشد، بلکه تنها پاره‌ای از روایات آن از حسین بن سعید اخذ شده باشد، و ممکن است از کتب حسین بن سعید بوده که البته نسخه‌بردار اکثر اسناد آن را اختصار نموده و برخلاف اختصار در قسم دوم، بین روایات کامل و روایات اختصار شده تفاوت ننهاده است. مؤید اصل احتمال اختصار، اختصار بسیار زیادی است که در تعابیر به‌کاررفته، تعابیری چون ابن یسار (به‌جای فضیل بن یسار)، ابن سنان (به‌جای عبدالله بن سنان)، و اسحاق و ابن عمار (به‌جای اسحاق بن عمار)، و دیگر اختصارات این قسم، از شیوه کتاب اصلی به دور است و نباید از خود مؤلف کتاب باشد. البته قرینه یک‌شکل بودن اسناد که در قسم دوم بدان تمسک جستیم، در این قسم وجود ندارد.
حاصل بحث حاضر این است که حجم عمده کتابِ موجود، برگرفته از کتاب‌های سی‌گانه حسین بن سعید است: از کتاب صوم، و کتاب نذور و ایمان و کفارات و کتاب نکاح و احتمالاً کتب دیگر وی، و ممکن است بخشی از کتاب از حسین بن سعید نباشد[۱]
نسخه‌هاى كتاب
1. نسخه‌اى در كتاب‌خانه آستان قدس رضوى كه تاريخ نگارش آن، 1050ق، است و به خط محمد مؤمن بن حاجى مظفر على اسفراينى مى‌باشد؛
2. نسخه‌اى در كتاب‌خانه آیت‌الله حكيم، در نجف اشرف كه تاريخ نگارش آن، 1080 و به خط ابوالفتح اسفراينى مى‌باشد و در اختيار شيخ حر عاملى، شيخ على بن حسین آل سليمان بحرانى و علامه محمد سماوى نيز بوده است.
پانویس
- ↑ شبیری زنجانی، سید محمدجواد، ص23-26
منابع مقاله
شبیری زنجانی، سید محمدجواد، «نوادر احمد بن محمد بن عیسی یا کتاب حسین بن سعید؟»، آینه پژوهش، مهر و آبان 1376، شماره 46
