دو سفر نامه حج

دو سفر نامه حج
پدیدآوران	جعفریان، رسول (نویسنده)
عنوان‌های دیگر	سفرنامه حج ابوالقاسم مرجانی آئین کلائی (1331ق) و تفصیل سفر مکه معظمه میرزا محمود خان مدیر‌الدوله (1321ق)
ناشر	مشعر
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1387 ش
چاپ	1
شابک	‎978-964-540-159-5
موضوع	سفر نامه‌ها
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏DS‎‏ ‎‏208‎‏ ‎‏/‎‏ج‎‏7‎‏د‎‏9*
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

برای دیگر کاربردها، حج (ابهام‌زدایی) را ببینید.

دو سفرنامه حج، حاوى سفرنامه حج ابوالقاسم مرجانى آئين‌كلائى و سفر مكه معظمه ميرزا محمود خان مديرالدوله است كه به كوشش رسول جعفريان گردآورى، تصحيح و منتشر شده است.

در ابتداى هر دو سفرنامه مقدمه مصحح آمده، سپس متن سفرنامه ذكر شده است. لازم به ذكر است كه اين دو سفرنامه از سفرنامه‌هاى دوره قاجار مى‌باشد.

نویسنده سفرنامه مرجانى، ابوالقاسم مرجانى آئين‌كلائى، يك روحانى از اهالى طالقان است - مرجان و آيين‌كلا از روستاهاى طالقان است - وى يك روحانى روضه‌خوان و درعين‌حال، شخصى فرهيخته بوده و دست كم به اين اندازه توانايى داشته است كه اين سفرنامه را تقريباً به‌صورتى نسبتاً شيرين بنگارد. ادبيات سفرنامه حاضر، نشانگر تسلط نسبى او به فن نگارش در حدى متوسط و شايد اندكى بالاتر، نسبت به زمان خود اوست.

تاريخ سفر وى، بر اساس آنچه از متن به دست مى‌آيد، از رمضان سال 1331 آغاز شده و تا محرم سال 1332 ادامه يافته است. وى درباره تاريخ‌گذارى روزهاى پايانى سفر، على‌الاصول به اشتباه افتاده و بااينكه تا 28 محرم رفته است، دوباره از روزهاى 23 و 24 محرم خبر مى‌دهد!

آنچه مسلم است اينكه وى در شعبان سال 1332؛ يعنى هفت ماه پس از بازگشت، اين متن را تحرير نهايى كرده است. وى گزارش سفر به عتبات خود را كوتاه نوشته و به‌علاوه متن را تا كربلا تمام كرده و خبرى از بازگشت به ايران نداده است. ظاهراً نيازى به اين كار نمى‌ديده است.

وى با هفت نفر از آشنايان خود كه از طالقان بوده‌اند، به اين سفر رفته و تا آخر نيز با آنان همراه بوده است. تكيه او روى «هشت نفر» بودن، سبب شده تا مصحح نام اين سفرنامه را كه مؤلف عنوانى براى آن نگذاشته، «اين هشت نفر در راه حج» بگذارد. اسامى اين افراد را در صفحات نخست سفرنامه ملاحظه مى‌كنيم.

مسير عبور وى، يك مسير دريايى است كه در نيمه اخير دوره قاجارى كم‌وبيش مورد استفاده حجاج، به‌خصوص افراد ثروتمند بوده است. وى از راه باكو به تفليس رفته و از آنجا از راه درياى سياه به استانبول و سپس وارد درياى مديترانه شده، به بيروت مى‌رود. آنگاه عازم دمشق شده و پس از زيارت حضرت زينب و رقيه(س) با قطار تازه تأسيس ميان دمشق - مدينه، راهىِ حرمين شريفين شده است. اين قطار تا مدينه منوره بود. وى پس از اقامت چند روزه در مدينه، عازم مكه شده، اعمال حج را انجام مى‌دهد. بازگشت او از جده به سمت درياى عمان و سپس خليج فارس است. او در بصره پياده شده و از آنجا عازم عتبات مى‌شود.

در جمع، وصف او از پديده‌هايى كه برابر ديدگانش بوده، وصفى خواندنى و همراه با طنز مختصرى است. به‌طور كلى، اتفاق بزرگ و مهمى در اين سفر روى نداده است. شايد تنها استثنا، داستانى است كه براى بخشى از كاروان حجاج در نزدیکى مدينه، در وقت خروج از آن، به سمت مكه روى داده است. اين گزارش جالب توجه است؛ به‌خصوص كه همين گزارش به روايت ديگرى در سفرنامه ميرزا على هسته‌اى نيز منعكس شده است. مصحح، آن سفرنامه را كه درست در همين سال نوشته شده، در كتاب «به‌سوى امّ‌القرى» چاپ كرده است. اين دو گزارش مكمّل يكديگر است و مصحح، متن مربوط به ماجراى حمله به كاروان حجاج را در بيرون مدينه از سفرنامه ميرزا على هسته‌اى در پاورقى اينجا آورده است تا دو روايت كامل‌كننده ماجرا باشد.

به برخى از آگاهى‌هاى مختصر درباره اماكن نيز اشاره كرده، كه ممكن است نكته تازه‌اى درآن يافت شود؛ از جمله درباره ضريح امامان در بقيع نوشته است: «تمامى چهار تن، كه هريك جان تمام عالمند، مرادف هم در ميان يك ضريح نورانى فولادى مزين به مليله‌هاى نقره كه تخميناً پنجاه هزار تومان خرج صنعت و نصب وى از جناب حاجى امين‌السلطنه ايرانى...».

سفرنامه دوم، «تفصيل سفرنامه مكه معظمه» است. نویسنده اين سفرنامه ميرزا محمود خان مديرالدوله، وزير لشكر برادر ميرزا احمد خان مشيرالسلطنه است است كه فرد اخير از رجال مشهور دولت قاجارى، وزير داخله، عدليه و ماليه بود. اما نویسنده ما سال‌ها در آذربايجان مشغول كار بوده و از اين حيث مورد اعتماد مظفرالدين شاه بوده است. در تهران از همان سال 1314 كه سال نخست سلطنت مظفرالدين شاه است، توليت آستانه قدس رضوى به وى سپرده شده و بعدها وزير لشكر شده است.

بدين ترتيب نویسنده از چهره‌هاى برجسته پايتخت بوده است. خود افزون بر اشاراتى كه در ابتداى سفرنامه و انتها در ديد و بازديد علما و سیاسیون مهم پايتخت از جمله شيخ فضل‌الله نورى از خود دارد، نامه‌اى هم از مظفرالدين شاه در پايان سفرنامه درباره سوغاتى كه براى او فرستاده، آورده است.

سفرنامه حاضر در ادامه حركت سفرنامه‌نويسى حج در دوره قاجارى است كه توسط يكى ديگر از صاحب‌منصبان اين دولت نوشته شده و مسير او نيز درست مانند غالب افرادى كه اين زمان از تهران به حج رفته‌اند، از طريق شمال ايران به سمت درياى سياه و از آنجا به استانبول و اسكندريه و كانال سوئز و سپس جده و بازگشت از همان طريق بوده است.

اين سفرنامه، به تفصيل سفرنامه‌هاى مفصل اين دوره مانند فرهاد ميرزا، امين‌الدوله، ميرزا عبدالحسين خان افشار و... نيست، اما به‌رغم اختصار حاوى نكات جالبى درباره مسير راه و حرمين است.

اين سفر در شعبان 1321ق، آغاز شده و تا صفر 1322 به طول انجاميده است.

تاريخ پايان سفرنامه، اول شهر صفر المظفر 1323 (شايد: 1322) است كه على‌القاعده يا بايد سال مذكور 1323 باشد يا اگر در 1322 است بايد اول آن، نه، بلكه دست كم پس از روز پنجم باشد كه روز ورود او به تهران است.

منابع مقاله

مقدمه كتاب.