مسائل الناصريات: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (A-esmaili@noornet.net صفحهٔ مسائل الناصریات را به مسائل الناصريات منتقل کرد) |
جز (جایگزینی متن - 'اسلامي' به 'اسلامى') |
||
| (۶۱ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{جعبه اطلاعات کتاب | |||
| تصویر =NUR00402J1.jpg | |||
| عنوان =مسائل الناصریات | |||
| عنوان‌های دیگر =الناصریات | |||
| پدیدآوران = | |||
[[مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی. مرکز مطالعات و تحقیقات علمی]] (محقق) | |||
| | |||
| | |||
[[علم‌الهدی، علی بن الحسین]] ( | [[علم‌الهدی، علی بن الحسین]] (نویسنده) | ||
| زبان =عربی | |||
|زبان | | کد کنگره =BP 181/6 /ع8م5 | ||
| موضوع = | |||
فقه جعفری - قرن 5ق. | |||
|کد کنگره | | ناشر = | ||
رابطة الثقافة و العلاقات الاسلامىة، مديرية الترجمة و النشر | |||
| مکان نشر =تهران - ایران | |||
|موضوع | | سال نشر = 1417 ق | ||
|ناشر | |||
|مکان نشر | |||
|سال نشر | |||
| کد اتوماسیون =AUTOMATIONCODE00402AUTOMATIONCODE | |||
| چاپ =1 | |||
| شابک =964-6177-55-7 | |||
| تعداد جلد =1 | |||
| کتابخانۀ دیجیتال نور =00402 | |||
| کتابخوان همراه نور =00402 | |||
| کد پدیدآور = | |||
| پس از = | |||
| پیش از = | |||
}} | |||
'''الناصريات'''، یا '''مسائل الطبريات'''، '''مسائل الناصريات'''<ref>[[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذريعة]]/20 370 و 371</ref>تألیف [[علم‌الهدی، علی بن الحسین|سيد ابوالقاسم على بن حسين موسوى بغدادى]]، معروف به شريف مرتضى يا علم الهدى (م 436 ق). | |||
كتاب مسائل الناصريات همان طور كه از نام آن مشخص است شرح و تصحيح كتاب الفقه الناصريّة تأليف سيد ابومحمدحسن بن على اطروش ديلمى، ملقب به ناصر كبير (م 302 يا 304 ق)، جد مادرى [[علم‌الهدی، علی بن حسین|سيد مرتضى]] «قده» است.<ref>[[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذريعة]]/15 201، /16 299</ref> | |||
==ارزش و اعتبار== | ==ارزش و اعتبار== | ||
اين كتاب از مشهورترين كتب فقهى [[علم‌الهدی، علی بن حسین|سيد مرتضى]] است كه همچون كتاب «الإنتصار» و «[[جمل العلم و العمل]]» در طول قرن‌ها مورد توجه فقهاى عظام واقع شده است. | |||
كتاب فقه ناصريه فتاواى سيد ابومحمد اطروش بوده كه در كتاب مسائل الناصريات مورد بحث و استدلال واقع شده است و بعضى از فتاواى او پذيرفته شده و بعضى نيز رد شده است. | |||
كتاب فقه ناصريه فتاواى سيد | |||
اين كتاب به تبيين فقه مقارنه‌اى بين مذاهب اسلامى پرداخته و چون پس از ساير كتب فقهى مؤلف مثل «مسائل الخلاف»، «تنزيه الأنبياء و الأئمة | اين كتاب به تبيين فقه مقارنه‌اى بين مذاهب اسلامى پرداخته و چون پس از ساير كتب فقهى مؤلف مثل «مسائل الخلاف»، «تنزيه الأنبياء و الأئمة عليهم‌السلام»، «العدد» و «مسائل أصول الفقه» نوشته شده است از اعتبار علمى خاصى برخوردار است.<ref>مستدركات أعيان ج /5 294، /16 299</ref> | ||
وسعت اطلاعات و قدرت اجتهاد و استدلال وى و احاطه به نظريات شايع و نادر مذاهب اسلامى در اين كتاب بخوبى مشهود است. كتاب شامل 207 مسألۀ فقهى و عقيدتى است كه مؤلف در عين اختصار و ايجاز با استناد به آيات قرآن كريم و اجماع به بحث پرداخته است. | وسعت اطلاعات و قدرت اجتهاد و استدلال وى و احاطه به نظريات شايع و نادر مذاهب اسلامى در اين كتاب بخوبى مشهود است. كتاب شامل 207 مسألۀ فقهى و عقيدتى است كه مؤلف در عين اختصار و ايجاز با استناد به آيات قرآن كريم و اجماع به بحث پرداخته است. | ||
و همين طور از مباحث اصولى همچون اصل استصحاب، عام و خاص، مفهوم حصر، دلالت امر بر وجوب وفور، استعمال لفظ در اكثر از معنى و مشترك لفظى، اجتماع امر و نهى نيز استفاده نموده است | و همين طور از مباحث اصولى همچون اصل استصحاب، عام و خاص، مفهوم حصر، دلالت امر بر وجوب وفور، استعمال لفظ در اكثر از معنى و مشترك لفظى، اجتماع امر و نهى نيز استفاده نموده است<ref>صفحات 139، 170، 217، 110، 306، 117، 206، 207</ref> | ||
==زيديه بودن ناصر كبير== | ==زيديه بودن ناصر كبير== | ||
اگر چه مشهور است كه سيد حسن بن على ملقب به ناصر كبير (جد سيد مرتضى)، زيدى مذهب بوده است و لكن بسيارى از علماء اماميّه او را دوازده | اگر چه مشهور است كه سيد حسن بن على ملقب به ناصر كبير (جد [[علم‌الهدی، علی بن حسین|سيد مرتضى]])، زيدى مذهب بوده است و لكن بسيارى از علماء اماميّه او را دوازده امامى‌دانسته‌اند. در كتب تراجم و از آن جمله [[أعيان الشيعة (12 جلدی)|أعيان الشيعة]] و مستدركات [[أعيان الشيعة (12 جلدی)|أعيان الشيعة]] نظريات علماى بزرگى در اين رابطه مطرح شده است. | ||
صاحب أعيان الشيعة نهايتا نتيجه مى‌گيرد، و الأصح أنه إمامي اثنا عشري لقول النجاشي، و سپس عبارتى را از رياض العلماء نقل مى‌كند كه: الناصر الكبير هذا من عظماء الإماميّة. (أعيان الشيعة /5 181 | صاحب [[أعيان الشيعة (12 جلدی)|أعيان الشيعة]] نهايتا نتيجه مى‌گيرد، و الأصح أنه إمامي اثنا عشري لقول النجاشي، و سپس عبارتى را از [[رياض العلماء و حياض الفضلاء|رياض العلماء]] نقل مى‌كند كه: الناصر الكبير هذا من عظماء الإماميّة.<ref>[[أعيان الشيعة (12 جلدی)|أعيان الشيعة]] /5 181</ref> | ||
ولى صاحب مستدركات أعيان اين گونه مى‌نويسد: و الذي بدأ لي من هذه الرسالة أن الأطروش ليس إماميا | ولى صاحب مستدركات أعيان اين گونه مى‌نويسد: و الذي بدأ لي من هذه الرسالة أن الأطروش ليس إماميا اثنی‌عشر يا و على أيّ حال فهو يخالف الإماميّة في الشطر الأكبر من فقهه.<ref>مستدركات [[أعيان الشيعة (12 جلدی)|أعيان الشيعة]] /5 294</ref> | ||
با توجه به نظريات مختلفى كه در مورد ناصر كبير ذكر شده است نمى‌توان بطور مسلم و يقينى وى را زيدى مذهب دانست زيرا: | با توجه به نظريات مختلفى كه در مورد ناصر كبير ذكر شده است نمى‌توان بطور مسلم و يقينى وى را زيدى مذهب دانست زيرا: | ||
#نجاشى وى را دوازده امامى‌دانسته است. | |||
#[[شيخ صدوق]] هر وقت از وى نقل روايت مى‌كند، عبارت قدس‌الله‌روحه را ذكر مى‌كند.<ref>[[أعيان الشيعة (12 جلدی)|أعيان الشيعة]] ج /5 180</ref> | |||
#[[علم‌الهدی، علی بن حسین|سيد مرتضى]] پس از نام او عبارت ترضى عنه، ترحم عليه، كرم الله وجهه را ذكر نموده است و در خطبۀ كتاب اين گونه مى‌نويسد: و أنا بتشييد علوم هذا الفاضل البارع كرم الله وجهه أحقّ و أولى لأنّه جدّي من جهة والدي.<ref>خطبۀ كتاب، صفحۀ 62</ref> | |||
#:كه عبارت تشييد به معنى تحكيم و تقويت مى‌باشد و اگر ناصر كبير زيدى مذهب بوده است تشييد و تحكيم علوم زيديّه براى [[علم‌الهدی، علی بن حسین|سيد مرتضى]] معنا نداشته است. در جاى ديگر از خطبۀ كتاب اين چنين مى‌نويسد: | |||
#:و أمّا أبو محمد الناصر الكبير و هو الحسن بن علي، ففضله في علمه و زهده و فقهه أظهر من الشمس الباهرة و هو الذي نشر الإسلام في الديلم حتى اهتدوا به بعد الضلالة و عدلوا بدعائه عن الجهالة، و سيرته الجميلة أكثر من أن تحصى، و أظهر من أن تخفى، و من أرادها أخذها من مظانّها.<ref>خطبۀ كتاب، صفحۀ 63</ref> | |||
#:اين عبارت كه در آن، انتشار اسلام در ديلم و هدايت مردم به ناصر كبير نسبت داده شده با زيدى مذهب بودن وى ناسازگار است. | |||
كه عبارت تشييد به معنى تحكيم و تقويت مى‌باشد و اگر ناصر كبير زيدى مذهب بوده است تشييد و تحكيم علوم زيديّه براى سيد مرتضى معنا نداشته است. در جاى ديگر از خطبۀ كتاب اين چنين مى‌نويسد: | #مطلبى كه [[طباطبایی کربلایی، علی بن محمدعلی|صاحب رياض]] از [[شیخ بهایی، محمد بن حسین|شيخ بهايى]] از كتاب اثبات وجود امام زمان عجل‌الله‌تعالى‌فرجه نقل مى‌كند كه وى بعضى از فروعات فقهى را كه با مذاهب مختلف هماهنگ بوده ذكر نموده است تا دل‌هاى آنان به هم نزديك شده و مردم متفرق و جدا نشوند و به عنوان نمونه اين مسائل را ذكر مى‌كند جمع بين غسل و مسح پاها در وضو، جمع بين قنوت اماميّه و شافعيّه، توقف و ترديد در حليت متعه و تحريم آن. | ||
و أمّا أبو محمد الناصر الكبير و هو الحسن بن علي، ففضله في علمه و زهده و فقهه أظهر من الشمس الباهرة و هو الذي نشر الإسلام في الديلم حتى اهتدوا به بعد الضلالة و عدلوا بدعائه عن الجهالة، و سيرته الجميلة أكثر من أن تحصى، و أظهر من أن تخفى، و من أرادها أخذها من مظانّها. | |||
اين عبارت كه در آن، انتشار اسلام در ديلم و هدايت مردم به ناصر كبير نسبت داده شده با زيدى مذهب بودن وى ناسازگار است. | |||
ناصر كبير در كتابش المسترشد، اين حديث از حضرت | ناصر كبير در كتابش المسترشد، اين حديث از [[امام على(ع)|حضرت علی عليه‌السلام]] را نقل نموده كه: | ||
لا تخلوا الأرض من قائم للّه بحجيّته، إما ظاهر مشهور، أو خائف مغمور. (أعيان الشيعة /5 182، به نقل از كتاب المسترشد | لا تخلوا الأرض من قائم للّه بحجيّته، إما ظاهر مشهور، أو خائف مغمور.<ref>[[أعيان الشيعة (12 جلدی)|أعيان الشيعة]] /5 182، به نقل از كتاب المسترشد</ref> | ||
==تاريخ تأليف== | ==تاريخ تأليف== | ||
بنا به آنچه در مستدركات أعيان الشيعة آمده است: و يظهر مما ورد في هذه الرسالة من أسماء مؤلفاته الأخرى أنها جاءت متاخرة عن التأليف تلك المؤلفات فمن تلك المؤلفات كتاب الخلاف، مسائل أصول الفقه، العدد، تنزيه الأنبياء. ( | بنا به آنچه در مستدركات [[أعيان الشيعة (12 جلدی)|أعيان الشيعة]] آمده است: و يظهر مما ورد في هذه الرسالة من أسماء مؤلفاته الأخرى أنها جاءت متاخرة عن التأليف تلك المؤلفات فمن تلك المؤلفات كتاب الخلاف، مسائل أصول الفقه، العدد، تنزيه الأنبياء.<ref>مستدركات [[أعيان الشيعة (12 جلدی)|أعيان الشيعة]] /5 294</ref> | ||
بنابراین كتاب بايد بين سال‌هاى 420 تا 436 تأليف شده باشد. | |||
==تاريخ چاپ== | ==تاريخ چاپ== | ||
چاپ سنگى اول آن در ضمن جوامع الفقهية در سال | چاپ سنگى اول آن در ضمن جوامع الفقهية در سال 1272ق در ايران بوده است. سپس در سال 1410 ق، در ضمن كتاب سلسلة الينابيع در بيروت چاپ شده است.<ref>[[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذريعة]]/5 252</ref> | ||
كتاب موجود در سال | كتاب موجود در سال 1417ق به وسيلۀ مركز البحوث و الدراسات العلميّة انتشار يافته است. نظارت بر انتشار آن را محمد واعظ زاده به عهده داشته است. | ||
==نسخه‌ها== | ==نسخه‌ها== | ||
آقا بزرگ تهرانى در الذريعة به سه نسخه اشاره نموده است كه عبارتند از: | [[آقا بزرگ تهرانى]] در [[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذريعة]] به سه نسخه اشاره نموده است كه عبارتند از: | ||
#نسخۀ خطى شيخ اكبر، [[کاشف‌الغطاء، جعفر بن خضر|شيخ جعفر کاشف‌الغطاء]] در نزد نوه‌اش شيخ هادى بن شيخ عباس كه در ضمن جوامع الفقهية چاپ شده و به آن مسائل الطبريات نام نهاده‌اند همچنان كه بصروى در فهرست كتب [[علم‌الهدی، علی بن حسین|سيد مرتضى]] آن را به اين نام، ناميده است. | |||
#نسخۀ كتابخانۀ آستان قدس رضوى كه در سال 1093 نوشته شده است.<ref>[[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذريعة]]/20 371</ref> | |||
#نسخه‌اى كه در ضمن جوامع الفقهية چاپ شده است.<ref>[[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذريعة]]/5 252</ref> | |||
==نسخه‌هاى معتبر== | ==نسخه‌هاى معتبر== | ||
| خط ۱۲۲: | خط ۹۵: | ||
در چاپ كتاب موجود از 5 نسخه استفاده شده است كه عبارتند از: | در چاپ كتاب موجود از 5 نسخه استفاده شده است كه عبارتند از: | ||
#نسخۀ مخزن كتابخانۀ عمومى دانشگاه تهران كه نسخۀ قديمى و صحيحى است كه در سال 574ق نوشته شده و با رمز (د) مشخص شده است. | |||
#نسخۀ مخزن كتابخانۀ عمومى مدرسۀ عالى شهيد مطهرى در تهران با شمارۀ 2533 كه نسخۀ قديمى و تصحيح شده‌اى است كه در سال 1248ق نوشته شده و با رمز (ط) مشخص شده است. | |||
#نسخۀ مخزن كتابخانۀ آیت‌الله نجفى مرعشى در قم با شمارۀ 4346 و به خط سيد تقى بن محمدرضا موسوى كه در سال 1236ق نوشته شده و با رمز (ن) مشخص شده است. | |||
#نسخۀ مخزن كتابخانۀ مجلس شوراى اسلامى كه در قرن 12 نوشته شده و با رمز (م) مشخص شده است. | |||
#نسخه‌اى كه در چاپ سنگى در ضمن كتاب جوامع الفقهية چاپ شده و به خط محمدرضا بن عبدالله خوانسارى در سال 1276ق است و با رمز (ج) مشخص شده است. | |||
==مطالب== | ==مطالب== | ||
| خط ۱۵۲: | خط ۱۲۱: | ||
كتاب مسائل الناصريات داراى ابعاد و خصوصيات متعدد و مفيدى است كه در اين مختصر بررسى تفصيلى آن امكان ندارد با اين حال به چند مورد آن اشاره خواهد شد. | كتاب مسائل الناصريات داراى ابعاد و خصوصيات متعدد و مفيدى است كه در اين مختصر بررسى تفصيلى آن امكان ندارد با اين حال به چند مورد آن اشاره خواهد شد. | ||
الف - يكى از مهم‌ترين ويژگى‌هاى كتاب طرح فقه مقارن بين مذاهب مختلف اسلامى است تا جايى كه | الف - يكى از مهم‌ترين ويژگى‌هاى كتاب طرح فقه مقارن بين مذاهب مختلف اسلامى است تا جايى كه مثلاً81 مورد از موارد وفاق بين زيديه و دوازده امامى نظير مسألۀ ذكر «حيّ على خير العمل» در اذان و اقامه را ذكر نموده است. | ||
اين خصوصيت از طرفى نشانگر احاطۀ وسيع مؤلف به نظريات مذاهب اسلامى و از طرفى باعث آشنايى با نظريات آنان مى‌گردد. | اين خصوصيت از طرفى نشانگر احاطۀ وسيع مؤلف به نظريات مذاهب اسلامى و از طرفى باعث آشنايى با نظريات آنان مى‌گردد. | ||
ب - از ديگر ويژگى‌هاى كتاب طرح مسائل فقهى به صورت استدلالى است. اگر چه در اين كتاب نيز نظير الانتصار، اجماعات يكى از دلايل اصلى سيد مرتضى در اثبات نظريات فقهاى اماميه مى‌باشد اما بر خلاف الانتصار صرفا به استدلال‌هاى مختصر و اشاره‌گونۀ اصولى نپرداخته است بلكه بصورت مفصل از علم اصول فقه در اين كتاب استفاده شده است كه بعضى از آنان عبارتند از: | ب - از ديگر ويژگى‌هاى كتاب طرح مسائل فقهى به صورت استدلالى است. اگر چه در اين كتاب نيز نظير الانتصار، اجماعات يكى از دلايل اصلى [[علم‌الهدی، علی بن حسین|سيد مرتضى]] در اثبات نظريات فقهاى اماميه مى‌باشد اما بر خلاف الانتصار صرفا به استدلال‌هاى مختصر و اشاره‌گونۀ اصولى نپرداخته است بلكه بصورت مفصل از علم اصول فقه در اين كتاب استفاده شده است كه بعضى از آنان عبارتند از: | ||
#استعمال لفظ در اكثر از معنى و وجود مشترك لفظى: و لفظه (إلى) قد تستعمل في الغاية و تستعمل أيضا بمعنى مع و كلا الأمرين حقيقة.<ref>صفحۀ 117</ref> | |||
#استصحاب: و كل هذه الأخبار توجب اطّراح الشك و البناء على اليقين.<ref>صفحۀ 139</ref> | |||
#عام و خاص: و لفظ النساء عام في الحوامل و غير الحوامل، ظاهر هذه الآية يقتضي عموم الأمر الذي هو الوجوب لكل الأحوال.<ref>ص 170 و 217</ref> | |||
#استفاده از حقيقت لغوى و شرعى و عرفى: و قد علمنا أن الخف لا يسمى رجلا في لغة و لا شرع و لا عرف.<ref>ص 130، 304</ref> | |||
#عدم التفصيل در مسألۀ ازالۀ نجاسات با آب مطلق: فأمر بتطهير الثوب و لم يفصل بين الماء و غيره.<ref>ص 105</ref> | |||
#مفهوم حصر: در رابطۀ با مفهوم حصر نسبت به لفظ (إنّما)<ref>ص 110</ref> | |||
#استناد به كلام اهل لغت: و لا خلاف بين أهل اللغة في أن اسم الإهاب يتناول الجلد في سائر حالاته.<ref>ص 102 و 103</ref> | |||
#استناد به ظاهر آيات قرآن كريم: و ظاهر هذا الكلام يقتضي أن السفر و المرض يجب معها القضاء.<ref>ص 256</ref> | |||
#استناد به خبر واحد در صورتى كه نص باشد: و هذا نص صريح في موضع الخلاف.<ref>ص 165</ref> | |||
#بحث اجزاء و اجتماع امر و نهى و اين كه نهى آيا اقتضاء فساد دارد و حتى در اين مسأله مؤلف به نظر اصوليين ديگر مى‌پردازد و مى‌نويسد: و ذكر بعض محصّلي من تكلم في أصول الفقه.<ref>ص 81، 207</ref> | |||
#دلالت امر بر وجوب و فور: و قد دللنا على هذه الجملة في مواضع من كلامنا في أصول الفقه و بيّنا أن الصحابة و التابعين،... يحملون أوامر الشرع في الأحكام الشرعيّة من كتاب و سنّة على الوجوب و الفور.<ref>صفحات 306، 108</ref> | |||
ج - از ديگر خصوصيات كتاب، اختصار و دورى از تطويل و زياده گويى است كه در خطبۀ كتاب نيز به آن اشاره دارد: | ج - از ديگر خصوصيات كتاب، اختصار و دورى از تطويل و زياده گويى است كه در خطبۀ كتاب نيز به آن اشاره دارد: | ||
| خط ۱۸۸: | خط ۱۴۷: | ||
د - با توجه به اين كه مسائل الناصريات شرح و تصحيح و تهذيب كتاب فقه الناصريه مى‌باشد مؤلف بالتبع آن، مسائلى را كه صرفا در مذهب اهل تسنن آمده است ذكر نموده است امّا به اين نكته تذكر داده است كه اين مسائل مربوط به فقه اماميّه نيست. | د - با توجه به اين كه مسائل الناصريات شرح و تصحيح و تهذيب كتاب فقه الناصريه مى‌باشد مؤلف بالتبع آن، مسائلى را كه صرفا در مذهب اهل تسنن آمده است ذكر نموده است امّا به اين نكته تذكر داده است كه اين مسائل مربوط به فقه اماميّه نيست. | ||
به عنوان نمونه در مسألۀ خطاى امام | به عنوان نمونه در مسألۀ خطاى امام معصوم عليه‌السلام در بعضى از احكام و يا نسيان او كه موجب فساد امامت او مى‌شود اين گونه مى‌نويسد: هذه المسألة لا تتقدر على مذهبنا، لأنا نذهب إلى أن الإمام يجب أن يكون معصوما من كل زلل و خطاء كعصمة الأنبياء.<ref>مسائل الناصريات، ص 442</ref> | ||
ه - از ديگر خصوصيات كتاب اجماعات متفاوتى است كه در كتاب مطرح شده است، گاهى اجماع متداول با اين عناوين مطرح شده است، إجماع الفرقة المحقة، إجماع الشيعة الإماميّة. | ه - از ديگر خصوصيات كتاب اجماعات متفاوتى است كه در كتاب مطرح شده است، گاهى اجماع متداول با اين عناوين مطرح شده است، إجماع الفرقة المحقة، إجماع الشيعة الإماميّة.<ref>مسائل الناصريات، صفحۀ 84 و 92</ref> | ||
ولى گاهى نيز اجماع خاصى مطرح مى‌گردد كه براى درك معناى آن نياز به تحقيق وسيع در كتاب‌هاى مؤلف و نظائر او هست. در مسألۀ 5 اين گونه آمده است: دليلنا على صحة مذهبنا الإجماع المقدم ذكره، بل إجماع | ولى گاهى نيز اجماع خاصى مطرح مى‌گردد كه براى درك معناى آن نياز به تحقيق وسيع در كتاب‌هاى مؤلف و نظائر او هست. در مسألۀ 5 اين گونه آمده است: دليلنا على صحة مذهبنا الإجماع المقدم ذكره، بل إجماع أهل‌البيت عليهم‌السلام.<ref>مسائل الناصريات، صفحۀ 75</ref> | ||
در مسألۀ عدم جواز امامت فاسق اين گونه آمده است: و عليه إجماع | در مسألۀ عدم جواز امامت فاسق اين گونه آمده است: و عليه إجماع أهل‌البيت كلّهم على اختلافهم و هذه من المسائل المعدودة التي يتفق أهل‌البيت كلّهم على اختلافهم عليها.<ref>مسائل الناصريات، صفحۀ 244</ref> | ||
از طرفى گاهى مؤلف بر خلاف روش متعارف ايشان، براى اثبات مطلبش به اجماع استناد نمى‌كند | از طرفى گاهى مؤلف بر خلاف روش متعارف ايشان، براى اثبات مطلبش به اجماع استناد نمى‌كند مثلاًدر مسائل 31، 42، 43، 97، 145 بدون استناد به اجماع نظريات فقهاى شيعه را اثبات نموده است. | ||
==گفتار بزرگان== | ==گفتار بزرگان== | ||
أعيان الشيعة به نقل از علامۀ حلّى: و جلّ مؤلفاته لم يسبق إليها له في الفقه الناصريات شرح مسائل لجده الناصر. (أعيان الشيعة /1 145 | [[أعيان الشيعة (12 جلدی)|أعيان الشيعة]] به نقل از [[حلی، حسن بن یوسف|علامۀ حلّى]]: و جلّ مؤلفاته لم يسبق إليها له في الفقه الناصريات شرح مسائل لجده الناصر.<ref>[[أعيان الشيعة (12 جلدی)|أعيان الشيعة]] /1 145</ref> | ||
و در جاى ديگر: و هي 207 مسائل فيذكر الشريف المرتضى المسألة ثم يبين الحق و يستدل عليه استدلالا مفصّل. (أعيان الشيعة /5 180 | و در جاى ديگر: و هي 207 مسائل فيذكر الشريف المرتضى المسألة ثم يبين الحق و يستدل عليه استدلالا مفصّل.<ref>[[أعيان الشيعة (12 جلدی)|أعيان الشيعة]] /5 180</ref> | ||
مستدركات أعيان الشيعة: ألف في الفقه المقارن فوازن بين مذهبه محتجا له، و بين المذاهب الأخرى محتجا عليها، و له في ذلك كتب أهمها، الإنتصار و الناصريات. ( | مستدركات [[أعيان الشيعة (12 جلدی)|أعيان الشيعة]]: ألف في الفقه المقارن فوازن بين مذهبه محتجا له، و بين المذاهب الأخرى محتجا عليها، و له في ذلك كتب أهمها، الإنتصار و الناصريات.<ref>مستدركات [[أعيان الشيعة (12 جلدی)|أعيان الشيعة]] /5 282</ref> | ||
در جاى ديگر: و من خير كتب الدالة على سعة اطلاعه و اجتهاده كتاباه الناصريات و الإنتصار فقد ظهر فيهما مدى إلمامه بالمذاهب الفقهية الإسلاميّة. ( | در جاى ديگر: و من خير كتب الدالة على سعة اطلاعه و اجتهاده كتاباه الناصريات و الإنتصار فقد ظهر فيهما مدى إلمامه بالمذاهب الفقهية الإسلاميّة.<ref>مستدركات [[أعيان الشيعة (12 جلدی)|أعيان الشيعة]] /5 277</ref> | ||
رياض العلماء: و الناصر هذا هو الذي ألف السيد المسائل الناصريات و هي مائة مسألة في تصحيح الكتاب الذي ألّفه الناصر المذكور في الفقه. | [[رياض العلماء و حياض الفضلاء|رياض العلماء]]: و الناصر هذا هو الذي ألف السيد المسائل الناصريات و هي مائة مسألة في تصحيح الكتاب الذي ألّفه الناصر المذكور في الفقه.<ref>[[رياض العلماء و حياض الفضلاء|رياض العلماء]] /4 17</ref> | ||
ريحانة الأدب: المسائل الناصرية يا خود الناصريات در فقه و با چندين كتاب ديگر بنام جوامع الفقه در ايران چاپ، و شرح مسائل جدش ناصر الحق آتى الترجمة است. | ريحانة الأدب: المسائل الناصرية يا خود الناصريات در فقه و با چندين كتاب ديگر بنام جوامع الفقه در ايران چاپ، و شرح مسائل جدش ناصر الحق آتى الترجمة است.<ref>ريحانة الأدب /4 187</ref> | ||
==منابع== | ==پانويس == | ||
<references/> | |||
==منابع مقاله== | |||
- [[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذريعة]]/5 252، /15 201، /16 299، /20 370 و 371، /22 299، /24 16 | |||
- | - [[أعيان الشيعة (12 جلدی)|أعيان الشيعة]] /1 145، /5 179 تا 182 | ||
- أعيان الشيعة | - مستدركات [[أعيان الشيعة (12 جلدی)|أعيان الشيعة]] /5 277 تا 296 | ||
- | - [[رياض العلماء و حياض الفضلاء|رياض العلماء]] /4 14 | ||
- | - [[روضات الجنات في أحوال العلماء و السادات|روضات الجنات]]/4 302 | ||
- ريحانة الأدب /4 187 | - ريحانة الأدب /4 187 | ||
| خط ۲۳۱: | خط ۱۹۱: | ||
[[رده:کتاب‌شناسی]] | [[رده:کتاب‌شناسی]] | ||
[[رده:اسلام، عرفان، غیره]] | [[رده:اسلام، عرفان، غیره]] | ||
| خط ۲۳۸: | خط ۱۹۷: | ||
[[رده:فقه مذاهب]] | [[رده:فقه مذاهب]] | ||
[[رده:فقه شیعه]] | [[رده:فقه شیعه]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۹ ژانویهٔ ۲۰۲۱، ساعت ۰۰:۰۷
| مسائل الناصریات | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی. مرکز مطالعات و تحقیقات علمی (محقق) علم‌الهدی، علی بن الحسین (نویسنده) |
| عنوان‌های دیگر | الناصریات |
| ناشر | رابطة الثقافة و العلاقات الاسلامىة، مديرية الترجمة و النشر |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1417 ق |
| چاپ | 1 |
| شابک | 964-6177-55-7 |
| موضوع | فقه جعفری - قرن 5ق. |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BP 181/6 /ع8م5 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
الناصريات، یا مسائل الطبريات، مسائل الناصريات[۱]تألیف سيد ابوالقاسم على بن حسين موسوى بغدادى، معروف به شريف مرتضى يا علم الهدى (م 436 ق).
كتاب مسائل الناصريات همان طور كه از نام آن مشخص است شرح و تصحيح كتاب الفقه الناصريّة تأليف سيد ابومحمدحسن بن على اطروش ديلمى، ملقب به ناصر كبير (م 302 يا 304 ق)، جد مادرى سيد مرتضى «قده» است.[۲]
ارزش و اعتبار
اين كتاب از مشهورترين كتب فقهى سيد مرتضى است كه همچون كتاب «الإنتصار» و «جمل العلم و العمل» در طول قرن‌ها مورد توجه فقهاى عظام واقع شده است.
كتاب فقه ناصريه فتاواى سيد ابومحمد اطروش بوده كه در كتاب مسائل الناصريات مورد بحث و استدلال واقع شده است و بعضى از فتاواى او پذيرفته شده و بعضى نيز رد شده است.
اين كتاب به تبيين فقه مقارنه‌اى بين مذاهب اسلامى پرداخته و چون پس از ساير كتب فقهى مؤلف مثل «مسائل الخلاف»، «تنزيه الأنبياء و الأئمة عليهم‌السلام»، «العدد» و «مسائل أصول الفقه» نوشته شده است از اعتبار علمى خاصى برخوردار است.[۳]
وسعت اطلاعات و قدرت اجتهاد و استدلال وى و احاطه به نظريات شايع و نادر مذاهب اسلامى در اين كتاب بخوبى مشهود است. كتاب شامل 207 مسألۀ فقهى و عقيدتى است كه مؤلف در عين اختصار و ايجاز با استناد به آيات قرآن كريم و اجماع به بحث پرداخته است.
و همين طور از مباحث اصولى همچون اصل استصحاب، عام و خاص، مفهوم حصر، دلالت امر بر وجوب وفور، استعمال لفظ در اكثر از معنى و مشترك لفظى، اجتماع امر و نهى نيز استفاده نموده است[۴]
زيديه بودن ناصر كبير
اگر چه مشهور است كه سيد حسن بن على ملقب به ناصر كبير (جد سيد مرتضى)، زيدى مذهب بوده است و لكن بسيارى از علماء اماميّه او را دوازده امامى‌دانسته‌اند. در كتب تراجم و از آن جمله أعيان الشيعة و مستدركات أعيان الشيعة نظريات علماى بزرگى در اين رابطه مطرح شده است.
صاحب أعيان الشيعة نهايتا نتيجه مى‌گيرد، و الأصح أنه إمامي اثنا عشري لقول النجاشي، و سپس عبارتى را از رياض العلماء نقل مى‌كند كه: الناصر الكبير هذا من عظماء الإماميّة.[۵]
ولى صاحب مستدركات أعيان اين گونه مى‌نويسد: و الذي بدأ لي من هذه الرسالة أن الأطروش ليس إماميا اثنی‌عشر يا و على أيّ حال فهو يخالف الإماميّة في الشطر الأكبر من فقهه.[۶]
با توجه به نظريات مختلفى كه در مورد ناصر كبير ذكر شده است نمى‌توان بطور مسلم و يقينى وى را زيدى مذهب دانست زيرا:
- نجاشى وى را دوازده امامى‌دانسته است.
- شيخ صدوق هر وقت از وى نقل روايت مى‌كند، عبارت قدس‌الله‌روحه را ذكر مى‌كند.[۷]
- سيد مرتضى پس از نام او عبارت ترضى عنه، ترحم عليه، كرم الله وجهه را ذكر نموده است و در خطبۀ كتاب اين گونه مى‌نويسد: و أنا بتشييد علوم هذا الفاضل البارع كرم الله وجهه أحقّ و أولى لأنّه جدّي من جهة والدي.[۸]
- كه عبارت تشييد به معنى تحكيم و تقويت مى‌باشد و اگر ناصر كبير زيدى مذهب بوده است تشييد و تحكيم علوم زيديّه براى سيد مرتضى معنا نداشته است. در جاى ديگر از خطبۀ كتاب اين چنين مى‌نويسد:
- و أمّا أبو محمد الناصر الكبير و هو الحسن بن علي، ففضله في علمه و زهده و فقهه أظهر من الشمس الباهرة و هو الذي نشر الإسلام في الديلم حتى اهتدوا به بعد الضلالة و عدلوا بدعائه عن الجهالة، و سيرته الجميلة أكثر من أن تحصى، و أظهر من أن تخفى، و من أرادها أخذها من مظانّها.[۹]
- اين عبارت كه در آن، انتشار اسلام در ديلم و هدايت مردم به ناصر كبير نسبت داده شده با زيدى مذهب بودن وى ناسازگار است.
- مطلبى كه صاحب رياض از شيخ بهايى از كتاب اثبات وجود امام زمان عجل‌الله‌تعالى‌فرجه نقل مى‌كند كه وى بعضى از فروعات فقهى را كه با مذاهب مختلف هماهنگ بوده ذكر نموده است تا دل‌هاى آنان به هم نزديك شده و مردم متفرق و جدا نشوند و به عنوان نمونه اين مسائل را ذكر مى‌كند جمع بين غسل و مسح پاها در وضو، جمع بين قنوت اماميّه و شافعيّه، توقف و ترديد در حليت متعه و تحريم آن.
ناصر كبير در كتابش المسترشد، اين حديث از حضرت علی عليه‌السلام را نقل نموده كه:
لا تخلوا الأرض من قائم للّه بحجيّته، إما ظاهر مشهور، أو خائف مغمور.[۱۰]
تاريخ تأليف
بنا به آنچه در مستدركات أعيان الشيعة آمده است: و يظهر مما ورد في هذه الرسالة من أسماء مؤلفاته الأخرى أنها جاءت متاخرة عن التأليف تلك المؤلفات فمن تلك المؤلفات كتاب الخلاف، مسائل أصول الفقه، العدد، تنزيه الأنبياء.[۱۱]
بنابراین كتاب بايد بين سال‌هاى 420 تا 436 تأليف شده باشد.
تاريخ چاپ
چاپ سنگى اول آن در ضمن جوامع الفقهية در سال 1272ق در ايران بوده است. سپس در سال 1410 ق، در ضمن كتاب سلسلة الينابيع در بيروت چاپ شده است.[۱۲]
كتاب موجود در سال 1417ق به وسيلۀ مركز البحوث و الدراسات العلميّة انتشار يافته است. نظارت بر انتشار آن را محمد واعظ زاده به عهده داشته است.
نسخه‌ها
آقا بزرگ تهرانى در الذريعة به سه نسخه اشاره نموده است كه عبارتند از:
- نسخۀ خطى شيخ اكبر، شيخ جعفر کاشف‌الغطاء در نزد نوه‌اش شيخ هادى بن شيخ عباس كه در ضمن جوامع الفقهية چاپ شده و به آن مسائل الطبريات نام نهاده‌اند همچنان كه بصروى در فهرست كتب سيد مرتضى آن را به اين نام، ناميده است.
- نسخۀ كتابخانۀ آستان قدس رضوى كه در سال 1093 نوشته شده است.[۱۳]
- نسخه‌اى كه در ضمن جوامع الفقهية چاپ شده است.[۱۴]
نسخه‌هاى معتبر
در چاپ كتاب موجود از 5 نسخه استفاده شده است كه عبارتند از:
- نسخۀ مخزن كتابخانۀ عمومى دانشگاه تهران كه نسخۀ قديمى و صحيحى است كه در سال 574ق نوشته شده و با رمز (د) مشخص شده است.
- نسخۀ مخزن كتابخانۀ عمومى مدرسۀ عالى شهيد مطهرى در تهران با شمارۀ 2533 كه نسخۀ قديمى و تصحيح شده‌اى است كه در سال 1248ق نوشته شده و با رمز (ط) مشخص شده است.
- نسخۀ مخزن كتابخانۀ آیت‌الله نجفى مرعشى در قم با شمارۀ 4346 و به خط سيد تقى بن محمدرضا موسوى كه در سال 1236ق نوشته شده و با رمز (ن) مشخص شده است.
- نسخۀ مخزن كتابخانۀ مجلس شوراى اسلامى كه در قرن 12 نوشته شده و با رمز (م) مشخص شده است.
- نسخه‌اى كه در چاپ سنگى در ضمن كتاب جوامع الفقهية چاپ شده و به خط محمدرضا بن عبدالله خوانسارى در سال 1276ق است و با رمز (ج) مشخص شده است.
مطالب
كتاب شامل كتاب‌هاى طهارت، صلاة، زكاة، صيام، حج، طلاق، بيوع، شفعه، رهن، غصب، ديات، ايمان، فرائض، قضاء و مسائل متفرقه است.
كتاب طهارت شامل 64 مسأله است كه مباحث اقسام آبها، اجزاء وضو، انواع نجاسات، مبطلات وضو، انواع غسل و تيمم را در بر دارد.
در كتاب صلاة، مباحث مقدمات نماز، اوقات نماز، اجزاء نماز، شكيات نماز، نماز مسافر، نماز خوف، نماز عيد فطر و قربان، نماز خورشيد گرفتگى، نماز استسقاء و نماز ميت آورده شده است.
در كتاب طلاق نيز طلاق خلع و لعان بصورت بسيار مختصرى مطرح شده است.
در كتاب قضاء نيز فقط يك مسأله مطرح شده است.
در كتاب زكاة و بطور كلى در كتاب، مباحث خمس مطرح نشده است.
ويژگى‌ها
كتاب مسائل الناصريات داراى ابعاد و خصوصيات متعدد و مفيدى است كه در اين مختصر بررسى تفصيلى آن امكان ندارد با اين حال به چند مورد آن اشاره خواهد شد.
الف - يكى از مهم‌ترين ويژگى‌هاى كتاب طرح فقه مقارن بين مذاهب مختلف اسلامى است تا جايى كه مثلاً81 مورد از موارد وفاق بين زيديه و دوازده امامى نظير مسألۀ ذكر «حيّ على خير العمل» در اذان و اقامه را ذكر نموده است.
اين خصوصيت از طرفى نشانگر احاطۀ وسيع مؤلف به نظريات مذاهب اسلامى و از طرفى باعث آشنايى با نظريات آنان مى‌گردد.
ب - از ديگر ويژگى‌هاى كتاب طرح مسائل فقهى به صورت استدلالى است. اگر چه در اين كتاب نيز نظير الانتصار، اجماعات يكى از دلايل اصلى سيد مرتضى در اثبات نظريات فقهاى اماميه مى‌باشد اما بر خلاف الانتصار صرفا به استدلال‌هاى مختصر و اشاره‌گونۀ اصولى نپرداخته است بلكه بصورت مفصل از علم اصول فقه در اين كتاب استفاده شده است كه بعضى از آنان عبارتند از:
- استعمال لفظ در اكثر از معنى و وجود مشترك لفظى: و لفظه (إلى) قد تستعمل في الغاية و تستعمل أيضا بمعنى مع و كلا الأمرين حقيقة.[۱۵]
- استصحاب: و كل هذه الأخبار توجب اطّراح الشك و البناء على اليقين.[۱۶]
- عام و خاص: و لفظ النساء عام في الحوامل و غير الحوامل، ظاهر هذه الآية يقتضي عموم الأمر الذي هو الوجوب لكل الأحوال.[۱۷]
- استفاده از حقيقت لغوى و شرعى و عرفى: و قد علمنا أن الخف لا يسمى رجلا في لغة و لا شرع و لا عرف.[۱۸]
- عدم التفصيل در مسألۀ ازالۀ نجاسات با آب مطلق: فأمر بتطهير الثوب و لم يفصل بين الماء و غيره.[۱۹]
- مفهوم حصر: در رابطۀ با مفهوم حصر نسبت به لفظ (إنّما)[۲۰]
- استناد به كلام اهل لغت: و لا خلاف بين أهل اللغة في أن اسم الإهاب يتناول الجلد في سائر حالاته.[۲۱]
- استناد به ظاهر آيات قرآن كريم: و ظاهر هذا الكلام يقتضي أن السفر و المرض يجب معها القضاء.[۲۲]
- استناد به خبر واحد در صورتى كه نص باشد: و هذا نص صريح في موضع الخلاف.[۲۳]
- بحث اجزاء و اجتماع امر و نهى و اين كه نهى آيا اقتضاء فساد دارد و حتى در اين مسأله مؤلف به نظر اصوليين ديگر مى‌پردازد و مى‌نويسد: و ذكر بعض محصّلي من تكلم في أصول الفقه.[۲۴]
- دلالت امر بر وجوب و فور: و قد دللنا على هذه الجملة في مواضع من كلامنا في أصول الفقه و بيّنا أن الصحابة و التابعين،... يحملون أوامر الشرع في الأحكام الشرعيّة من كتاب و سنّة على الوجوب و الفور.[۲۵]
ج - از ديگر خصوصيات كتاب، اختصار و دورى از تطويل و زياده گويى است كه در خطبۀ كتاب نيز به آن اشاره دارد:
و أوردنا في كل مسألة على اختصار و اقتصار ما يكفي في العلم بها و الاطلاع على مكنونها و التفرقة بين صحتها و باطلها لأنا لو قصدنا الشرح و البسط و الاستيفاء لخرج هذه المسائل في أضعاف كثيرة.
در جاى ديگر علت اختصار كتاب اين گونه بيان شده است: الزمان يضيق عنه، و الشغل يمنع منه، و إيثار سرعة عود جواب المسائل أوجب بلوغ الغاية في الاختصار.
د - با توجه به اين كه مسائل الناصريات شرح و تصحيح و تهذيب كتاب فقه الناصريه مى‌باشد مؤلف بالتبع آن، مسائلى را كه صرفا در مذهب اهل تسنن آمده است ذكر نموده است امّا به اين نكته تذكر داده است كه اين مسائل مربوط به فقه اماميّه نيست.
به عنوان نمونه در مسألۀ خطاى امام معصوم عليه‌السلام در بعضى از احكام و يا نسيان او كه موجب فساد امامت او مى‌شود اين گونه مى‌نويسد: هذه المسألة لا تتقدر على مذهبنا، لأنا نذهب إلى أن الإمام يجب أن يكون معصوما من كل زلل و خطاء كعصمة الأنبياء.[۲۶]
ه - از ديگر خصوصيات كتاب اجماعات متفاوتى است كه در كتاب مطرح شده است، گاهى اجماع متداول با اين عناوين مطرح شده است، إجماع الفرقة المحقة، إجماع الشيعة الإماميّة.[۲۷]
ولى گاهى نيز اجماع خاصى مطرح مى‌گردد كه براى درك معناى آن نياز به تحقيق وسيع در كتاب‌هاى مؤلف و نظائر او هست. در مسألۀ 5 اين گونه آمده است: دليلنا على صحة مذهبنا الإجماع المقدم ذكره، بل إجماع أهل‌البيت عليهم‌السلام.[۲۸]
در مسألۀ عدم جواز امامت فاسق اين گونه آمده است: و عليه إجماع أهل‌البيت كلّهم على اختلافهم و هذه من المسائل المعدودة التي يتفق أهل‌البيت كلّهم على اختلافهم عليها.[۲۹]
از طرفى گاهى مؤلف بر خلاف روش متعارف ايشان، براى اثبات مطلبش به اجماع استناد نمى‌كند مثلاًدر مسائل 31، 42، 43، 97، 145 بدون استناد به اجماع نظريات فقهاى شيعه را اثبات نموده است.
گفتار بزرگان
أعيان الشيعة به نقل از علامۀ حلّى: و جلّ مؤلفاته لم يسبق إليها له في الفقه الناصريات شرح مسائل لجده الناصر.[۳۰]
و در جاى ديگر: و هي 207 مسائل فيذكر الشريف المرتضى المسألة ثم يبين الحق و يستدل عليه استدلالا مفصّل.[۳۱]
مستدركات أعيان الشيعة: ألف في الفقه المقارن فوازن بين مذهبه محتجا له، و بين المذاهب الأخرى محتجا عليها، و له في ذلك كتب أهمها، الإنتصار و الناصريات.[۳۲]
در جاى ديگر: و من خير كتب الدالة على سعة اطلاعه و اجتهاده كتاباه الناصريات و الإنتصار فقد ظهر فيهما مدى إلمامه بالمذاهب الفقهية الإسلاميّة.[۳۳]
رياض العلماء: و الناصر هذا هو الذي ألف السيد المسائل الناصريات و هي مائة مسألة في تصحيح الكتاب الذي ألّفه الناصر المذكور في الفقه.[۳۴]
ريحانة الأدب: المسائل الناصرية يا خود الناصريات در فقه و با چندين كتاب ديگر بنام جوامع الفقه در ايران چاپ، و شرح مسائل جدش ناصر الحق آتى الترجمة است.[۳۵]
پانويس
- ↑ الذريعة/20 370 و 371
- ↑ الذريعة/15 201، /16 299
- ↑ مستدركات أعيان ج /5 294، /16 299
- ↑ صفحات 139، 170، 217، 110، 306، 117، 206، 207
- ↑ أعيان الشيعة /5 181
- ↑ مستدركات أعيان الشيعة /5 294
- ↑ أعيان الشيعة ج /5 180
- ↑ خطبۀ كتاب، صفحۀ 62
- ↑ خطبۀ كتاب، صفحۀ 63
- ↑ أعيان الشيعة /5 182، به نقل از كتاب المسترشد
- ↑ مستدركات أعيان الشيعة /5 294
- ↑ الذريعة/5 252
- ↑ الذريعة/20 371
- ↑ الذريعة/5 252
- ↑ صفحۀ 117
- ↑ صفحۀ 139
- ↑ ص 170 و 217
- ↑ ص 130، 304
- ↑ ص 105
- ↑ ص 110
- ↑ ص 102 و 103
- ↑ ص 256
- ↑ ص 165
- ↑ ص 81، 207
- ↑ صفحات 306، 108
- ↑ مسائل الناصريات، ص 442
- ↑ مسائل الناصريات، صفحۀ 84 و 92
- ↑ مسائل الناصريات، صفحۀ 75
- ↑ مسائل الناصريات، صفحۀ 244
- ↑ أعيان الشيعة /1 145
- ↑ أعيان الشيعة /5 180
- ↑ مستدركات أعيان الشيعة /5 282
- ↑ مستدركات أعيان الشيعة /5 277
- ↑ رياض العلماء /4 17
- ↑ ريحانة الأدب /4 187
منابع مقاله
- الذريعة/5 252، /15 201، /16 299، /20 370 و 371، /22 299، /24 16
- أعيان الشيعة /1 145، /5 179 تا 182
- مستدركات أعيان الشيعة /5 277 تا 296
- رياض العلماء /4 14
- روضات الجنات/4 302
- ريحانة الأدب /4 187
- لؤلؤ البحرين 313