دو سفر نامه از جنوب ایران

دو سفر نامه از جنوب ایران نوشته سيد على آل داوود، مجموعه‌اى است شامل دو سفرنامه درباره جغرافياى طبيعى، راه‌ها و فواصل شهرها و روستاها، جغرافياى انسانى و اقتصادى صفحات مركزى و جنوبى ايران در عصر قاجار.

دو سفر نامه از جنوب ایران
پدیدآوران	آل داود، سید علی (تصحيح و تنظيم)
ناشر	امير کبير
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1377 ش
چاپ	2
شابک	‎964-00-0436-7
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

ساختار

از نام نویسنده سفرنامه نخست اطلاعى نداريم؛ اما مى‌دانيم كه وى يكى از مأموران دولتى ايران به روزگار محمّدشاه قاجار و احتمالاً از صاحب‌منصبان نظامى بوده است.

سفرنامه دوم شرح سفر محمّدحسن ميرزا مهندس و على‌خان مهندس است كه از تهران به شيراز رفته و باز گشته و اين مسير را به دقت توصيف كرده‌اند.

گزارش محتوا

اين دو سفرنامه از چند جهت حايز اهميت است. يكى آن كه نخستين يا از نخستين سفرنامه‌هايى است كه نويسندگان آن‌ها به شيوه جهانگردان اروپايى كار كرده‌اند و از آثار آن‌ها متأثر بوده‌اند. ديگر آن كه اين سفرنامه‌ها نشان مى‌دهند كه سنّت سفرنامه‌نويسى در ميان ايرانيان هر چند رواج بسيار نداشته، اما هنوز زنده بوده است؛ و باز آن كه نويسندگان اين سفرنامه‌ها، به ويژه سفرنامه اول، با آن كه از مأموران دولتى ايران بوده‌اند، از اوضاع حقيرانه زندگى اكثريت مردم و تسلّط مستبدانه و ستمگرانه حكّام و امرا سخن رانده و گاه از انتقاد نسبت به دولت قاجار نيز باز نايستاده‌اند.

نویسنده سفرنامه اول در 27 جمادى‌الاول 1256، به دستور محمدشاه، سفر خود را از اصفهان به سوى شيراز آغاز كرده است. وى از شيراز به بوشهر و از آن جا به بندر گناوه و عسلويه و بندر ديلم و نواحى دشستان رفته و سرانجام به بندر شيو رسيده است. اين سفر، چنان كه از گزارش‌هاى نویسنده برمى‌آيد، حدود يك سال تا (19 ربيع‌الاول 1257) به درازا كشيده است. از آن جا كه شيوه نویسنده در ذكر حوادث، روزشمارانه است، مى‌توان گفت كه از آثار سال‌شمار تاريخى تأثير پذيرفته بوده است. وى تقريبا هر روز به يكى از شهرها يا شهرك‌ها و روستاهاى اين مسير مى‌رسيده و، ذيل وقايع هر روز، يكى از اين شهرها يا روستاها توصيف شده است. البته گزارش نویسنده هميشه روزانه نيست. مثلاً او وقايع نهم رجب تا پنجم ذى‌حجه؛ يعنى قريب به يك ماه، را در يك فصل ذكر كرده يا پس از وقايع يازدهم ذى‌حجه به وقايع بيستم همان ماه پرداخته و متذكّر شده كه چند روز فاصله را در كازرون متوقف بوده است. توصيف شهرها و روستاها شامل پستى و بلندى‌ها، رودها، راه‌ها و فواصل آن، كاروانسراها، قنات‌ها، سكنه شهرها، محلاّت و كوى‌ها، و گاه برخى ابنيه و عمارات تاريخى است.

يكى از مهم‌ترين فصول كتاب به شيراز اختصاص يافته كه متضمّن نگاه نسبتا دقيقى به شهر، مردم، كوى‌ها، مساجد و جوامع و ديگر خصوصيات شهر است و هم در اينجا از بينوايى و پراكندگى كشاورزان و ويرانى روستاها ياد شده است. آنچه نویسنده از انگليسى‌ها، كه در كشاكش جنگ هرات به جنوب ايران يورش آوردند، در بوشهر ديده و نقل كرده نيز حاكى از همين نگاه دقيق و تيزبينانه است. وى در اينجا بر محمّدشاه خرده گرفته كه چرا به سلطه‌جويى انگلیسیان گردن نهاده است. از آنجا كه نویسنده سفرنامه نام روستاها و شهرك‌هاى اين مسير را به صورتى كه از مردم محلى مى‌شنيده ضبط مى‌كرده است، در بعضى موارد، در املاى نام درست دچار خطا شده است. هم چنين، آن چنان كه از عناوين سفرنامه پيداست، نویسنده گاه، در توصيف يك منطقه يا شهر يا روستا، به ذكر برخى حوادث تاريخى كه در آنجا واقع شده نيز پرداخته است.

سفرنامه دوم نوشته دو تن از مهندسان تحصيل كرده دارالفنون تهران در ايام ناصرالدين شاه قاجار است، و هر چند بر اين اثر نام هر دو تن آمده، ولى ويراستار كتاب، با مقايسه اثر حاضر و سفرنامه ديگرى كه از محمّدحسن ميرزا باقى مانده و در واقع دنباله گزارش سفر او از شيراز به فسا و دارابگرد و جهرم و خُفر و كوار در 1308 است، به اين نتيجه رسيده كه سفرنامه حاضر نيز به قلم اين محمّدحسن ميرزاست و على‌خان مهندس نویسنده را در كارهاى فنّى يارى كرده است. به هر حال، پيداست كه مقصود بررسى و شناخت احوالِ راهِ تهران به شيراز و وضعيّت راه‌ها و روستاهاى اين مسير براى سفر ناصرالدين شاه بوده است؛ زيرا نام هر يك از منازل اين مسير طولانى را در كنارِ عنوانِ «اردوى مبارک» ياد كرده است؛ مثلاً «منزل حسن‌آباد محل اردوى مبارک» يا «منزل شصت و سوم اردوى مبارک قريه لنگرود است».

به علاوه، اطلاعاتى درباره حيوانات شكارى هر منطقه، چگونگى تهيه آذوقه و آب، اوضاع جوّى در فصول گوناگون و محصولات قابل استفاده هر يك از شهرها و روستاها نيز به همين نيّت گردآورى شده است. مسير رفت و برگشت نويسندگان اين سفرنامه با صاحب سفرنامه اول متفاوت بوده است. اينان از تهران به قم و از آن جا به راهِ محلات و گلپايگان، كمره، خوانسار، فريدن، كرند، نجف‌آباد، اصفهان و نايين به شيراز رسيده‌اند و هنگام بازگشت از مسير قشلاقى شيراز استفاده كرده، نخست به زرقان و بند امير و تخت جمشيد رفته و از راه اصفهان به سمت نطنز و كاشان منحرف شده و از طريق قم به لنگرود، منزل شصت و چهارم، و سپس به تهران رسيده‌اند. اين دو تن، نقشه‌اى از مسير رفت و برگشت خود تهيه كرده‌اند كه به شمار منازل سفر (64) تقسيم شده و در حاشيه توضيحاتى كه مى‌توان آن را خلاصه همين سفرنامه دانست، به دست داده‌اند.

وضعيت كتاب

ارزش كار آقاى آل‌داوُد در اين است كه به تصحيح و چاپ متن دو سفرنامه اكتفا نكرده، بلكه ضمايمى بر آن‌ها افزوده است، مثل گفتار مفصل جغرافياى طبيعى ايران كه بر اساس متن دوم نوشته شده است و چاپ آن در اين جا امكان مقابله و مقايسه و تصحيح و تكميل را فراهم مى‌آورد. همچنين توضيحات مؤلف درباره اسامى جغرافيايى بر سودمندى كتاب مى‌افزايد، و نيز فهرست‌هاى چهارگانه آن كار مراجعه به كتاب و استفاده از آن را تسهيل مى‌كند.

منابع مقاله

1. ذاكرالحسينى، محسن؛ دو سفرنامه از جنوب ايران، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: نامه فرهنگستان، پاييز 1378 - شماره 13 ISC (3 صفحه - از 140 تا 142).
2. روح بخشان، عبدالحمید؛دو سفرنامه از جنوب ايران، پايگاه مجلات تخصصى نور، مجله نشردانش، سال شانزدهم، بهار 1378 - شماره 1 (1 صفحه - از 77 تا 77).