منابع اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامی

منابع اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامی
پدیدآوران	جناتی، محمدابراهیم (نویسنده)
ناشر	کيهان
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1370 ش
چاپ	1
موضوع	ادله (فقه) فقه - مأخذ
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏161‎‏ ‎‏/‎‏ج‎‏9‎‏م‎‏8
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

منابع اجتهاد از ديدگاه مذاهب اسلامى كتابى است كه توسط آیت‌الله محمد ابراهيم جنّاتى شاهرودى در سال 1367‌ش و به زبان فارسى براى تبيين ادله‌اى كه مذاهب گوناگون اسلامى در فقه خود بدانها استدلال مى‌كنند، تأليف شده است كه براى محققان فن بسيار مفيد مى‌باشد.

ساختار

مؤلف، در قالب پيش گفتار بعضى از مطالب لازم را در مورد اجتهاد بيان كرده، سپس شروع مى‌كند به بررسى تك تك منابع اجتهاد كه عبارتند از: قرآن، سنت، اجماع، عقل، قياس، استحسان، مصالح مرسله، قاعده استصلاح، مذهب صحابى، سد ذرايع و فتح ذرايع، شريعت سلف، عرف و عادت، سيره عملى اهل مدينه، استدلال و استصحاب كه به بررسى اجمالى تك تك آنها مى‌پردازيم.

گزارش محتوا

قرآن:

ايشان در شروع بررسى منابع ابتدا نظريات فقهاى مذاهب اسلامى را درباره منابع اجتهاد بيان كرده است؛ براى مثال گفته شده كه كتاب، سنّت، عقل و اجماع منابع فقه شیعه دوازده امامى مى‌باشد. علماى اخبارى فقط كتاب و سنت را و گاه فقط سنت را به عنوان منبع اجتهاد پذيرفته‌اند. برخى ديگر چون علماى مذهب حنفى كتاب، سنت متواتره، اقوال صحابه، اجماع صحابه، قياس، استحسان و نظر عرف را منبع استنباط مى‌دانند. علماى مذهب مالكى، شافعى، حنبلى و ظاهرى‌ها نيز هر كدام براى خود منابعى دارند كه در بعضى موارد با ديگرى متفاوت مى‌باشند.

مؤلف در ادامه، قرآن را به عنوان مرجع مورد اتفاق همه مذاهب اسلامى برشمرده است كه اختلافات اندك نيز در جزيياتى مانند تفسير، نسخ، تحريف و مانند آن مى‌باشد. در تاريخ فقاهت نيز هميشه قرآن به عنوان اولين مرجع شناخته شده است كه بقيه مراجع استنباط همگى در طول آن قرار مى‌گيرند. تشكيل شدن بخش اعظم قرآن از آيات الاحكام خود در تاييد اين رفتار فقها مى‌باشد كه در طول ساليان متمادى كوشيده‌اند تا ظرايف و نكات تازه‌اى را در مورد اين آيات به دست آورند كه امروزه اين تلاش‌ها در اختيار ما قرار گرفته است. اينكه اولين تحقيق در مورد آيات الاحكام از چه زمانى شروع شده است نكته بعدى مورد توجه مؤلف مى‌باشد كه آن را با وجود اختلافى بودن از چند كتاب قابل توجه نقل كرده است.

تأليفات گران‌سنگى نيز در مورد آيات الاحكام به وجود آمده كه آيات الاحكام محمد بن سائب كلبى، تفسير خمسمائه آيه فى الاحكام تأليف مقاتل بن سليمان خراسانى بلخى، تفسير آيات الاحكام هشام بن محمد بن سائب كلبى كوفى، احكام الاحكام عباد بن عباس طالقانى جزو اولين‌ها مى‌باشند. مؤلف درادامه به طور خاص آثار علماى مذاهب گوناگون را در فقه القرآن برشمرده است و سپس کیفیت استنباط حكم از قرآن را به همراه پيش نيازهاى اين كار مورد بررسى قرار داده است، در اين زمينه اعتقاد به حجيت ظواهر قرآن ضرورى مى‌باشد كه در ميان فرق اسلامى فقط عده‌اى از اخباریين آن را قبول نكرده‌اند ايشان بحث عميقى را نيز درباره محكمات و متشابهات قرآن ارائه نموده‌اند كه بحثى علمى و قابل توجه بوه و با اشاره به بعضى از اين محكمات و متشابهات همراه مى‌باشد. غير از اين بواطنى نيز براى آيات قرآن تعريف شده كه آن هم مانند آيات متشابه بدون بهره گيرى از كلمات معصومين عليهم‌السلام قابل فهم نمى‌باشد. روايتى جامع در اين باره از امام سجاد(ع) نقل شده كه به اين صورت است: «كتاب الله عز و جل على أربعه أشياء على العبارة و الإشارة و اللطائف و الحقائق فالعبارة للعوام و الإشارة للخواص و اللطائف للأولياء و الحقائق للأنبياء».

در مورد كتاب و استنباط احكام از آن يك مطلب مهم و جنجالى ديگر نيز وجود دارد كه عبارت است از تخصيص عام قرآنى به خبر واحد كه جوانب گوناگون در اين‌جا مورد بررسى مؤلف واقع شده است. قرائت‌هاى مختلف قرآن و بحث از نسخ و تحريف هم ديگر مطالب مهم اين بخش از كتاب مى‌باشند.

سنت:

سنت به عنوان دومين منبع از منابع اجتهاد از مفصل‌ترين بخش‌هاى كتاب است كه با بحثى مبسوط راجع به معناى لغوى و اصطلاحى آن نزد فقها و علماى كلامى و اصولى آغاز شده است. حجيت و اعتبار سنت بحث بعدى است كه در چند زمينه از آن بحث شده است ابتدا اينكه چگونه قول، فعل و تقرير رسول خدا(ص) بر همگان حجت است؟ اين مطلب با اينكه امروزه براى ما بسيار روشن و مسلم است لكن به قول مؤلف نياز به اثبات دارد. اولين دليل حجيتش نصوص قرآنى هستند كه آيه 7 سوره حشر«ما آتاكم الرسول فخذوه و ما نهاكم عنه فانتهوا» يكى از آنها مى‌باشد. احاديث، دليل عقلى و اجماع نيز بر حجيت آن وجود دارد كه از همه آنها بحث شده است.

سنت صحابه و سنت ائمه ديگر محورهاى بحث است كه به تفصيل و به دقت تبيين گرديده‌اند. اما راه‌هاى رسيدن به سنت، رابطه سنت و كتاب، ميزان نياز اجتهاد به كتاب و سنت، ناقلان حديث، آغاز تدوين سنت، پيدايش علم حديث، اقسام سنت، شرح اقسام خبر و موارد عدم حجيت خبر واحد از ديگر نكات مهم اين بخش مى‌باشند.اجماع:

سومين منبع اجتهاد، اجماع است كه از نظر تأثيرش در شناخت احكام شرعى مورد بررسى قرار گرفته است. معناى لغوى و اصطلاحى اجماع در قدم اول مشخص شده‌اند تا زمينه ورود به بحث به طور دقيق فراهم گردد. در معناى اصطلاحى آن گفته شده كه عبارت است از: اتفاق و هم‌رأيى در حكمى از احكام شرعى. مؤلف در مرحله بعدى آراى مذهب اسلامى را در مورد حجيت اجماع بررسى كرده و ادله قائلين به حجيت آن و نيز ادله قائلين به عدم حجيت آن را برشمرده است. در ميان قائلان به حجيت نيز آراى متفاوتى وجود دارد؛ براى مثال علماى كلام و فقهاى مذهب حنفى، شافعى، و مالكى آن را به طور مطلق حجت دانسته‌اند، در مقابل فقهاى مذهب ظاهرى و حنبلى كه فقط اجماع صحابه يا بعضى از بزرگان اهل سنت را معتبر دانسته‌اند. دانشمندان اصول اماميه نيز معتقدند كه اجماع داراى اعتبار و حجت است به شرط اينكه كاشف از رأى معصوم باشد و گر نه براى مطلق اجماع اعتبار شرعى قائل نيستند. كسانى هم كه قائل به حجيت آن شده‌اند، به قرآن و احاديث و حكم عقل استناد كرده‌اند كه مبسوطش در كتاب آمده است. اقسام اجماع و ارزش آن در بينش اماميه و نيز كتاب‌هاى تأليف شده در زمينه اجماع، ديگر مطالبى هستند كه مورد اشاره قرار گرفته‌اند.

عقل:

چهارمين منبع اجتهاد عقل است كه به عنوان يكى از منابع عام شناخت معارف بشرى در همه زمينه‌هاى مادى و معنوى حيات مطرح مى‌باشد. در حديثى از اميرالمؤمنين(ع) بيدارى عقول انسان‌ها به عنوان هدف بعثت انبيا شمرده شده است. سير تاريخى مبحث عقل و بحث از حسن و قبح عقلى در افعال ديگر مطالب اين قسمت از كتاب مى‌باشند.

مؤلف در ملازمه بين عقل و شرع به مطالبى اشاره نموده است كه البته بيش از اين نياز به تحقيق داشته و مصادر ادراك عقل و نيز درجات آن هم در ذيلش آمده‌اند. اصلى‌ترين بخش بحث كه همان جايگاه عقل در استنباط احكام است بعد از موارد مذكور بيان شده است. در اين‌جا نيز آراى گوناگونى از بزرگان اهل علم نقل شده است كه از آن جمله، بعضى معتقدند ادراكات عقلى به طور مطلق دراستنباط احكام شرعى داراى اعتبار و حجيت است. بعضى ديگر به طور مطلق آن را بى‌اعتبار دانسته‌اند؛ در مقابل اينها بعضى راه ميانه و دقيق را برگزيده‌اند كه عبارت است از اينكه ادراكات يقينى و قطعى در حوزه استنباط احكام معتبر بوده و اداكات غير يقينى عقل در كار استنباط احكام قابل اعتماد نيستند.

ما در ذكر ديگر منابع اجتها فقط به تعريفى اجمالى بسنده مى‌كنيم:

قياس:

عبارت است از نوعى تشبيه و تمثيل بين احكام كه مجرد شباهت و تمثيل مى‌تواند براى معتقدان به قياس منشأ استنباط حكم و يا سريان آن از مشبه‌به به مشبه شود.

استحسان:

اين دليل جايى است كه دو دليل مى‌تواند شامل واقعه‌اى شود ولى فقيه به جهتى كه مى‌پسندد و نيكو مى‌شمارد يكى از آن دو دليل را بر ديگرى ترجيح مى‌دهد.

مصالح مرسله:

در اصطلاح گروهى از انديشمندان اهل سنت مصالح مرسله عبارت است از تشريع حكم براى حوادث واقعه و پديده‌هاى نو بر مبناى رأى و مصلحت انديشى در مواردى كه به عنوان كلى و يا جزيى نصى وارد نشده باشد.

قاعده استصلاح:

استصلاح حكمى است كه مبتنى بر مصلحت مى‌باشد و اين در جايى است كه بر اثر نبودن همانند در شرع، قياس در آن جريان نداشته باشد و مطابق آن نصى نيز نباشد.

مذهب صحابى:

آنچه در مورد صحابى مورد اتفاق است اين است كه پيامبر(ص) را در زمان طولانى ملاقات كرده و از ايشان حفظ حديث نموده و در حال ايمان از دنيا برود، مذهب اينان يكى از منابع اجتهاد شمرده شده است.

سد ذرايع و فتح ذرايع:

يعنى وسيله قرار دادن چيز داراى مصلحت براى رسيدن به چيز داراى مفسده.

شريعت سلف:

شريعت سلف، عرف و عادت، سيره عملى اهل مدينه، استدلال و استصحاب هم واژه‌هايى هستند كه نياز چندانى به تعريف ندارند.