مجموعة من رسائل جابر بن حيان: تفاوت میان نسخه‌ها
(صفحه‌ای تازه حاوی «{{جعبه اطلاعات کتاب | تصویر =NUR24089J1.jpg | عنوان =مجموعة من رسائل جابر بن حيان | عن...» ایجاد کرد) |
جز (جایگزینی متن - '}} [[' به '}} [[') |
||
| (۵۵ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{جعبه اطلاعات کتاب | {{جعبه اطلاعات کتاب | ||
| تصویر =NUR24089J1.jpg | | تصویر =NUR24089J1.jpg | ||
| عنوان =مجموعة من رسائل جابر بن | | عنوان =مجموعة من رسائل جابر بن حیان | ||
| عنوان‌های دیگر = | | عنوان‌های دیگر = | ||
| پدیدآوران = | | پدیدآوران = | ||
[[جابر بن | [[جابر بن حیان]] (نویسنده) | ||
[[کراوس، پل]] (گردآورنده و محقق) | [[کراوس، پل]] (گردآورنده و محقق) | ||
[[ | [[بدوی، عبدالرحمن]] (مقدمه‌نويس) | ||
| زبان =عربی | | زبان =عربی | ||
| کد کنگره = | | کد کنگره = | ||
| خط ۱۶: | خط ۱۶: | ||
| مکان نشر =فرانسه - پاريس | | مکان نشر =فرانسه - پاريس | ||
| سال نشر =مجلد1: 2009م , | | سال نشر =مجلد1: 2009م , | ||
| کد اتوماسیون =AUTOMATIONCODE24089AUTOMATIONCODE | | کد اتوماسیون =AUTOMATIONCODE24089AUTOMATIONCODE | ||
| خط ۲۲: | خط ۲۲: | ||
| شابک = | | شابک = | ||
| تعداد جلد =1 | | تعداد جلد =1 | ||
| کتابخانۀ دیجیتال نور = | | کتابخانۀ دیجیتال نور =24089 | ||
| کتابخوان همراه نور =24089 | |||
| کد پدیدآور =3036 | | کد پدیدآور =3036 | ||
| پس از = | | پس از = | ||
| پیش از = | | پیش از = | ||
}} | }} | ||
'''مجموعة من رسائل جابر بن | |||
'''مجموعة من رسائل جابر بن حیان'''، همان گونه که از نام آن پیداست، مشتمل بر رساله‌هایی منسوب به [[جابر بن حیان]] در موضات فلسفه، کیمیا و طب است که توسط [[کراوس، پل|پل کراوس]] (متوفای 1944ق) گردآوری شده است. [[بدوی، عبدالرحمن|عبدالرحمن بدوی]] بر این کتاب مقدمه نوشته است. | |||
==ساختار== | ==ساختار== | ||
کتاب با | کتاب با مقدمه‌ای در رابطه با [[جابر بن حیان]] و آثار او و شرح حال [[کراوس، پل|کراوس]] آغاز شده است. | ||
این مجموعه که شامل ۱۷ کتاب یا رساله از آثار جابر بن حیان است، بدون نظم و | این مجموعه که شامل ۱۷ کتاب یا رساله از آثار [[جابر بن حیان]] است، بدون نظم و دسته‌بندی خاصی ارائه شده است. برخی از نوشته‌های این مجموعه، به‌صورت کامل و برخی به‌صورت ناقص و تنها بخشی از رساله ذکر شده است. | ||
==گزارش محتوا== | ==گزارش محتوا== | ||
برای نخستین بار در سده ششم هجری/ دوازدهم میلادی، آثار جابر (به نام گبر) به زبان لاتین ترجمه شد. سپس در | برای نخستین بار در سده ششم هجری/ دوازدهم میلادی، آثار جابر (به نام گبر) به زبان لاتین ترجمه شد. سپس در قرن 11 و 12ق/17 و 18م، مستشرقان شروع به نوشتن مطالبی درباره جابر کردند. [[کراوس، پل|پل کراوس]] به مدت چهارده سال (1944-1930م)، تحقیقاتی در مورد جابر بن حیان به انجام رساند. تحقیقات وی در مورد جابر به «مسئله جابری» مشهور شد. فؤاد سزگین در اثر خود تاريخ التراث العربي در مورد [[جابر بن حیان]] گفتگو کرد و نظریات [[کراوس، پل|پاول کراوس]] را زیر سؤال برد. ماکس مایرهوف، هاپکینز و [[نصر، سید حسین|دکتر سید حسین نصر]] نیز به تحقیق مجموعه جابری پرداخته و بسیاری از گوشه‌های تاریک زندگی و آثار وی را روشن کرده‌اند. اهمیت این موضوع بدین سبب است که نتایج به‌دست‌آمده از سوی [[کراوس، پل|کراوس]] نه فقط در معنای محدودتر آن برای تاریخ علم، بلکه برای تحقیقات اسلام‌شناسی اهمیت داشته است<ref>ر.ک: محدث، سیده فاطمه؛ عظیمزاده تهرانی، طاهره، ص32-30</ref>. | ||
«كتاب الماجد»، اولین رساله | «كتاب الماجد»، اولین رساله مطرح‌شده در این مجموعه است. نویسنده در ابتدای این رساله به توصیه استادش درباره تألیف و ترتیب آثار اشاره کرده است. او چنین می‌نویسد که استاد ترتیب خاصی را در نگارش آثارش به او تأکید کرده که اگرچه بخشی از اهدافش را می‌دانسته، اما بر تمام اهداف ایشان واقف نبوده و نمی‌توانسته با نظر ایشان مخالفت کند<ref>ر.ک: متن کتاب، ص20</ref>. | ||
او در رابطه با عنوان کتاب، «ماجد» را در نزد مردم کسی | او در رابطه با عنوان کتاب، «ماجد» را در نزد مردم کسی می‌داند که به‌لحاظ فعل و کردار ممدوح و به‌لحاظ سجایا و صفات، کریم و بخشنده باشد و در باطن نیز همین‌گونه باشد<ref>ر.ک: همان، ص21</ref>. | ||
به گفته هانری کربن، جابر | به گفته هانری کربن، [[جابر بن حیان|جابر بن حیان]]، کیمیاگری اسماعیلیمذهب است، ولذا در این کتاب رمزی، طرحهای ادواری شدن در حکمت تاریخ اسماعیلیه بر مبنای سه حرف «میم، عین و سین» [محمد(ص)، علی(ع) و سلمان] شکل گرفته است و با ماجد تکمیل شده است<ref>ر.ک: کربن، هانری، ص64، پاورقی 10</ref>. | ||
همچنین اعتقاد افراطی مبنی بر تقدم و برتری حروف (برگرفته از نام بزرگان دین) بر یکدیگر، مثل عین (در علی) بر میم (در محمد) در این کتاب مشاهده | همچنین اعتقاد افراطی مبنی بر تقدم و برتری حروف (برگرفته از نام بزرگان دین) بر یکدیگر، مثل عین (در علی) بر میم (در محمد) در این کتاب مشاهده می‌شود<ref>ر.ک: متن کتاب، ص28</ref>. | ||
«كتاب الراهب»، درباره اعمال کیمیاوی (تصعید، تقطیر و تعفین) است. در بخشی از این رساله چنین | «كتاب الراهب»، درباره اعمال کیمیاوی (تصعید، تقطیر و تعفین) است. در بخشی از این رساله چنین می‌خوانیم که استاد جابر او را به یک راهب راهنمایی می‌کند. به او می‌گویند که این راهب در منطقه‌ای از شام است؛ لذا برای دیدن او به شام رفته و موفق به دیدن او می‌شود و به گفته خودش تنها مطلبی را که در علم کیمیا می‌آموزد در این کتاب ذکر می‌کند<ref>ر.ک: متن کتاب، ص51-50</ref>. | ||
«كتاب الحدود»، از جمله | «كتاب الحدود»، از جمله رساله‌های ارزشمند این مجموعه است که به ذکر حدود و طبقه‌بندی علوم اختصاص دارد. به نظر می‌رسد طبقه‌بندی [[جابر بن حیان]] در زمره اولین طبقه‌بندی‌ها از علوم در جهان اسلام است که بر اساس تقسیم‌بندی دوتایی شکل گرفته است. [[جابر بن حیان]] بر اساس نگرش خود از نظام طبیعت و ظاهراً با توجه به نظریه توازن خود، به طبقه‌بندی متفاوتی از علوم دست یازیده است. | ||
«كتاب الحدود»، | «كتاب الحدود»، رساله‌ای است حاوی مجموعه‌ای از تعاریف از علوم و دیگر مفاهیم علمی که جابر خود اهمیت و ارزش آن را خاطرنشان می‌سازد. در واقع وی نه‌تنها این مطلب را در مقدمه این رساله به خواننده گوشزد می‌کند، بلکه در چندین جای دیگر این مجموعه نیز به آن تصریح می‌نماید<ref>ر.ک: خزائیلی نجف‌آبادی، محمدباقر، ص77</ref>. | ||
تعیین حدود علوم دنیوی ظاهراً | تعیین حدود علوم دنیوی ظاهراً آسان است. این علم مربوط به صوری است که به‌وسیله عقل و نفس به جهت جلب منفعت و دفع ضرر قبل از مرگ حاصل می‌گردد. جابر تصریح می‌کند که عقل و نفس به این دلیل در کنار هم ذکر شده‌اند که این تعریف، علم به امور شهوانی را که به‌تنهایی مربوط به نفس است، از دسته‌بندی خارج می‌کند. به همین ترتیب رأی را نیز که خاص عقل در حالت استقلال از نفس است، در بر نمی‌گیرد. سایر علوم دنیوی که در واقع مرتبط به وجوه مختلف ممکن فعالیت کیمیایی هستند، صرف نظر از تمامی علوم دیگر بر اساس معیار کفایت طبقه‌بندی شده‌اند. علوم شریف، علومی هستند که انسان را در قوام یک زندگانی پررونق به‌طور کامل کفایت کرده و از تمامی مردم بی‌نیاز می‌گرداند. این علوم عبارتند از معارف ضروری برای کیمیاگری که جابر تحت این جداول، مجموعه‌ای از صنایع نسبتاً پیچیده و مؤثر را ذکر می‌کند که بر اساس همان معیار طبقه‌بندی شده‌اند<ref>رک: همان، ص79-78</ref>. | ||
اما علوم وضیع | اما علوم وضیع ظاهراً شاخه‌های فعالیت آزمایشگاهی هستند که در مقابل کیمیا که شریفترین حرفه است، با نوعی تحقیر، «صنایع» خوانده شده است. در مجموع دونمرتبه بودن آنها به این جهت است که صرفاً منافع دنیوی محدود به این دنیای دنی را بر اساس فرایندهای معمولی تأمین می‌کند که با ثمره کیمیا فاصله زیادی دارد. اما علوم دینی در انتزاعی‌ترین مرتبه آنها به‌مثابه «صور فراهم‌آمده برای عقل ظاهر می‌شود (یتحلی بها العقل) که به‌کارگیری آنها، دستیابی به منفعتهایی را که پس از مرگ به آنها چشم امید هست، میسر می‌گرداند». این عبارتی است که جابر به‌وسیله آن، اهمیت اساسی علم دینی را متذکر می‌شود. وی سپس این علوم را به دو حوزه علوم شرعی و علوم عقلی دسته‌بندی می‌کند. گروه اول در ظاهر دسته‌ای شناخته‌شده است، اما تعریفی که كتاب الحدود به دست می‌دهد، بسیار انتزاعی است که صریحاً به اسلام اشاره نمی‌کند: «این علمی است که امکان می‌دهد که نافعترین رفتارهای دینی و دنیوی شناخته شوند، به این جهت که یک منفعت دنیوی می‌تواند پس از مرگ سودمند باشد». اما جابر در علوم شرعی، تمایز معناداری قائل است و دو وجه ظاهر و باطن را در مقابل هم قرار می‌دهد. علم ظاهر، علم به قواعد عمومی امر کلی است که با طبیعت، عقول و نفوس طبیعی سازگار است. درحالی‌که وجه دوم علم، علل وجود این قواعد و اهداف خاص آنهاست که با عقول الهی سازگار می‌باشد<ref>ر.ک: همان، ص80-79</ref>. | ||
اما تعریف علوم عقلی، صرفاً فلسفی است و | اما تعریف علوم عقلی، صرفاً فلسفی است و جابر اصلاً به جایگاه، نقش و پیوند آن با دیگر حوزه‌های علوم دینی و علوم دنیوی تصریح نمی‌نماید و به تعریف آنها به‌مثابه علم احوالی که حواس از درک آن عاجز و عقل جزئی نمی‌تواند آن را کسب نماید، کفایت می‌کند؛ احوال منبعث از علت الاولی و احوال خود عقل، احوال عقل کلی، نفس کلی و نفس جزئی که اکتساب فضیلت در عالم کون را تسریع می‌نماید و نیل به عالم بقا را میسر می‌گرداند. بر اساس این تعریف، عقل بشر می‌تواند با قلمرو الوهی تماس برقرار کند<ref>ر.ک: همان، ص80</ref>. | ||
کتاب اخراج، از آثار فلسفی - پزشکی است با موضوع حرکت قوه به فعل. طبایع کواکب سبعه، خواص نجوم و تأثیرات آنها در بلاد، سباعیه (علوم | کتاب اخراج، از آثار فلسفی - پزشکی است با موضوع حرکت قوه به فعل. طبایع کواکب سبعه، خواص نجوم و تأثیرات آنها در بلاد، سباعیه (علوم هفت‌گانه طب، طلسمات، صنعت، خواص، میزان، استخدام علویات و صور) و... از جمله مباحث این کتاب است<ref>ر.ک: متن کتاب، ص164-72</ref>. | ||
در کتاب میزان صغیر درباره عناصر اربعه و مراحل خلقت عناصر و ارکان طبیعی بحث شده است. طبیعت در خود چهار رکن حرارت، یبوست، رطوبت و برودت دارد. این ارکان در تمام اجسام طبیعی وجود دارند و استوارکننده اجسامند<ref>ر.ک: همان، ص174</ref> | در کتاب میزان صغیر درباره عناصر اربعه و مراحل خلقت عناصر و ارکان طبیعی بحث شده است. طبیعت در خود چهار رکن حرارت، یبوست، رطوبت و برودت دارد. این ارکان در تمام اجسام طبیعی وجود دارند و استوارکننده اجسامند<ref>ر.ک: همان، ص174</ref>. | ||
جابر در این رساله تلاش | جابر در این رساله تلاش می‌کند علوم مختلف را به کمک علم موازین تبیین کند. موازین، همان روابط ریاضی به‌وجودآورنده هر موجود از قبیل کانی، گیاه، حیوان و... است. بنابراین به کمک این موازین، او قاطعانه اظهار می‌کند که شدت طبایع را می‌داند و مثلاً اینکه یک کانی خاص، دقیقاً این شدت سرما، خشکی، گرمی و تری را دارد<ref>ر.ک: همان، ص170؛ لری، پی یر، ص58-57</ref>. | ||
«كتاب ميدان العقل»، تتمه کتاب میزان است؛ لذا نویسنده متذکر شده که شایسته است پیش از مطالعه آن، کتاب میزان فراگرفته شود<ref>ر.ک: متن کتاب، ص33</ref> | «كتاب ميدان العقل»، تتمه کتاب میزان است؛ لذا نویسنده متذکر شده که شایسته است پیش از مطالعه آن، کتاب میزان فراگرفته شود<ref>ر.ک: متن کتاب، ص33</ref>. | ||
جابر در این کتاب، طبایع چهارگانه سنتی را مورد مداقه قرار داده است. | جابر در این کتاب، طبایع چهارگانه سنتی را مورد مداقه قرار داده است. | ||
«كتاب البحث»، در آداب تعلیم و تعلم نوشته شده است. در ابتدای این کتاب چنین | «كتاب البحث»، در آداب تعلیم و تعلم نوشته شده است. در ابتدای این کتاب چنین می‌خوانیم: بر دانشآموز واجب است که نرمخو باشد و تمامی گفته‌های استادش را از همه جهات بپذیرد و در هیچ امری بر او اعتراض نکند..<ref>ر.ک: همان، ص202</ref>. | ||
«الخمسين»، | «الخمسين»، رساله‌ای در تبیین اعتقادات فرقه اسماعیلیه است. جابر در ابتدای این رساله از 55 شخصیت نام برده که به اعتقاد او همه آنها از علم امام مطلع هستند؛ لذا می‌توانند امام باشند. تنها تفاوت امام با این افراد این است که امام، علم کاملی دارد که به آن عمل می‌کند، اما باقی آنها به علمشان عمل نمی‌کنند<ref>ر.ک: همان، ص230</ref>. | ||
السبعين و الخواص الكبير، نیز از جمله آثاری هستند که جابر در آنها همانند دیگر آثار به علم موازین پرداخته است. | السبعين و الخواص الكبير، نیز از جمله آثاری هستند که جابر در آنها همانند دیگر آثار به علم موازین پرداخته است. | ||
كتاب الأحجار علی رأي بليناس»، نیز از دیگر آثار جابر در علم موازین است که جابر با ذکر سخنان بلیناس حکیم رومی به بررسی کلام او پرداخته است. به گفته جابر، بلیناس معتقد است که برای هریک از حیوان و نبات و حجر و دیگر اشیاء میزانی وجود دارد و هریک را | كتاب الأحجار علی رأي بليناس»، نیز از دیگر آثار جابر در علم موازین است که جابر با ذکر سخنان بلیناس حکیم رومی به بررسی کلام او پرداخته است. به گفته جابر، بلیناس معتقد است که برای هریک از حیوان و نبات و حجر و دیگر اشیاء میزانی وجود دارد و هریک را به‌اجمال در چهار کتاب شرح داده است. این آثار به‌قدری مجمل و مبتنی بر هم هستند که جابر معتقد است کسی که کتاب خودش را پیش از آنها مطالعه نکند، هیچ انتفاعی نخواهد برد<ref>ر.ک: همان، ص382</ref>. | ||
«كتاب الحاصل»، از جمله آثاری است که نام امام جعفر صادق(ع) | «كتاب الحاصل»، از جمله آثاری است که نام [[امام جعفر صادق(ع)]] زینت‌بخش ابتدای آن است. جابر در ابتدای کتابش می‌نویسد: مولای من [[امام جعفر صادق(ع)|جعفر بن محمد(ع)]] روزی به من فرمود: بعد از این کتاب‌ها که در موازین نوشتی، چه حاصلی را انتظار داری؟ و من «كتاب الحاصل» را نوشتم و مولای من نام آن را «الحاصل» نهاد<ref>ر.ک: همان، ص459؛ غضبان، سید جعفر، ص51</ref>. | ||
«كتاب القديم»، رساله دیگری است که موضوع قدیم یا حادث بودن عالم را مورد بررسی قرار داده است. نویسنده در ابتدای رساله این موضوع را از دشوارترین موضوعات نزد قدمای فلاسفه دانسته است و تأکید | «كتاب القديم»، رساله دیگری است که موضوع قدیم یا حادث بودن عالم را مورد بررسی قرار داده است. نویسنده در ابتدای رساله این موضوع را از دشوارترین موضوعات نزد قدمای فلاسفه دانسته است و تأکید می‌کند که: «اگر بگویم که بیشتر فلاسفه در حسرت حل این مسئله از دنیا رفتند، صادق بوده‌ام»<ref>ر.ک: متن کتاب، ص468</ref>. | ||
سه کتاب سر مکنون، تجمیع و تصریف در موضوع علم موازین و کیمیا، | سه کتاب سر مکنون، تجمیع و تصریف در موضوع علم موازین و کیمیا، پایان‌بخش رسائل این مجموعه‌اند. | ||
==وضعیت کتاب== | ==وضعیت کتاب== | ||
فهرست مطالب در انتهای کتاب ذکر شده است. | فهرست مطالب در انتهای کتاب ذکر شده است. | ||
در | در پاورقی‌های کتاب، اختلاف نسخ، تصحیح و توضیح برخی الفاظ و عبارات ذکر شده است. | ||
==پانویس == | ==پانویس== | ||
<references/> | <references/> | ||
==منابع مقاله== | ==منابع مقاله== | ||
# مقدمه و متن کتاب. | # مقدمه و متن کتاب. | ||
# هانری کربن، «اعیاد و عبادات حکیمان»، ترجمه انشاءالله رحمتی، پایگاه مجلات تخصصی نور، اطلاعات حکمت و معرفت، آبان 1388، شماره 44، صفحه 60 تا | # [[:noormags:566390|هانری کربن، «اعیاد و عبادات حکیمان»، ترجمه انشاءالله رحمتی، پایگاه مجلات تخصصی نور، اطلاعات حکمت و معرفت، آبان 1388، شماره 44، صفحه 60 تا 64]]. | ||
#: | #[[:noormags:285032|غضبان، سید جعفر، «جابر بن حیان کیست؟»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله کانون، سال نهم، آذر 1344، شماره 9، صفحه 47 تا 51]]. | ||
#[[:noormags:1100694|محدث، سیده فاطمه؛ عظیمزاده تهرانی، طاهره، «جایگاه جابر بن حیان در اندیشه کراوس و سزگین»، پایگاه مجلات تخصصی نور، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، پاییز 1394، سال ششم، شماره 20، صفحه 29 تا 48]]. | |||
#: | #[[:noormags:1031413|خزائیلی نجف‌آبادی، محمدباقر، «جابر بن حیان و طبقه‌بندی علوم»، پایگاه مجلات تخصصی نور، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، پاییز 1391، سال سوم، شماره 8، صفحه 73 تا 82]]. | ||
#[[:noormags:135717|لری، پی یر، «کیمیا در آثار جابر بن حیان»، پایگاه مجلات تخصصی نور، تاریخ علم، تابستان 1384، شماره 3، صفحه 55 تا 62]]. | |||
#: | |||
#: | ==وابسته‌ها== | ||
{{وابسته‌ها}} | |||
[[رده:کتاب‌شناسی]] | [[رده:کتاب‌شناسی]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۶ سپتامبر ۲۰۲۱، ساعت ۱۳:۰۵
| مجموعة من رسائل جابر بن حیان | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | جابر بن حیان (نویسنده)
کراوس، پل (گردآورنده و محقق) بدوی، عبدالرحمن (مقدمه‌نويس) |
| ناشر | دار بيبليون |
| مکان نشر | فرانسه - پاريس |
| سال نشر | مجلد1: 2009م , |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
مجموعة من رسائل جابر بن حیان، همان گونه که از نام آن پیداست، مشتمل بر رساله‌هایی منسوب به جابر بن حیان در موضات فلسفه، کیمیا و طب است که توسط پل کراوس (متوفای 1944ق) گردآوری شده است. عبدالرحمن بدوی بر این کتاب مقدمه نوشته است.
ساختار
کتاب با مقدمه‌ای در رابطه با جابر بن حیان و آثار او و شرح حال کراوس آغاز شده است. این مجموعه که شامل ۱۷ کتاب یا رساله از آثار جابر بن حیان است، بدون نظم و دسته‌بندی خاصی ارائه شده است. برخی از نوشته‌های این مجموعه، به‌صورت کامل و برخی به‌صورت ناقص و تنها بخشی از رساله ذکر شده است.
گزارش محتوا
برای نخستین بار در سده ششم هجری/ دوازدهم میلادی، آثار جابر (به نام گبر) به زبان لاتین ترجمه شد. سپس در قرن 11 و 12ق/17 و 18م، مستشرقان شروع به نوشتن مطالبی درباره جابر کردند. پل کراوس به مدت چهارده سال (1944-1930م)، تحقیقاتی در مورد جابر بن حیان به انجام رساند. تحقیقات وی در مورد جابر به «مسئله جابری» مشهور شد. فؤاد سزگین در اثر خود تاريخ التراث العربي در مورد جابر بن حیان گفتگو کرد و نظریات پاول کراوس را زیر سؤال برد. ماکس مایرهوف، هاپکینز و دکتر سید حسین نصر نیز به تحقیق مجموعه جابری پرداخته و بسیاری از گوشه‌های تاریک زندگی و آثار وی را روشن کرده‌اند. اهمیت این موضوع بدین سبب است که نتایج به‌دست‌آمده از سوی کراوس نه فقط در معنای محدودتر آن برای تاریخ علم، بلکه برای تحقیقات اسلام‌شناسی اهمیت داشته است[۱].
«كتاب الماجد»، اولین رساله مطرح‌شده در این مجموعه است. نویسنده در ابتدای این رساله به توصیه استادش درباره تألیف و ترتیب آثار اشاره کرده است. او چنین می‌نویسد که استاد ترتیب خاصی را در نگارش آثارش به او تأکید کرده که اگرچه بخشی از اهدافش را می‌دانسته، اما بر تمام اهداف ایشان واقف نبوده و نمی‌توانسته با نظر ایشان مخالفت کند[۲].
او در رابطه با عنوان کتاب، «ماجد» را در نزد مردم کسی می‌داند که به‌لحاظ فعل و کردار ممدوح و به‌لحاظ سجایا و صفات، کریم و بخشنده باشد و در باطن نیز همین‌گونه باشد[۳].
به گفته هانری کربن، جابر بن حیان، کیمیاگری اسماعیلیمذهب است، ولذا در این کتاب رمزی، طرحهای ادواری شدن در حکمت تاریخ اسماعیلیه بر مبنای سه حرف «میم، عین و سین» [محمد(ص)، علی(ع) و سلمان] شکل گرفته است و با ماجد تکمیل شده است[۴].
همچنین اعتقاد افراطی مبنی بر تقدم و برتری حروف (برگرفته از نام بزرگان دین) بر یکدیگر، مثل عین (در علی) بر میم (در محمد) در این کتاب مشاهده می‌شود[۵].
«كتاب الراهب»، درباره اعمال کیمیاوی (تصعید، تقطیر و تعفین) است. در بخشی از این رساله چنین می‌خوانیم که استاد جابر او را به یک راهب راهنمایی می‌کند. به او می‌گویند که این راهب در منطقه‌ای از شام است؛ لذا برای دیدن او به شام رفته و موفق به دیدن او می‌شود و به گفته خودش تنها مطلبی را که در علم کیمیا می‌آموزد در این کتاب ذکر می‌کند[۶].
«كتاب الحدود»، از جمله رساله‌های ارزشمند این مجموعه است که به ذکر حدود و طبقه‌بندی علوم اختصاص دارد. به نظر می‌رسد طبقه‌بندی جابر بن حیان در زمره اولین طبقه‌بندی‌ها از علوم در جهان اسلام است که بر اساس تقسیم‌بندی دوتایی شکل گرفته است. جابر بن حیان بر اساس نگرش خود از نظام طبیعت و ظاهراً با توجه به نظریه توازن خود، به طبقه‌بندی متفاوتی از علوم دست یازیده است. «كتاب الحدود»، رساله‌ای است حاوی مجموعه‌ای از تعاریف از علوم و دیگر مفاهیم علمی که جابر خود اهمیت و ارزش آن را خاطرنشان می‌سازد. در واقع وی نه‌تنها این مطلب را در مقدمه این رساله به خواننده گوشزد می‌کند، بلکه در چندین جای دیگر این مجموعه نیز به آن تصریح می‌نماید[۷].
تعیین حدود علوم دنیوی ظاهراً آسان است. این علم مربوط به صوری است که به‌وسیله عقل و نفس به جهت جلب منفعت و دفع ضرر قبل از مرگ حاصل می‌گردد. جابر تصریح می‌کند که عقل و نفس به این دلیل در کنار هم ذکر شده‌اند که این تعریف، علم به امور شهوانی را که به‌تنهایی مربوط به نفس است، از دسته‌بندی خارج می‌کند. به همین ترتیب رأی را نیز که خاص عقل در حالت استقلال از نفس است، در بر نمی‌گیرد. سایر علوم دنیوی که در واقع مرتبط به وجوه مختلف ممکن فعالیت کیمیایی هستند، صرف نظر از تمامی علوم دیگر بر اساس معیار کفایت طبقه‌بندی شده‌اند. علوم شریف، علومی هستند که انسان را در قوام یک زندگانی پررونق به‌طور کامل کفایت کرده و از تمامی مردم بی‌نیاز می‌گرداند. این علوم عبارتند از معارف ضروری برای کیمیاگری که جابر تحت این جداول، مجموعه‌ای از صنایع نسبتاً پیچیده و مؤثر را ذکر می‌کند که بر اساس همان معیار طبقه‌بندی شده‌اند[۸].
اما علوم وضیع ظاهراً شاخه‌های فعالیت آزمایشگاهی هستند که در مقابل کیمیا که شریفترین حرفه است، با نوعی تحقیر، «صنایع» خوانده شده است. در مجموع دونمرتبه بودن آنها به این جهت است که صرفاً منافع دنیوی محدود به این دنیای دنی را بر اساس فرایندهای معمولی تأمین می‌کند که با ثمره کیمیا فاصله زیادی دارد. اما علوم دینی در انتزاعی‌ترین مرتبه آنها به‌مثابه «صور فراهم‌آمده برای عقل ظاهر می‌شود (یتحلی بها العقل) که به‌کارگیری آنها، دستیابی به منفعتهایی را که پس از مرگ به آنها چشم امید هست، میسر می‌گرداند». این عبارتی است که جابر به‌وسیله آن، اهمیت اساسی علم دینی را متذکر می‌شود. وی سپس این علوم را به دو حوزه علوم شرعی و علوم عقلی دسته‌بندی می‌کند. گروه اول در ظاهر دسته‌ای شناخته‌شده است، اما تعریفی که كتاب الحدود به دست می‌دهد، بسیار انتزاعی است که صریحاً به اسلام اشاره نمی‌کند: «این علمی است که امکان می‌دهد که نافعترین رفتارهای دینی و دنیوی شناخته شوند، به این جهت که یک منفعت دنیوی می‌تواند پس از مرگ سودمند باشد». اما جابر در علوم شرعی، تمایز معناداری قائل است و دو وجه ظاهر و باطن را در مقابل هم قرار می‌دهد. علم ظاهر، علم به قواعد عمومی امر کلی است که با طبیعت، عقول و نفوس طبیعی سازگار است. درحالی‌که وجه دوم علم، علل وجود این قواعد و اهداف خاص آنهاست که با عقول الهی سازگار می‌باشد[۹].
اما تعریف علوم عقلی، صرفاً فلسفی است و جابر اصلاً به جایگاه، نقش و پیوند آن با دیگر حوزه‌های علوم دینی و علوم دنیوی تصریح نمی‌نماید و به تعریف آنها به‌مثابه علم احوالی که حواس از درک آن عاجز و عقل جزئی نمی‌تواند آن را کسب نماید، کفایت می‌کند؛ احوال منبعث از علت الاولی و احوال خود عقل، احوال عقل کلی، نفس کلی و نفس جزئی که اکتساب فضیلت در عالم کون را تسریع می‌نماید و نیل به عالم بقا را میسر می‌گرداند. بر اساس این تعریف، عقل بشر می‌تواند با قلمرو الوهی تماس برقرار کند[۱۰].
کتاب اخراج، از آثار فلسفی - پزشکی است با موضوع حرکت قوه به فعل. طبایع کواکب سبعه، خواص نجوم و تأثیرات آنها در بلاد، سباعیه (علوم هفت‌گانه طب، طلسمات، صنعت، خواص، میزان، استخدام علویات و صور) و... از جمله مباحث این کتاب است[۱۱].
در کتاب میزان صغیر درباره عناصر اربعه و مراحل خلقت عناصر و ارکان طبیعی بحث شده است. طبیعت در خود چهار رکن حرارت، یبوست، رطوبت و برودت دارد. این ارکان در تمام اجسام طبیعی وجود دارند و استوارکننده اجسامند[۱۲].
جابر در این رساله تلاش می‌کند علوم مختلف را به کمک علم موازین تبیین کند. موازین، همان روابط ریاضی به‌وجودآورنده هر موجود از قبیل کانی، گیاه، حیوان و... است. بنابراین به کمک این موازین، او قاطعانه اظهار می‌کند که شدت طبایع را می‌داند و مثلاً اینکه یک کانی خاص، دقیقاً این شدت سرما، خشکی، گرمی و تری را دارد[۱۳].
«كتاب ميدان العقل»، تتمه کتاب میزان است؛ لذا نویسنده متذکر شده که شایسته است پیش از مطالعه آن، کتاب میزان فراگرفته شود[۱۴]. جابر در این کتاب، طبایع چهارگانه سنتی را مورد مداقه قرار داده است.
«كتاب البحث»، در آداب تعلیم و تعلم نوشته شده است. در ابتدای این کتاب چنین می‌خوانیم: بر دانشآموز واجب است که نرمخو باشد و تمامی گفته‌های استادش را از همه جهات بپذیرد و در هیچ امری بر او اعتراض نکند..[۱۵].
«الخمسين»، رساله‌ای در تبیین اعتقادات فرقه اسماعیلیه است. جابر در ابتدای این رساله از 55 شخصیت نام برده که به اعتقاد او همه آنها از علم امام مطلع هستند؛ لذا می‌توانند امام باشند. تنها تفاوت امام با این افراد این است که امام، علم کاملی دارد که به آن عمل می‌کند، اما باقی آنها به علمشان عمل نمی‌کنند[۱۶].
السبعين و الخواص الكبير، نیز از جمله آثاری هستند که جابر در آنها همانند دیگر آثار به علم موازین پرداخته است.
كتاب الأحجار علی رأي بليناس»، نیز از دیگر آثار جابر در علم موازین است که جابر با ذکر سخنان بلیناس حکیم رومی به بررسی کلام او پرداخته است. به گفته جابر، بلیناس معتقد است که برای هریک از حیوان و نبات و حجر و دیگر اشیاء میزانی وجود دارد و هریک را به‌اجمال در چهار کتاب شرح داده است. این آثار به‌قدری مجمل و مبتنی بر هم هستند که جابر معتقد است کسی که کتاب خودش را پیش از آنها مطالعه نکند، هیچ انتفاعی نخواهد برد[۱۷].
«كتاب الحاصل»، از جمله آثاری است که نام امام جعفر صادق(ع) زینت‌بخش ابتدای آن است. جابر در ابتدای کتابش می‌نویسد: مولای من جعفر بن محمد(ع) روزی به من فرمود: بعد از این کتاب‌ها که در موازین نوشتی، چه حاصلی را انتظار داری؟ و من «كتاب الحاصل» را نوشتم و مولای من نام آن را «الحاصل» نهاد[۱۸].
«كتاب القديم»، رساله دیگری است که موضوع قدیم یا حادث بودن عالم را مورد بررسی قرار داده است. نویسنده در ابتدای رساله این موضوع را از دشوارترین موضوعات نزد قدمای فلاسفه دانسته است و تأکید می‌کند که: «اگر بگویم که بیشتر فلاسفه در حسرت حل این مسئله از دنیا رفتند، صادق بوده‌ام»[۱۹].
سه کتاب سر مکنون، تجمیع و تصریف در موضوع علم موازین و کیمیا، پایان‌بخش رسائل این مجموعه‌اند.
وضعیت کتاب
فهرست مطالب در انتهای کتاب ذکر شده است. در پاورقی‌های کتاب، اختلاف نسخ، تصحیح و توضیح برخی الفاظ و عبارات ذکر شده است.
پانویس
- ↑ ر.ک: محدث، سیده فاطمه؛ عظیمزاده تهرانی، طاهره، ص32-30
- ↑ ر.ک: متن کتاب، ص20
- ↑ ر.ک: همان، ص21
- ↑ ر.ک: کربن، هانری، ص64، پاورقی 10
- ↑ ر.ک: متن کتاب، ص28
- ↑ ر.ک: متن کتاب، ص51-50
- ↑ ر.ک: خزائیلی نجف‌آبادی، محمدباقر، ص77
- ↑ رک: همان، ص79-78
- ↑ ر.ک: همان، ص80-79
- ↑ ر.ک: همان، ص80
- ↑ ر.ک: متن کتاب، ص164-72
- ↑ ر.ک: همان، ص174
- ↑ ر.ک: همان، ص170؛ لری، پی یر، ص58-57
- ↑ ر.ک: متن کتاب، ص33
- ↑ ر.ک: همان، ص202
- ↑ ر.ک: همان، ص230
- ↑ ر.ک: همان، ص382
- ↑ ر.ک: همان، ص459؛ غضبان، سید جعفر، ص51
- ↑ ر.ک: متن کتاب، ص468
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- هانری کربن، «اعیاد و عبادات حکیمان»، ترجمه انشاءالله رحمتی، پایگاه مجلات تخصصی نور، اطلاعات حکمت و معرفت، آبان 1388، شماره 44، صفحه 60 تا 64.
- غضبان، سید جعفر، «جابر بن حیان کیست؟»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله کانون، سال نهم، آذر 1344، شماره 9، صفحه 47 تا 51.
- محدث، سیده فاطمه؛ عظیمزاده تهرانی، طاهره، «جایگاه جابر بن حیان در اندیشه کراوس و سزگین»، پایگاه مجلات تخصصی نور، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، پاییز 1394، سال ششم، شماره 20، صفحه 29 تا 48.
- خزائیلی نجف‌آبادی، محمدباقر، «جابر بن حیان و طبقه‌بندی علوم»، پایگاه مجلات تخصصی نور، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، پاییز 1391، سال سوم، شماره 8، صفحه 73 تا 82.
- لری، پی یر، «کیمیا در آثار جابر بن حیان»، پایگاه مجلات تخصصی نور، تاریخ علم، تابستان 1384، شماره 3، صفحه 55 تا 62.