الإنصاف في مسائل دام فيها الخلاف: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - 'مى باشد' به 'می‌باشد') |
Hbaghizadeh (بحث | مشارکتها) جز (جایگزینی متن - 'الإنصاف (ابهام زدایی)' به 'الإنصاف (ابهام‌زدایی)') |
||
| (۲۸ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۵ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۶: | خط ۶: | ||
دراسات کلامیة موجزة في مسائل احتدم فیها النقاش عبر القرون | دراسات کلامیة موجزة في مسائل احتدم فیها النقاش عبر القرون | ||
| پدیدآوران = | | پدیدآوران = | ||
[[سبحانی تبریزی، جعفر]] ( | [[سبحانی تبریزی، جعفر]] (نویسنده) | ||
| زبان =عربی | | زبان =عربی | ||
| کد کنگره =BP 169/7 /س2الف8 | | کد کنگره =BP 169/7 /س2الف8 | ||
| خط ۱۴: | خط ۱۴: | ||
کلام تطبیقی | کلام تطبیقی | ||
| ناشر = | | ناشر = | ||
مؤسسة الإمام الصادق | مؤسسة الإمام الصادق علیه‌السلام | ||
| مکان نشر =قم - ایران | | مکان نشر =قم - ایران | ||
| سال نشر = 1381 ش یا 1423 ق | | سال نشر = 1381 ش یا 1423 ق | ||
| کد اتوماسیون = | | کد اتوماسیون =AUTOMATIONCODE00037AUTOMATIONCODE | ||
| چاپ =1 | | چاپ =1 | ||
| تعداد جلد =3 | |||
| کتابخانۀ دیجیتال نور =00037 | |||
| کتابخوان همراه نور =00037 | |||
| کد پدیدآور = | | کد پدیدآور = | ||
| پس از = | | پس از = | ||
| پیش از = | | پیش از = | ||
}}'''الإنصاف في مسائل دام فيها الخلاف''' تأليف [[سبحانی تبریزی، جعفر|آیت‌الله شيخ جعفر سبحانى]] به زبان عربى از جمله آثارى است كه به اختلافات فكرى و فقهى فرق اسلامى و مقارنه و مقايسه بين آنها تحت عنوان فقه و كلام تطبيقى پرداخته است، در جلد اول و دوم به اختلافات فقهى پرداخته و در جلد سوم اختلافات كلامى را | }} | ||
{{کاربردهای دیگر|الإنصاف (ابهام‌زدایی)}} | |||
'''الإنصاف في مسائل دام فيها الخلاف''' تأليف [[سبحانی تبریزی، جعفر|آیت‌الله شيخ جعفر سبحانى]] به زبان عربى از جمله آثارى است كه به اختلافات فكرى و فقهى فرق اسلامى و مقارنه و مقايسه بين آنها تحت عنوان فقه و كلام تطبيقى پرداخته است، در جلد اول و دوم به اختلافات فقهى پرداخته و در جلد سوم اختلافات كلامى را جمع‌آورى و بررسى نموده است. | |||
== سابقه تأليف خلاف == | == سابقه تأليف خلاف == | ||
بعد از رحلت رسول اكرم صلى‌الله‌عليه‌وآله ميان فقهاء و علماى اسلامى اختلافاتى ظهور كرد و در قرن دوم و سوم هجرى وسعت يافت. كثيرى از علما از همان ابتدا اهتمام بر | بعد از رحلت رسول اكرم صلى‌الله‌عليه‌وآله ميان فقهاء و علماى اسلامى اختلافاتى ظهور كرد و در قرن دوم و سوم هجرى وسعت يافت. كثيرى از علما از همان ابتدا اهتمام بر جمع‌آورى و تصنيف اين اختلافات داشته و سعى نمودند تا اقوال را در مسائل مطرح نمايند، تا جايى كه گفته شد: شناخت اقوال در مسأله خود نصف استنباط است. به بعضى از كتب تأليف شده در مسائل خلاف اشاره مى نماييم. | ||
نزد اهل سنت: | نزد اهل سنت: | ||
1- الموطأ، از امام مالك متوفى 179 ق. 2- كتاب الاُمّ از بويطى متوفى 231 ق. 3- مسائل إسحاق الكوسج، اختلاف امام احمد با معاصرينش آورده شده. 4- اختلاف الفقهاء تأليف امام أبى عبدالله محمد بن نصر مروزى (202 - 294 ق). 5- اختلاف الفقهاء تأليف امام ابى‌بكر محمد بن منذر نيشابورى شافعى متوفى 309ق. 6- اختلاف الفقهاء تأليف امام [[طبری، محمد بن جریر|محمد بن جرير طبرى]] متوفى 310ق. 7- اختلاف العلماء تأليف امام أبى جعفر أحمد بن محمد طحاوى حنفى متوفى 321ق. 8- اختلاف الفقهاء تأليف محمد بن محمد باهلى شافعى متوفى 321ق. 9- الخلافيات تأليف امام ابى‌بكر [[بیهقی، احمد بن حسین|احمد بن | 1- الموطأ، از امام مالك متوفى 179 ق. 2- كتاب الاُمّ از بويطى متوفى 231 ق. 3- مسائل إسحاق الكوسج، اختلاف امام احمد با معاصرينش آورده شده. 4- اختلاف الفقهاء تأليف امام أبى عبدالله محمد بن نصر مروزى (202 - 294 ق). 5- اختلاف الفقهاء تأليف امام ابى‌بكر محمد بن منذر نيشابورى شافعى متوفى 309ق. 6- اختلاف الفقهاء تأليف امام [[طبری، محمد بن جریر|محمد بن جرير طبرى]] متوفى 310ق. 7- اختلاف العلماء تأليف امام أبى جعفر أحمد بن محمد طحاوى حنفى متوفى 321ق. 8- اختلاف الفقهاء تأليف محمد بن محمد باهلى شافعى متوفى 321ق. 9- الخلافيات تأليف امام ابى‌بكر [[بیهقی، احمد بن حسین|احمد بن حسین بيهقى]] (384 - 458 ق). 10- اختلاف العلماء تأليف ابى مظفر يحيى بن محمد بن هبيره حنبلى متوفى 555ق. | ||
نزد شيعه: | نزد شيعه: | ||
| خط ۴۰: | خط ۴۴: | ||
1- الاختلاف تأليف ابى عبدالله محمد بن عمر واقدى (130 - 207 ق). 2- اختلاف الفقهاء تأليف ابى حنيفه نعمان بن احمد مصرى مغربى متوفى 363ق. 3- مسائل الخلاف في الفقه، تأليف شريف مرتضى (355 - 436 ق). 4- [[مسائل الناصريات]]، تأليف شريف مرتضى. 5- الخلاف في الاحكام، تأليف شيخ الطايفه ابى جعفر محمد بن حسن طوسى متوفى 460ق. 6- المؤتلف من المختلف بين أئمة السلف، تأليف امين‌الاسلام فضل بن حسن طبرسى (471 - 548 ق). 7- خلاف المذاهب الخمسه في الفقه، تأليف شيخ تقى‌الدين حسن بن على بن داود حلى (647 - 707 ق). 8- تذكرة الفقهاء، تأليف علامه حسن بن مطهر (648 - 726 ق). 9- منتهى المطلب في تحقيق المذاهب، تأليف [[حلی، حسن بن یوسف|علامه حلى]] كه از بهترين كتب در فقه مقارن از جهت نقل و تحقيق است. 10- مختلف الشيعه، تأليف [[حلی، حسن بن یوسف|علامه حلى]]. | 1- الاختلاف تأليف ابى عبدالله محمد بن عمر واقدى (130 - 207 ق). 2- اختلاف الفقهاء تأليف ابى حنيفه نعمان بن احمد مصرى مغربى متوفى 363ق. 3- مسائل الخلاف في الفقه، تأليف شريف مرتضى (355 - 436 ق). 4- [[مسائل الناصريات]]، تأليف شريف مرتضى. 5- الخلاف في الاحكام، تأليف شيخ الطايفه ابى جعفر محمد بن حسن طوسى متوفى 460ق. 6- المؤتلف من المختلف بين أئمة السلف، تأليف امين‌الاسلام فضل بن حسن طبرسى (471 - 548 ق). 7- خلاف المذاهب الخمسه في الفقه، تأليف شيخ تقى‌الدين حسن بن على بن داود حلى (647 - 707 ق). 8- تذكرة الفقهاء، تأليف علامه حسن بن مطهر (648 - 726 ق). 9- منتهى المطلب في تحقيق المذاهب، تأليف [[حلی، حسن بن یوسف|علامه حلى]] كه از بهترين كتب در فقه مقارن از جهت نقل و تحقيق است. 10- مختلف الشيعه، تأليف [[حلی، حسن بن یوسف|علامه حلى]]. | ||
== | == انگیزه تأليف == | ||
انگیزه تأليف 1- بيان فرعى بودن اختلافات است. 2- اين اختلافات بسيار محدود است كه در مقابل موارد اتفاق بين فرق اسلامى بسيار ناچيز است. 3- با بررسى منصفانه و عالمانه اين اختلافات، مى توان آنها را به وحدت نظر رساند و موجب برطرف شدن دشمنى‌ها و كينه‌ها بين فرق مختلف شد. | |||
== روش تأليف == | == روش تأليف == | ||
| خط ۵۰: | خط ۵۳: | ||
مؤلف در مقدمه جلد سوم روش مباحث خود را نقلى و عقلى بيان مى دارد. ابتدا به بيان موضوع مورد اختلاف پرداخته و در مورد اختلاف و مناقشه گروه‌هاى اسلامى متمركز شده و به ذكر اقوال در مسئله می‌پردازد، سپس به زبان علمى به نقد و بررسى مسائل پرداخته و نظر مورد قبول را با دلايل واضح از كتاب و سنت و با تأييدات صريح عقلى اثبات مى‌كند و به گونه‌اى بيان مى‌كند تا در نفوس جاى گرفته و عذر مخالف برطرف گردد. | مؤلف در مقدمه جلد سوم روش مباحث خود را نقلى و عقلى بيان مى دارد. ابتدا به بيان موضوع مورد اختلاف پرداخته و در مورد اختلاف و مناقشه گروه‌هاى اسلامى متمركز شده و به ذكر اقوال در مسئله می‌پردازد، سپس به زبان علمى به نقد و بررسى مسائل پرداخته و نظر مورد قبول را با دلايل واضح از كتاب و سنت و با تأييدات صريح عقلى اثبات مى‌كند و به گونه‌اى بيان مى‌كند تا در نفوس جاى گرفته و عذر مخالف برطرف گردد. | ||
== ساختار == | ==ساختار== | ||
كتاب در دو بخش عمده در سه مجلد تنظيم شده است. بخش اول در دو جلد به اختلافات فقهى بين فرق اسلامى به عنوان فقه تطبيقى و مقارن به بررسى 24 مورد از موارد اختلاف پرداخته و در پایان اين بخش ريشه اين اختلافات در استفاده از منابع شرعى را مورد بررسى قرار داده است. در فقه تطبيقى به مسائلى چون وضو و مسح پا، اذان، قبض يدين، بسمله و... پرداخته است. در بخش دوم به اختلافات كلامى و بررسى آنها در جلد سوم پرداخته و در 10 فصل به مسائلى چون تحسين و تقبيح عقليين، انسان بين جبر و تفويض، نظريه كسب، اراده الهي، رويت، عصمت انبيا، و... می‌پردازد. | |||
كتاب در دو بخش عمده در سه مجلد تنظيم شده است. بخش اول در دو جلد به اختلافات فقهى بين فرق اسلامى به عنوان فقه تطبيقى و مقارن به بررسى 24 مورد از موارد اختلاف پرداخته و در | |||
==گزارش محتوا== | |||
بخش اول: مسائل خلاف فقهى | بخش اول: مسائل خلاف فقهى | ||
# در عنوان وضوء در كتاب و سنت، به مباحثى چون محكم بودن آيه وضو، اختلاف در | # در عنوان وضوء در كتاب و سنت، به مباحثى چون محكم بودن آيه وضو، اختلاف در کیفیت وضو، منشاء آن، بررسى دلايل و وضوء پيامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله از زبان ائمه اهلبيت عليهم‌السلام اشاره مى نمايند. | ||
# در بحث مسح پا از روى كفش، به حكم مسح بر كفش در حال اختيار و دلايل آن در كتاب، سنت و اجماع | # در بحث مسح پا از روى كفش، به حكم مسح بر كفش در حال اختيار و دلايل آن در كتاب، سنت و اجماع اهلبيت می‌پردازد. | ||
# در بحث اذان، به معناى لغوى و شرعى، جايگاه آن، تاريخ تشريع اذان، | # در بحث اذان، به معناى لغوى و شرعى، جايگاه آن، تاريخ تشريع اذان، کیفیت تشريع و تثويب در اذان فجر و بدعت‌ها اشاره دارد. | ||
# در قبض (بستن) دو دست در نماز، به حكم مسئله، بدعت بودن آن و بررسى و نقد دلايل قائلين می‌پردازد. | # در قبض (بستن) دو دست در نماز، به حكم مسئله، بدعت بودن آن و بررسى و نقد دلايل قائلين می‌پردازد. | ||
# در بسمله، به معناى لغوى و اصطلاحى، فضيلت، بيان اقوال در جزئيت آن، لزوم جهر به آن و بررسى دلايل قائلين به عدم جزئيت آن اشاره شده است. | # در بسمله، به معناى لغوى و اصطلاحى، فضيلت، بيان اقوال در جزئيت آن، لزوم جهر به آن و بررسى دلايل قائلين به عدم جزئيت آن اشاره شده است. | ||
# در مسأله سجده بر زمين، به مظهر عبوديت بودن سجود، اختلاف فقهاء در شرايط مسجود عليه به معناى لغوى آن، | # در مسأله سجده بر زمين، به مظهر عبوديت بودن سجود، اختلاف فقهاء در شرايط مسجود عليه به معناى لغوى آن، کیفیت و مراحل سجود در عصر رسول‌الله صلى‌الله‌عليه‌وآله اشاره دارد. | ||
# جمع صلاتين. | # جمع صلاتين. | ||
# قصر در سفر. | # قصر در سفر. | ||
# افطار مسافر در رمضان. | # افطار مسافر در رمضان. | ||
# در نماز تراويح، به معناى لغوى و اصطلاحى تروايح، جماعت خواندن آن نزد اماميه و اهل سنت، احاديث مربوط، كلام عمر، اختصاص تشريع به خداوند و... اشاره | # در نماز تراويح، به معناى لغوى و اصطلاحى تروايح، جماعت خواندن آن نزد اماميه و اهل سنت، احاديث مربوط، كلام عمر، اختصاص تشريع به خداوند و... اشاره می‌شود. | ||
# متعه حج | # متعه حج | ||
# در متعه زنان (ازدواج موقت)، به مسائلى چون غريزه جنسى و محدوده آن، آراء فقهاء در متعه و رواج آن در صدر اسلام، دليل آن در قرآن كريم و پاسخ به شبهات در متعه، اشاره شده است. | # در متعه زنان (ازدواج موقت)، به مسائلى چون غريزه جنسى و محدوده آن، آراء فقهاء در متعه و رواج آن در صدر اسلام، دليل آن در قرآن كريم و پاسخ به شبهات در متعه، اشاره شده است. | ||
| خط ۸۱: | خط ۸۰: | ||
# وصيت به وارث | # وصيت به وارث | ||
# ارث بردن مسلمان از كافر نه عكس آن | # ارث بردن مسلمان از كافر نه عكس آن | ||
# در ميراث به قرابت يا تعصيب، به معناى لغوى و اصطلاحى عصبه، اقسام آن، توضيح ارث از آن طريق، ضابطه ميراث نزد فريقين و بررسى ادله اشاره | # در ميراث به قرابت يا تعصيب، به معناى لغوى و اصطلاحى عصبه، اقسام آن، توضيح ارث از آن طريق، ضابطه ميراث نزد فريقين و بررسى ادله اشاره می‌شود. | ||
# در عول در ارث، به عول در لغت و اصطلاح، تاريخچه، اقوال مطروح، ادله قائلين به صحت عول و بطلان عول و تصريح ائمه عليهم‌السلام بر بطلان آن اشاره دارد. | # در عول در ارث، به عول در لغت و اصطلاح، تاريخچه، اقوال مطروح، ادله قائلين به صحت عول و بطلان عول و تصريح ائمه عليهم‌السلام بر بطلان آن اشاره دارد. | ||
# در تقيه، به معناى لغوى و اصطلاحى، تاريخ آن در عصر كليم الله و رسول اكرم، اوضاع سياسى شيعه در عصور مختلف، | # در تقيه، به معناى لغوى و اصطلاحى، تاريخ آن در عصر كليم الله و رسول اكرم، اوضاع سياسى شيعه در عصور مختلف، انگیزه تشريع، دلايل آن در كتاب و سنت، اقسام تقيه و شبهات آن اشاره دارد. | ||
خاتمة المطاف: در بحث ريشه اختلاف فقهاء، به مرجعيت علمى | خاتمة المطاف: در بحث ريشه اختلاف فقهاء، به مرجعيت علمى اهلبيت عليهم‌السلام، و صحابه، حجيت عقل، جايگاه و محل رجوع به آن در فقه شيعه و اهل سنت می‌پردازد. در پایان به بررسى مصادر اهل سنت در مواردى كه نص موجود نباشد، مانند قياس، استحسان، مصالح مرسله، سد ذرايع، قول صحابى و غيره اشاره داشته و به نقد آنها می‌پردازد. | ||
بخش دوم: مسائل مورد اختلاف در علم كلام | بخش دوم: مسائل مورد اختلاف در علم كلام | ||
| خط ۹۴: | خط ۹۳: | ||
# اراده تكوينى و تشريعى خداوند | # اراده تكوينى و تشريعى خداوند | ||
# در رؤيت خداوند سبحان، به منشأ بحث رؤيت در يهود و عهد قديم، رؤيت در قرآن و كلمات ائمه اطهار سلام‌الله‌عليهم، و پاسخ شبهات قائلين به رؤيت، می‌پردازد. | # در رؤيت خداوند سبحان، به منشأ بحث رؤيت در يهود و عهد قديم، رؤيت در قرآن و كلمات ائمه اطهار سلام‌الله‌عليهم، و پاسخ شبهات قائلين به رؤيت، می‌پردازد. | ||
# در عصمت انبياء، به معناى لغوى و اصطلاحى، حقيقت آن، عدم سلب اختيار با عصمت، مراحل و ادله عصمت می‌پردازد و در | # در عصمت انبياء، به معناى لغوى و اصطلاحى، حقيقت آن، عدم سلب اختيار با عصمت، مراحل و ادله عصمت می‌پردازد و در پایان دلايل مخالفين عصمت انبياء مورد بررسى و نقد قرار داده است. | ||
# متكلم و صفات | # متكلم و صفات خبریه | ||
# در بداء، به معناى آن و اين كه در واقع بدا امكان تغيير عاقبت انسان با اعمال صالح و طالح است، بداء در قرآن، تفاسير اشتباه از بداء، آثار تربيتى ايمان به بداء و در | # در بداء، به معناى آن و اين كه در واقع بدا امكان تغيير عاقبت انسان با اعمال صالح و طالح است، بداء در قرآن، تفاسير اشتباه از بداء، آثار تربيتى ايمان به بداء و در پایان به شبهات اشاره و پاسخ داده شده است. | ||
# حكومت اسلامى يكى از مهمترين مباحث بعد از رحلت رسول اكرم صلى‌الله‌عليه‌وآله است، لزوم حكومت، نصوص آن، تنصيصى بودن يا شورايى بودن آن از جمله مسائل اين بحث است. مصنف در | # حكومت اسلامى يكى از مهمترين مباحث بعد از رحلت رسول اكرم صلى‌الله‌عليه‌وآله است، لزوم حكومت، نصوص آن، تنصيصى بودن يا شورايى بودن آن از جمله مسائل اين بحث است. مصنف در پایان نصوص امامت علی عليه‌السلام را چون آيه ولايت، حديث منزلت، حديث غدير را مطرح و سنت نبوى را در اين مسئله طرح و بررسى مى نمايد. | ||
# عدالت همه صحابه بحثى است كه اهل سنت از آن | # عدالت همه صحابه بحثى است كه اهل سنت از آن برای توجيه بسيارى از انحرافات در تاريخ اسلام بهره می‌برد. اين كه صحابه چه كسانى هستند، ملاك آن و عدالت ايشان چيست، دلايل عدالت و نقد آن در قرآن، سنت و تاريخ و نمونه‌هاى بسيارى از عدم عدالت بعضى از صحابه را مطرح مى نمايد. | ||
در | در پایان مصنف مناظره حسن بصرى با عالم زيدى را در مورد صحابه رسول خدا صلى‌الله‌عليه‌وآله بيان مى دارد. | ||
== نسخه حاضر == | == نسخه حاضر == | ||
اين كتاب در گذشته در يك جلد و تنها در موضوع فقه تطبيقى كه به معدودى از مسائل مورد اختلاف اشاره داشت، چاپ شده بود. اما چاپ حاضر در سه جلد داراى مقدمه كوتاهى از مؤلف می‌باشد، مقدمه جلد اول به بيان | اين كتاب در گذشته در يك جلد و تنها در موضوع فقه تطبيقى كه به معدودى از مسائل مورد اختلاف اشاره داشت، چاپ شده بود. اما چاپ حاضر در سه جلد داراى مقدمه كوتاهى از مؤلف می‌باشد، مقدمه جلد اول به بيان انگیزه بحث و مقدمه جلد دوم به بيان نقش مسائل اختلافى در استنباط و در مقدمه جلد سوم به روش بحث اشاره مى نمايد. در پایان جلد اول مصادر مورد استفاده مصنف به ترتيب الفباء كه 154 منبع می‌باشد، آورده شده و فهرست هر جلد نيز در پایان همان جلد آورده شده است. | ||
==منابع مقاله== | |||
1. مقدمه و متن كتاب | 1. مقدمه و متن كتاب | ||
==وابسته‌ها== | |||
{{وابسته‌ها}} | |||
نسخهٔ کنونی تا ۲۷ اوت ۲۰۲۴، ساعت ۱۲:۱۱
| الإنصاف في مسائل دام فیها الخلاف | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | سبحانی تبریزی، جعفر (نویسنده) |
| عنوان‌های دیگر | دراسات فقهیة موجزة في مسائل احتدم فیها النقاش عبر القرون دراسات کلامیة موجزة في مسائل احتدم فیها النقاش عبر القرون |
| ناشر | مؤسسة الإمام الصادق علیه‌السلام |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | 1381 ش یا 1423 ق |
| چاپ | 1 |
| موضوع | فقه تطبیقی کلام تطبیقی |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 3 |
| کد کنگره | BP 169/7 /س2الف8 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
برای دیگر کاربردها، الإنصاف (ابهام‌زدایی) را ببینید.
الإنصاف في مسائل دام فيها الخلاف تأليف آیت‌الله شيخ جعفر سبحانى به زبان عربى از جمله آثارى است كه به اختلافات فكرى و فقهى فرق اسلامى و مقارنه و مقايسه بين آنها تحت عنوان فقه و كلام تطبيقى پرداخته است، در جلد اول و دوم به اختلافات فقهى پرداخته و در جلد سوم اختلافات كلامى را جمع‌آورى و بررسى نموده است.
سابقه تأليف خلاف
بعد از رحلت رسول اكرم صلى‌الله‌عليه‌وآله ميان فقهاء و علماى اسلامى اختلافاتى ظهور كرد و در قرن دوم و سوم هجرى وسعت يافت. كثيرى از علما از همان ابتدا اهتمام بر جمع‌آورى و تصنيف اين اختلافات داشته و سعى نمودند تا اقوال را در مسائل مطرح نمايند، تا جايى كه گفته شد: شناخت اقوال در مسأله خود نصف استنباط است. به بعضى از كتب تأليف شده در مسائل خلاف اشاره مى نماييم.
نزد اهل سنت:
1- الموطأ، از امام مالك متوفى 179 ق. 2- كتاب الاُمّ از بويطى متوفى 231 ق. 3- مسائل إسحاق الكوسج، اختلاف امام احمد با معاصرينش آورده شده. 4- اختلاف الفقهاء تأليف امام أبى عبدالله محمد بن نصر مروزى (202 - 294 ق). 5- اختلاف الفقهاء تأليف امام ابى‌بكر محمد بن منذر نيشابورى شافعى متوفى 309ق. 6- اختلاف الفقهاء تأليف امام محمد بن جرير طبرى متوفى 310ق. 7- اختلاف العلماء تأليف امام أبى جعفر أحمد بن محمد طحاوى حنفى متوفى 321ق. 8- اختلاف الفقهاء تأليف محمد بن محمد باهلى شافعى متوفى 321ق. 9- الخلافيات تأليف امام ابى‌بكر احمد بن حسین بيهقى (384 - 458 ق). 10- اختلاف العلماء تأليف ابى مظفر يحيى بن محمد بن هبيره حنبلى متوفى 555ق.
نزد شيعه:
1- الاختلاف تأليف ابى عبدالله محمد بن عمر واقدى (130 - 207 ق). 2- اختلاف الفقهاء تأليف ابى حنيفه نعمان بن احمد مصرى مغربى متوفى 363ق. 3- مسائل الخلاف في الفقه، تأليف شريف مرتضى (355 - 436 ق). 4- مسائل الناصريات، تأليف شريف مرتضى. 5- الخلاف في الاحكام، تأليف شيخ الطايفه ابى جعفر محمد بن حسن طوسى متوفى 460ق. 6- المؤتلف من المختلف بين أئمة السلف، تأليف امين‌الاسلام فضل بن حسن طبرسى (471 - 548 ق). 7- خلاف المذاهب الخمسه في الفقه، تأليف شيخ تقى‌الدين حسن بن على بن داود حلى (647 - 707 ق). 8- تذكرة الفقهاء، تأليف علامه حسن بن مطهر (648 - 726 ق). 9- منتهى المطلب في تحقيق المذاهب، تأليف علامه حلى كه از بهترين كتب در فقه مقارن از جهت نقل و تحقيق است. 10- مختلف الشيعه، تأليف علامه حلى.
انگیزه تأليف
انگیزه تأليف 1- بيان فرعى بودن اختلافات است. 2- اين اختلافات بسيار محدود است كه در مقابل موارد اتفاق بين فرق اسلامى بسيار ناچيز است. 3- با بررسى منصفانه و عالمانه اين اختلافات، مى توان آنها را به وحدت نظر رساند و موجب برطرف شدن دشمنى‌ها و كينه‌ها بين فرق مختلف شد.
روش تأليف
مؤلف در مقدمه جلد سوم روش مباحث خود را نقلى و عقلى بيان مى دارد. ابتدا به بيان موضوع مورد اختلاف پرداخته و در مورد اختلاف و مناقشه گروه‌هاى اسلامى متمركز شده و به ذكر اقوال در مسئله می‌پردازد، سپس به زبان علمى به نقد و بررسى مسائل پرداخته و نظر مورد قبول را با دلايل واضح از كتاب و سنت و با تأييدات صريح عقلى اثبات مى‌كند و به گونه‌اى بيان مى‌كند تا در نفوس جاى گرفته و عذر مخالف برطرف گردد.
ساختار
كتاب در دو بخش عمده در سه مجلد تنظيم شده است. بخش اول در دو جلد به اختلافات فقهى بين فرق اسلامى به عنوان فقه تطبيقى و مقارن به بررسى 24 مورد از موارد اختلاف پرداخته و در پایان اين بخش ريشه اين اختلافات در استفاده از منابع شرعى را مورد بررسى قرار داده است. در فقه تطبيقى به مسائلى چون وضو و مسح پا، اذان، قبض يدين، بسمله و... پرداخته است. در بخش دوم به اختلافات كلامى و بررسى آنها در جلد سوم پرداخته و در 10 فصل به مسائلى چون تحسين و تقبيح عقليين، انسان بين جبر و تفويض، نظريه كسب، اراده الهي، رويت، عصمت انبيا، و... می‌پردازد.
گزارش محتوا
بخش اول: مسائل خلاف فقهى
- در عنوان وضوء در كتاب و سنت، به مباحثى چون محكم بودن آيه وضو، اختلاف در کیفیت وضو، منشاء آن، بررسى دلايل و وضوء پيامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله از زبان ائمه اهلبيت عليهم‌السلام اشاره مى نمايند.
- در بحث مسح پا از روى كفش، به حكم مسح بر كفش در حال اختيار و دلايل آن در كتاب، سنت و اجماع اهلبيت می‌پردازد.
- در بحث اذان، به معناى لغوى و شرعى، جايگاه آن، تاريخ تشريع اذان، کیفیت تشريع و تثويب در اذان فجر و بدعت‌ها اشاره دارد.
- در قبض (بستن) دو دست در نماز، به حكم مسئله، بدعت بودن آن و بررسى و نقد دلايل قائلين می‌پردازد.
- در بسمله، به معناى لغوى و اصطلاحى، فضيلت، بيان اقوال در جزئيت آن، لزوم جهر به آن و بررسى دلايل قائلين به عدم جزئيت آن اشاره شده است.
- در مسأله سجده بر زمين، به مظهر عبوديت بودن سجود، اختلاف فقهاء در شرايط مسجود عليه به معناى لغوى آن، کیفیت و مراحل سجود در عصر رسول‌الله صلى‌الله‌عليه‌وآله اشاره دارد.
- جمع صلاتين.
- قصر در سفر.
- افطار مسافر در رمضان.
- در نماز تراويح، به معناى لغوى و اصطلاحى تروايح، جماعت خواندن آن نزد اماميه و اهل سنت، احاديث مربوط، كلام عمر، اختصاص تشريع به خداوند و... اشاره می‌شود.
- متعه حج
- در متعه زنان (ازدواج موقت)، به مسائلى چون غريزه جنسى و محدوده آن، آراء فقهاء در متعه و رواج آن در صدر اسلام، دليل آن در قرآن كريم و پاسخ به شبهات در متعه، اشاره شده است.
- خمس در كتاب و سنت
- مواضع خمس در قرآن كريم
- شهادت بر طلاق
- سه طلاق در يك مرتبه
- طلاق معلق
- حلف به طلاق
- طلاق در حيض و نفاس يا در طهر مواقعه
- وصيت به وارث
- ارث بردن مسلمان از كافر نه عكس آن
- در ميراث به قرابت يا تعصيب، به معناى لغوى و اصطلاحى عصبه، اقسام آن، توضيح ارث از آن طريق، ضابطه ميراث نزد فريقين و بررسى ادله اشاره می‌شود.
- در عول در ارث، به عول در لغت و اصطلاح، تاريخچه، اقوال مطروح، ادله قائلين به صحت عول و بطلان عول و تصريح ائمه عليهم‌السلام بر بطلان آن اشاره دارد.
- در تقيه، به معناى لغوى و اصطلاحى، تاريخ آن در عصر كليم الله و رسول اكرم، اوضاع سياسى شيعه در عصور مختلف، انگیزه تشريع، دلايل آن در كتاب و سنت، اقسام تقيه و شبهات آن اشاره دارد.
خاتمة المطاف: در بحث ريشه اختلاف فقهاء، به مرجعيت علمى اهلبيت عليهم‌السلام، و صحابه، حجيت عقل، جايگاه و محل رجوع به آن در فقه شيعه و اهل سنت می‌پردازد. در پایان به بررسى مصادر اهل سنت در مواردى كه نص موجود نباشد، مانند قياس، استحسان، مصالح مرسله، سد ذرايع، قول صحابى و غيره اشاره داشته و به نقد آنها می‌پردازد.
بخش دوم: مسائل مورد اختلاف در علم كلام
- در حسن و قبح عقلى، به ملاكات حسن و قبح، حكمت نظرى و عملى، تقسيم قضايا به ضرورى و غير ضرورى، ادله مثبتين و منكرين و نتايج حسن و قبح عقلى می‌پردازد.
- در جبر و تفويض، به مسائلى چون جبر در تاريخ اسلامى، دلايل جبريون، شبهه افعال انسان در دايره قضا و قدر، شبهه هدايت و ضلالت به دست خدا، دلايل مفوضه، بحث امر بين الامرين اشاره شده و بررسى مى‌شوند.
- در نظريه كسب، به بيان نظريه می‌پردازد و به مسائلى چون توحيد در خالقيت نزد اهل حديث و اماميه، نظريه اشعرى و مراحل تطور نظريه كسب و دلايل ابطال آن می‌پردازد.
- اراده تكوينى و تشريعى خداوند
- در رؤيت خداوند سبحان، به منشأ بحث رؤيت در يهود و عهد قديم، رؤيت در قرآن و كلمات ائمه اطهار سلام‌الله‌عليهم، و پاسخ شبهات قائلين به رؤيت، می‌پردازد.
- در عصمت انبياء، به معناى لغوى و اصطلاحى، حقيقت آن، عدم سلب اختيار با عصمت، مراحل و ادله عصمت می‌پردازد و در پایان دلايل مخالفين عصمت انبياء مورد بررسى و نقد قرار داده است.
- متكلم و صفات خبریه
- در بداء، به معناى آن و اين كه در واقع بدا امكان تغيير عاقبت انسان با اعمال صالح و طالح است، بداء در قرآن، تفاسير اشتباه از بداء، آثار تربيتى ايمان به بداء و در پایان به شبهات اشاره و پاسخ داده شده است.
- حكومت اسلامى يكى از مهمترين مباحث بعد از رحلت رسول اكرم صلى‌الله‌عليه‌وآله است، لزوم حكومت، نصوص آن، تنصيصى بودن يا شورايى بودن آن از جمله مسائل اين بحث است. مصنف در پایان نصوص امامت علی عليه‌السلام را چون آيه ولايت، حديث منزلت، حديث غدير را مطرح و سنت نبوى را در اين مسئله طرح و بررسى مى نمايد.
- عدالت همه صحابه بحثى است كه اهل سنت از آن برای توجيه بسيارى از انحرافات در تاريخ اسلام بهره می‌برد. اين كه صحابه چه كسانى هستند، ملاك آن و عدالت ايشان چيست، دلايل عدالت و نقد آن در قرآن، سنت و تاريخ و نمونه‌هاى بسيارى از عدم عدالت بعضى از صحابه را مطرح مى نمايد.
در پایان مصنف مناظره حسن بصرى با عالم زيدى را در مورد صحابه رسول خدا صلى‌الله‌عليه‌وآله بيان مى دارد.
نسخه حاضر
اين كتاب در گذشته در يك جلد و تنها در موضوع فقه تطبيقى كه به معدودى از مسائل مورد اختلاف اشاره داشت، چاپ شده بود. اما چاپ حاضر در سه جلد داراى مقدمه كوتاهى از مؤلف می‌باشد، مقدمه جلد اول به بيان انگیزه بحث و مقدمه جلد دوم به بيان نقش مسائل اختلافى در استنباط و در مقدمه جلد سوم به روش بحث اشاره مى نمايد. در پایان جلد اول مصادر مورد استفاده مصنف به ترتيب الفباء كه 154 منبع می‌باشد، آورده شده و فهرست هر جلد نيز در پایان همان جلد آورده شده است.
منابع مقاله
1. مقدمه و متن كتاب