تحرير الأحكام: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - 'شيخ الاسلام' به 'شيخ‌الاسلام') |
Hbaghizadeh (بحث | مشارکتها) جز (جایگزینی متن - 'هها' به 'هها') برچسب‌ها: ویرایش همراه ویرایش از وبگاه همراه |
||
| (۲۵ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{جعبه اطلاعات کتاب | {{جعبه اطلاعات کتاب | ||
| تصویر =NUR00056J1.jpg | | تصویر =NUR00056J1.jpg | ||
| خط ۵: | خط ۴: | ||
| عنوان‌های دیگر = | | عنوان‌های دیگر = | ||
| پدیدآوران = | | پدیدآوران = | ||
[[علامه حلی، حسن بن یوسف]] ( | [[علامه حلی، حسن بن یوسف]] (نویسنده) | ||
| زبان =عربی | | زبان =عربی | ||
| کد کنگره =BP 182/3 /ع8ت3 1300 | | کد کنگره =BP 182/3 /ع8ت3 1300 | ||
| خط ۱۱: | خط ۱۰: | ||
فقه جعفری - قرن 8ق. | فقه جعفری - قرن 8ق. | ||
| ناشر = | | ناشر = | ||
مؤسسة آل البیت علیهم‌السلام لإحیاء التراث | |||
| مکان نشر =قم - ایران | | مکان نشر =قم - ایران | ||
| سال نشر = | | سال نشر = | ||
| کد اتوماسیون = | | کد اتوماسیون =AUTOMATIONCODE00056AUTOMATIONCODE | ||
| چاپ =1 | | چاپ =1 | ||
| تعداد جلد =2 | |||
| کتابخانۀ دیجیتال نور =00056 | |||
| کتابخوان همراه نور =00056 | |||
| کد پدیدآور = | | کد پدیدآور = | ||
| پس از = | | پس از = | ||
| پیش از = | | پیش از = | ||
}} | }} | ||
'''تحرير الأحكام'''، یا «تحرير الأحكام الشرعيّة على مذهب الإماميّة»<ref>خطبۀ كتاب، الخلاصة، 45</ref>، تألیف ابومنصور، جمال‌الدين [[علامه حلی، حسن بن یوسف|حسن بن يوسف بن مطهر]] حلى اسدى، معروف به [[حلی، حسن بن یوسف|علامۀ حلّى]] (م 726 ق). | |||
كتاب تحرير الأحكام از آثار مهم فقهى قدماء و از گنجينه‌هاى با ارزش بجاى مانده از [[علامه حلی، حسن بن یوسف|علامۀ حلى]] «قده» مى‌باشد. اين كتاب كه يك دوره كامل فقه از كتاب طهارت تا ديات است به سبک فقه فتوايى نوشته شده و از نظر كثرت فروعات فقهى و فراگيرى مسائل مطرح شده در آن كم‌نظير بوده تا جايى كه حدود چهل هزار مسألۀ فقهى را در بر دارد.<ref>خطبه كتاب، الخلاصة، 45</ref> | |||
==سبک نگارش== | |||
كتاب تحرير الأحكام از آثار مهم فقهى قدماء و از گنجينه‌هاى با ارزش بجاى مانده از [[علامه حلی، حسن بن یوسف|علامۀ حلى]] «قده» مى‌باشد. اين كتاب كه يك دوره كامل فقه از كتاب طهارت تا ديات است به | |||
== | |||
در خطبۀ كتاب آمده است: إنما اقتصرنا في هذا الكتاب على مجرد الفتاوى لا غير. | در خطبۀ كتاب آمده است: إنما اقتصرنا في هذا الكتاب على مجرد الفتاوى لا غير. | ||
هم‌چنين در كتاب الخلاصة علامه نوشته شده است: كتاب تحرير الأحكام على مذهب الإماميّة استخرجنا فيه فروعا لم نسبق إليها مع اختصاره. | هم‌چنين در كتاب الخلاصة علامه نوشته شده است: كتاب تحرير الأحكام على مذهب الإماميّة استخرجنا فيه فروعا لم نسبق إليها مع اختصاره.<ref>الخلاصة، 45، روضات الجنات في أحوال العلماء و السادات /2 271</ref> | ||
اگر چه اين كتاب نظير قواعد الأحكام به | اگر چه اين كتاب نظير قواعد الأحكام به سبک فتوايى تأليف شده امّا گاهى با طرح نظريات و فتاواى فقهاى عظام به سبک فقه استدلالى و در موارد نادرى نيز به سبک فقه مقارنه‌اى مباحثى در آن مطرح شده است. | ||
از نظر ايجاز و اختصار نيز اين كتاب، نسبت به تبصرة المتعلّمين و إرشاد الأذهان مفصل‌تر و نسبت به تذكرة الفقهاء، منتهى المطلب و مختلف الشيعة مختصرتر مى‌باشد. | از نظر ايجاز و اختصار نيز اين كتاب، نسبت به تبصرة المتعلّمين و إرشاد الأذهان مفصل‌تر و نسبت به تذكرة الفقهاء، منتهى المطلب و مختلف الشيعة مختصرتر مى‌باشد. | ||
| خط ۵۴: | خط ۴۳: | ||
مؤلف در خطبۀ كتاب در ارجاع تفصيل مطالب مطرح شده به كتاب‌هاى تذكرة الفقهاء و منتهى المطلب اين گونه آورده است: | مؤلف در خطبۀ كتاب در ارجاع تفصيل مطالب مطرح شده به كتاب‌هاى تذكرة الفقهاء و منتهى المطلب اين گونه آورده است: | ||
فإن هذا الكتاب الموسوم بتحرير الأحكام الشرعية على مذهب الإماميّة قد جمعنا فيه معظم المسائل الفقهية و أوردنا فيه أكثر المطالب التكليفية الشرعيّة | فإن هذا الكتاب الموسوم بتحرير الأحكام الشرعية على مذهب الإماميّة قد جمعنا فيه معظم المسائل الفقهية و أوردنا فيه أكثر المطالب التكليفية الشرعيّة الفرعیّة من غير تطويل بذكر حجّة و دليل إذ جعلنا ذلك موكولا إلى كتابنا الموسوم بمنتهى المطلب في تحقيق المذهب فإنه قد شمل المسائل أصولها و فروعها و ذكر الخلاف الواقع بين المسلمين إلاّ ما شذ. | ||
و در پايان كتاب نيز مى‌نويسد: و من أراد الإطالة فعليه بكتابنا الموسوم بتذكرة الفقهاء الجامع الأصول المسائل و فروعها مع إشارة وجيزة إلى | و در پايان كتاب نيز مى‌نويسد: و من أراد الإطالة فعليه بكتابنا الموسوم بتذكرة الفقهاء الجامع الأصول المسائل و فروعها مع إشارة وجيزة إلى وجوهها و ذكر الخلاف الواقع بين العلماء و إيراد ما بلغناه من كلام الفضلاء و من أراد الغاية و قصد النهایة فعليه بكتابنا الموسوم بمنتهى المطلب في تحقيق المذهب. | ||
==تاريخ تأليف== | ==تاريخ تأليف== | ||
با توجه به نسخه‌اى كه در [[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذريعة]] به آن اشاره شده است تاريخ پايان تأليف كتاب سال 690ق است. | با توجه به نسخه‌اى كه در [[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذريعة]] به آن اشاره شده است تاريخ پايان تأليف كتاب سال 690ق است.<ref>الذريعة إلی تصانيف الشيعة/3 379</ref> | ||
البته | البته نسخه‌هایى نيز مربوط به سال‌هاى 697ق و 699ق در مقدمۀ ناشر «إرشاد الأذهان» و كتاب «مقدمه‌اى بر فقه شيعه» ذكر شده‌اند.<ref>إرشاد الأذهان، مقدمۀ ناشر، چاپ جامعۀ مدرسين، مقدمه‌اى بر فقه شيعه، 119</ref> | ||
==تذكر== | ==تذكر== | ||
| خط ۷۰: | خط ۵۹: | ||
اگر چه در خطبۀ كتاب و پايان كتاب تفصيل مباحث، به كتاب‌هاى «منتهى المطلب» و «تذكرة الفقهاء» ارجاع داده شده است. امّا با توجه به اين كه كتاب اول بين سال‌هاى 680 تا 693 و كتاب دوّم بين سال‌هاى 701 تا 725 تأليف شده است، اين ارجاع صحيح نمى‌باشد. | اگر چه در خطبۀ كتاب و پايان كتاب تفصيل مباحث، به كتاب‌هاى «منتهى المطلب» و «تذكرة الفقهاء» ارجاع داده شده است. امّا با توجه به اين كه كتاب اول بين سال‌هاى 680 تا 693 و كتاب دوّم بين سال‌هاى 701 تا 725 تأليف شده است، اين ارجاع صحيح نمى‌باشد. | ||
بنابراین بايد اين طور فرض نمود كه يا [[حلی، حسن بن یوسف|علامۀ حلّى]] از آغاز نگارش تحرير الأحكام در حال تأليف دو كتاب مذكور بوده است و يا اين كه با اين فرض كه بعدها آن كتاب‌ها در كنار تحرير الأحكام مورد استفاده واقع خواهند شد تفصيل مطالب به آنها ارجاع شده است. | |||
==تاريخ چاپ== | ==تاريخ چاپ== | ||
آنچنان كه در كتاب مقدمه‌اى بر فقه شيعه و پايان كتاب موجود ذكر شده است، كتاب در سال 1314ق چاپ شده است. در پايان قسمت سوّم يعنى ايقاعات، سال چاپ آن قسمت را 1315ق ذكر نموده است. | آنچنان كه در كتاب مقدمه‌اى بر فقه شيعه و پايان كتاب موجود ذكر شده است، كتاب در سال 1314ق چاپ شده است. در پايان قسمت سوّم يعنى ايقاعات، سال چاپ آن قسمت را 1315ق ذكر نموده است.<ref>مقدمه‌اى بر فقه شيعه، 119، تحرير الأحكام، 122</ref> | ||
اين كتاب توسط مؤسسۀ چاپ و نشر طوس و به وسيلۀ مؤسسۀ آل البيت عليهم‌السلام چاپ شده است. | اين كتاب توسط مؤسسۀ چاپ و نشر طوس و به وسيلۀ مؤسسۀ آل البيت عليهم‌السلام چاپ شده است. | ||
| خط ۸۴: | خط ۷۳: | ||
در [[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذريعة]] به دو نسخه كه يكى مربوط به سال 699ق و متعلق به كتابخانۀ شيخ‌الاسلام در زنجان است و ديگرى نسخه‌اى كه به خط شاگرد علاّمۀ حلّى، شيخ محمود بن محمد بن يار مربوط به سال 723ق و متعلّق به كتابخانۀ شيخ حاج ميرزا ابوالفضل تهرانى بوده است، اشاره نموده است. | در [[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذريعة]] به دو نسخه كه يكى مربوط به سال 699ق و متعلق به كتابخانۀ شيخ‌الاسلام در زنجان است و ديگرى نسخه‌اى كه به خط شاگرد علاّمۀ حلّى، شيخ محمود بن محمد بن يار مربوط به سال 723ق و متعلّق به كتابخانۀ شيخ حاج ميرزا ابوالفضل تهرانى بوده است، اشاره نموده است. | ||
و سپس به تعدادى از نسخه‌ها كه متعلّق به آستان قدس رضوى است اشاره نموده: و في الخزانة الرضويّة عدّة نسخ منها بخطوط العلماء و إجازات مشايخهم له كما في فهرستها المطبوع. | و سپس به تعدادى از نسخه‌ها كه متعلّق به آستان قدس رضوى است اشاره نموده: و في الخزانة الرضويّة عدّة نسخ منها بخطوط العلماء و إجازات مشايخهم له كما في فهرستها المطبوع.<ref>الذريعة/1 178، /3 379</ref> | ||
در مستدركات أعيان الشيعة نيز به نسخه‌اى به خط حسن بن | در مستدركات أعيان الشيعة نيز به نسخه‌اى به خط حسن بن حسین، مربوط به سال 728ق كه در سال 729ق با نسخۀ [[حلی، حسن بن یوسف|علامۀ حلّى]] مقابله شده است اشاره نموده است.<ref>مستدركات أعيان /6 139</ref> | ||
در كتاب مقدمه‌اى بر فقه شيعه نيز به 13 نسخه اشاره شده است | در كتاب مقدمه‌اى بر فقه شيعه نيز به 13 نسخه اشاره شده است.<ref>مقدمه‌اى بر فقه شيعه، 119</ref> | ||
در مقدمۀ ناشر از كتاب إرشاد الأذهان، چاپ جامعۀ مدرسين نيز به 7 نسخه اشاره نموده كه قديمى‌ترين آنان، نسخه‌هاى متعلّق به: | در مقدمۀ ناشر از كتاب إرشاد الأذهان، چاپ جامعۀ مدرسين نيز به 7 نسخه اشاره نموده كه قديمى‌ترين آنان، نسخه‌هاى متعلّق به: | ||
| خط ۹۸: | خط ۸۷: | ||
كتابخانۀ سيد عبدالعظيم در شهر رى متعلّق به سال 721 ق | كتابخانۀ سيد عبدالعظيم در شهر رى متعلّق به سال 721 ق | ||
كتابخانۀ دانشكدۀ الهيات از دانشگاه فردوسى در مشهد، مربوط به سال 724ق مى‌باشد. | كتابخانۀ دانشكدۀ الهيات از دانشگاه فردوسى در مشهد، مربوط به سال 724ق مى‌باشد.<ref>إرشاد الأذهان، مقدمۀ ناشر، صفحۀ 80</ref> | ||
==نسخه‌هاى معتبر== | ==نسخه‌هاى معتبر== | ||
از آنجايى كه در چاپ سنگى قديمى كتاب، مقدمۀ ناشر وجود ندارد، از نسخه‌هایى كه در چاپ كتاب موجود استفاده شده اطلاعى در دست نيست. | |||
از آنجايى كه در چاپ سنگى قديمى كتاب، مقدمۀ ناشر وجود ندارد، از | |||
==تقسيم مطالب== | ==تقسيم مطالب== | ||
| خط ۱۶۰: | خط ۱۴۸: | ||
أمل الآمل: كتاب تحرير الأحكام الشرعيّة على مذهب الإماميّة حسن جيد استخرجنا فيه فروعا لم نسبق إليها مع اختصاره. | أمل الآمل: كتاب تحرير الأحكام الشرعيّة على مذهب الإماميّة حسن جيد استخرجنا فيه فروعا لم نسبق إليها مع اختصاره.<ref>أمل الآمل /2 82</ref> | ||
الخلاصة: كتاب تحرير الأحكام الشرعيّة على مذهب الإماميّة استخرجنا فيه فروعا لم نسبق إليها مع اختصاره. | الخلاصة: كتاب تحرير الأحكام الشرعيّة على مذهب الإماميّة استخرجنا فيه فروعا لم نسبق إليها مع اختصاره.<ref>الخلاصة، 45</ref> | ||
الذريعة: تحرير الأحكام الشرعية على مذهب الإماميّة في تمام الفقه لآیت‌الله العلاّمة المتوفى سنة 726 ق، اقتصر فيه على مجرد الفتوى و ترك الاستدلال استوعب الفروع و الجزئيات حتى أنّه احصيت مسائله فبلغت أربعين ألف مسألة رتّبها على ترتيب كتب الفقه. | الذريعة: تحرير الأحكام الشرعية على مذهب الإماميّة في تمام الفقه لآیت‌الله العلاّمة المتوفى سنة 726 ق، اقتصر فيه على مجرد الفتوى و ترك الاستدلال استوعب الفروع و الجزئيات حتى أنّه احصيت مسائله فبلغت أربعين ألف مسألة رتّبها على ترتيب كتب الفقه.<ref>الذريعة/3 378</ref> | ||
أعيان الشيعة: تحرير الأحكام الشرعيّة على مذهب الإماميّة أربعة مجلدات في الفقه كله مطبوع في مجلّد واحد. | أعيان الشيعة: تحرير الأحكام الشرعيّة على مذهب الإماميّة أربعة مجلدات في الفقه كله مطبوع في مجلّد واحد.<ref>أعيان الشيعة /5 403</ref> | ||
و در جاى ديگر: له في الفقه و التدريس كل كتاب نفيس أكبرها التذكرة و أصغرها التبصرة و ما بين ذلك كالتلخيص و الإرشاد و التحرير. | و در جاى ديگر: له في الفقه و التدريس كل كتاب نفيس أكبرها التذكرة و أصغرها التبصرة و ما بين ذلك كالتلخيص و الإرشاد و التحرير.<ref>أعيان الشيعة /5 397</ref> | ||
فوائد رضويه: صنف في كل علم كتبا و أتاه من كل شيء سببا أما الفقه فهو أبو عذرة و غواص بحره و له فيها اثنی‌عشر كتابا هي ملجأ العلماء و مرجع الفقهاء هي منتهى المطلب في تحقيق المذهب خرج منه تمام العبادات... | فوائد رضويه: صنف في كل علم كتبا و أتاه من كل شيء سببا أما الفقه فهو أبو عذرة و غواص بحره و له فيها اثنی‌عشر كتابا هي ملجأ العلماء و مرجع الفقهاء هي منتهى المطلب في تحقيق المذهب خرج منه تمام العبادات... | ||
تحرير الأحكام الشرعيّة على مذهب الإماميّة تام... و أوّل ما صنّفه من هذه الكتب كتاب المنتهى و آخرها المختلف و أحسنها و أدقها و أمتنها القواعد و أنفعها للمستدل المختلف و المنتهى و التذكرة و أكثرها مسائل و أقربها للمتناول كتاب التحرير. | تحرير الأحكام الشرعيّة على مذهب الإماميّة تام... و أوّل ما صنّفه من هذه الكتب كتاب المنتهى و آخرها المختلف و أحسنها و أدقها و أمتنها القواعد و أنفعها للمستدل المختلف و المنتهى و التذكرة و أكثرها مسائل و أقربها للمتناول كتاب التحرير.<ref>فوائد رضويه، 126</ref> | ||
حاشية لؤلؤ البحرين: علامۀ بزرگ سيد محمد صادق بحر العلوم: سبق في فقه الشريعة و ألف فيه المؤلفات المتنوعة من مطولات و متوسطات و مختصرات فكانت محط أنظار العلماء من عصره إلى اليوم تدريسا و شرحا و تعليقا فمن المطولات المختلف و التذكرة و منتهى المطلب و من المتوسطات القواعد و التحرير. | حاشية لؤلؤ البحرين: علامۀ بزرگ سيد محمد صادق بحر العلوم: سبق في فقه الشريعة و ألف فيه المؤلفات المتنوعة من مطولات و متوسطات و مختصرات فكانت محط أنظار العلماء من عصره إلى اليوم تدريسا و شرحا و تعليقا فمن المطولات المختلف و التذكرة و منتهى المطلب و من المتوسطات القواعد و التحرير.<ref>لؤلؤ البحرين /210 211</ref> | ||
==حواشى و شروح== | ==حواشى و شروح== | ||
#حاشيۀ شيخ زين‌الدين على بن حسن بن محمد استرآبادى (م 837 ق)<ref>الذريعة/6 32</ref> | |||
#حاشيۀ [[محقق کرکی، علی بن حسین|محقق ثانى]] [[محقق کرکی، علی بن حسین|شيخ نور‌الدين على بن حسین بن عبدالعالى كركى]] (م 940 ق)<ref>الذريعة/6 32</ref> | |||
#شرح تحرير الأحكام تأليف بعض الأعلام<ref>الذريعة/13 141</ref> | |||
#مستقصى المرام في شرح تحرير الأحكام تأليف شيخ محمدحسن بن محمد جعفر استرآبادى شريعتمدار (م 1318 ق)<ref>الذريعة/21 13</ref> | |||
==پانویس== | |||
<references /> | |||
==منابع مقاله== | ==منابع مقاله== | ||
# الخلاصة، 45 | |||
# الإجازة، 156 | |||
# [[بحار الأنوار]] /107 52، /1 17 | |||
# أمل الآمل /2 82 | |||
# [[رياض العلماء و حياض الفضلاء|رياض العلماء]] /1 372 | |||
# أعيان /5 403، 397 | |||
# [[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذريعة]]/3 378، 379، /6 32، /13 141 | |||
# [[روضات الجنات في أحوال العلماء و السادات|روضات الجنات]] /2 272 | |||
# لؤلؤ البحرين /210 211 | |||
# فوائد رضويه، 126 | |||
==وابسته‌ها== | |||
{{وابسته‌ها}} | |||
[[تحرير الأحكام الشرعية علی مذهب الإمامية]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۱۷ ژوئن ۲۰۲۳، ساعت ۰۷:۲۰
| تحریر الأحکام | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | علامه حلی، حسن بن یوسف (نویسنده) |
| ناشر | مؤسسة آل البیت علیهم‌السلام لإحیاء التراث |
| مکان نشر | قم - ایران |
| چاپ | 1 |
| موضوع | فقه جعفری - قرن 8ق. |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 2 |
| کد کنگره | BP 182/3 /ع8ت3 1300 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
تحرير الأحكام، یا «تحرير الأحكام الشرعيّة على مذهب الإماميّة»[۱]، تألیف ابومنصور، جمال‌الدين حسن بن يوسف بن مطهر حلى اسدى، معروف به علامۀ حلّى (م 726 ق).
كتاب تحرير الأحكام از آثار مهم فقهى قدماء و از گنجينه‌هاى با ارزش بجاى مانده از علامۀ حلى «قده» مى‌باشد. اين كتاب كه يك دوره كامل فقه از كتاب طهارت تا ديات است به سبک فقه فتوايى نوشته شده و از نظر كثرت فروعات فقهى و فراگيرى مسائل مطرح شده در آن كم‌نظير بوده تا جايى كه حدود چهل هزار مسألۀ فقهى را در بر دارد.[۲]
سبک نگارش
در خطبۀ كتاب آمده است: إنما اقتصرنا في هذا الكتاب على مجرد الفتاوى لا غير.
هم‌چنين در كتاب الخلاصة علامه نوشته شده است: كتاب تحرير الأحكام على مذهب الإماميّة استخرجنا فيه فروعا لم نسبق إليها مع اختصاره.[۳]
اگر چه اين كتاب نظير قواعد الأحكام به سبک فتوايى تأليف شده امّا گاهى با طرح نظريات و فتاواى فقهاى عظام به سبک فقه استدلالى و در موارد نادرى نيز به سبک فقه مقارنه‌اى مباحثى در آن مطرح شده است.
از نظر ايجاز و اختصار نيز اين كتاب، نسبت به تبصرة المتعلّمين و إرشاد الأذهان مفصل‌تر و نسبت به تذكرة الفقهاء، منتهى المطلب و مختلف الشيعة مختصرتر مى‌باشد.
علامۀ حلى در پايان كتاب اين گونه نوشته است: فهذا آخر ما أخذناه في هذا الكتاب و هو قيم يعرض طالب التوسط في هذا الفن.
اگر چه اين كتاب از نظر شهرت و شروح و حواشى به كتاب مهم و مشهور قواعد الأحكام نمى‌رسد اما از نظر دستيابى آسان به فروعات فقهى همراه با اختصار و ايجاز كم نظير بوده و فقهاى بعد از علاّمه در موارد زيادى به اين كتاب استناد نموده‌اند.
مؤلف در خطبۀ كتاب در ارجاع تفصيل مطالب مطرح شده به كتاب‌هاى تذكرة الفقهاء و منتهى المطلب اين گونه آورده است:
فإن هذا الكتاب الموسوم بتحرير الأحكام الشرعية على مذهب الإماميّة قد جمعنا فيه معظم المسائل الفقهية و أوردنا فيه أكثر المطالب التكليفية الشرعيّة الفرعیّة من غير تطويل بذكر حجّة و دليل إذ جعلنا ذلك موكولا إلى كتابنا الموسوم بمنتهى المطلب في تحقيق المذهب فإنه قد شمل المسائل أصولها و فروعها و ذكر الخلاف الواقع بين المسلمين إلاّ ما شذ.
و در پايان كتاب نيز مى‌نويسد: و من أراد الإطالة فعليه بكتابنا الموسوم بتذكرة الفقهاء الجامع الأصول المسائل و فروعها مع إشارة وجيزة إلى وجوهها و ذكر الخلاف الواقع بين العلماء و إيراد ما بلغناه من كلام الفضلاء و من أراد الغاية و قصد النهایة فعليه بكتابنا الموسوم بمنتهى المطلب في تحقيق المذهب.
تاريخ تأليف
با توجه به نسخه‌اى كه در الذريعة به آن اشاره شده است تاريخ پايان تأليف كتاب سال 690ق است.[۴]
البته نسخه‌هایى نيز مربوط به سال‌هاى 697ق و 699ق در مقدمۀ ناشر «إرشاد الأذهان» و كتاب «مقدمه‌اى بر فقه شيعه» ذكر شده‌اند.[۵]
تذكر
اگر چه در خطبۀ كتاب و پايان كتاب تفصيل مباحث، به كتاب‌هاى «منتهى المطلب» و «تذكرة الفقهاء» ارجاع داده شده است. امّا با توجه به اين كه كتاب اول بين سال‌هاى 680 تا 693 و كتاب دوّم بين سال‌هاى 701 تا 725 تأليف شده است، اين ارجاع صحيح نمى‌باشد.
بنابراین بايد اين طور فرض نمود كه يا علامۀ حلّى از آغاز نگارش تحرير الأحكام در حال تأليف دو كتاب مذكور بوده است و يا اين كه با اين فرض كه بعدها آن كتاب‌ها در كنار تحرير الأحكام مورد استفاده واقع خواهند شد تفصيل مطالب به آنها ارجاع شده است.
تاريخ چاپ
آنچنان كه در كتاب مقدمه‌اى بر فقه شيعه و پايان كتاب موجود ذكر شده است، كتاب در سال 1314ق چاپ شده است. در پايان قسمت سوّم يعنى ايقاعات، سال چاپ آن قسمت را 1315ق ذكر نموده است.[۶]
اين كتاب توسط مؤسسۀ چاپ و نشر طوس و به وسيلۀ مؤسسۀ آل البيت عليهم‌السلام چاپ شده است.
نسخه‌ها
در الذريعة به دو نسخه كه يكى مربوط به سال 699ق و متعلق به كتابخانۀ شيخ‌الاسلام در زنجان است و ديگرى نسخه‌اى كه به خط شاگرد علاّمۀ حلّى، شيخ محمود بن محمد بن يار مربوط به سال 723ق و متعلّق به كتابخانۀ شيخ حاج ميرزا ابوالفضل تهرانى بوده است، اشاره نموده است.
و سپس به تعدادى از نسخه‌ها كه متعلّق به آستان قدس رضوى است اشاره نموده: و في الخزانة الرضويّة عدّة نسخ منها بخطوط العلماء و إجازات مشايخهم له كما في فهرستها المطبوع.[۷]
در مستدركات أعيان الشيعة نيز به نسخه‌اى به خط حسن بن حسین، مربوط به سال 728ق كه در سال 729ق با نسخۀ علامۀ حلّى مقابله شده است اشاره نموده است.[۸]
در كتاب مقدمه‌اى بر فقه شيعه نيز به 13 نسخه اشاره شده است.[۹]
در مقدمۀ ناشر از كتاب إرشاد الأذهان، چاپ جامعۀ مدرسين نيز به 7 نسخه اشاره نموده كه قديمى‌ترين آنان، نسخه‌هاى متعلّق به:
كتابخانۀ مدرسۀ سلطانيۀ كاشان، مربوط به سال 697 ق
دانشكدۀ ادبيات، مربوط به سال 699 ق
كتابخانۀ سيد عبدالعظيم در شهر رى متعلّق به سال 721 ق
كتابخانۀ دانشكدۀ الهيات از دانشگاه فردوسى در مشهد، مربوط به سال 724ق مى‌باشد.[۱۰]
نسخه‌هاى معتبر
از آنجايى كه در چاپ سنگى قديمى كتاب، مقدمۀ ناشر وجود ندارد، از نسخه‌هایى كه در چاپ كتاب موجود استفاده شده اطلاعى در دست نيست.
تقسيم مطالب
كتاب، شامل يك مقدمه و 4 قاعده مى‌باشد كه هر قاعده به كتاب‌هاى متعدد و هر كتاب به فصول مختلف تقسيم مى‌شوند.
اين كتاب از دو مجلد و 4 قسمت تشكيل شده است.
- مجلد اوّل تا آخر معاملات، صفحۀ 311 و شامل 2 قاعده است.
- و مجلد دوم بقيۀ آن را تشكيل مى‌دهد.
مقدمه، شامل 8 فصل است كه به تعريف فقه، فضيلت علم، حقوق عالم و فضيلت يادگيرى و آموزش علم فقه پرداخته است.
قاعدۀ اول: عبادات، تا صفحۀ 158 از مجلد اوّل و شامل 6 كتاب است كه عبارتند از:
طهارة، صلاة، زكاة، صوم، حج، جهاد.
قاعدۀ دوم: معاملات، بقيۀ مجلد اول تا صفحۀ 51 از مجلد دوّم و شامل 5 كتاب است كه عبارتند از:
متاجر، ديون و توابع آن، اجاره و توابع آن، وديعه و توابع آن، هبات و توابع آن، نكاح.
قاعدۀ سوم: ايقاعات، تا صفحۀ 122 از مجلد دوّم و شامل 4 كتاب است كه عبارتند از:
فراق، عتق و توابع آن، أيمان و توابع آن، إقرار.
قاعدۀ چهارم: احكام، تا صفحۀ 281 از مجلد دوم و شامل 11 كتاب است كه عبارتند از:
لقطه، احياء موات، غصب، شفعه، صيد و ذبائح، ميراث، قضاء، شهادات، حدود، جنايات، ديات.
تذكر
بعضى از كتاب‌هاى فقهى در ضمن ساير كتاب‌ها مطرح شده‌اند كه عبارتند از:
كتاب خمس، در ضمن كتاب زكاة
كتاب‌هاى قرض، رهن، مفلس، حجر، ضمان، صلح، وكالت، در ضمن كتاب ديون
كتاب‌هاى مزارعه، مساقاة، سبق و رمايه، در ضمن كتاب اجاره
كتاب‌هاى عاريه، شركت، قراض (جعاله)، در ضمن كتاب وديعه
كتاب‌هاى وقف، سكنى و حبس و صدقات، وصايا، در ضمن كتاب هبات.
كتاب‌هاى طلاق، خلع و مباراة، ظهار، ايلاء، لعان، عده، در ضمن كتاب فراق
كتاب‌هاى تدبير، كتابة، امهات و اولاد، در ضمن كتاب عتق.
كتاب‌هاى نذر و كفارات، در ضمن كتاب ايمان.
قابل ذكر است كه كتاب شفعه كه در ساير كتاب‌هاى مؤلف در ضمن كتاب البيع (تجارات) مطرح مى‌شد در تحرير الأحكام در ضمن قاعدۀ احكام و بصورت مستقل آورده شده است.
گفتار بزرگان
أمل الآمل: كتاب تحرير الأحكام الشرعيّة على مذهب الإماميّة حسن جيد استخرجنا فيه فروعا لم نسبق إليها مع اختصاره.[۱۱]
الخلاصة: كتاب تحرير الأحكام الشرعيّة على مذهب الإماميّة استخرجنا فيه فروعا لم نسبق إليها مع اختصاره.[۱۲]
الذريعة: تحرير الأحكام الشرعية على مذهب الإماميّة في تمام الفقه لآیت‌الله العلاّمة المتوفى سنة 726 ق، اقتصر فيه على مجرد الفتوى و ترك الاستدلال استوعب الفروع و الجزئيات حتى أنّه احصيت مسائله فبلغت أربعين ألف مسألة رتّبها على ترتيب كتب الفقه.[۱۳]
أعيان الشيعة: تحرير الأحكام الشرعيّة على مذهب الإماميّة أربعة مجلدات في الفقه كله مطبوع في مجلّد واحد.[۱۴]
و در جاى ديگر: له في الفقه و التدريس كل كتاب نفيس أكبرها التذكرة و أصغرها التبصرة و ما بين ذلك كالتلخيص و الإرشاد و التحرير.[۱۵]
فوائد رضويه: صنف في كل علم كتبا و أتاه من كل شيء سببا أما الفقه فهو أبو عذرة و غواص بحره و له فيها اثنی‌عشر كتابا هي ملجأ العلماء و مرجع الفقهاء هي منتهى المطلب في تحقيق المذهب خرج منه تمام العبادات...
تحرير الأحكام الشرعيّة على مذهب الإماميّة تام... و أوّل ما صنّفه من هذه الكتب كتاب المنتهى و آخرها المختلف و أحسنها و أدقها و أمتنها القواعد و أنفعها للمستدل المختلف و المنتهى و التذكرة و أكثرها مسائل و أقربها للمتناول كتاب التحرير.[۱۶]
حاشية لؤلؤ البحرين: علامۀ بزرگ سيد محمد صادق بحر العلوم: سبق في فقه الشريعة و ألف فيه المؤلفات المتنوعة من مطولات و متوسطات و مختصرات فكانت محط أنظار العلماء من عصره إلى اليوم تدريسا و شرحا و تعليقا فمن المطولات المختلف و التذكرة و منتهى المطلب و من المتوسطات القواعد و التحرير.[۱۷]
حواشى و شروح
- حاشيۀ شيخ زين‌الدين على بن حسن بن محمد استرآبادى (م 837 ق)[۱۸]
- حاشيۀ محقق ثانى شيخ نور‌الدين على بن حسین بن عبدالعالى كركى (م 940 ق)[۱۹]
- شرح تحرير الأحكام تأليف بعض الأعلام[۲۰]
- مستقصى المرام في شرح تحرير الأحكام تأليف شيخ محمدحسن بن محمد جعفر استرآبادى شريعتمدار (م 1318 ق)[۲۱]
پانویس
- ↑ خطبۀ كتاب، الخلاصة، 45
- ↑ خطبه كتاب، الخلاصة، 45
- ↑ الخلاصة، 45، روضات الجنات في أحوال العلماء و السادات /2 271
- ↑ الذريعة إلی تصانيف الشيعة/3 379
- ↑ إرشاد الأذهان، مقدمۀ ناشر، چاپ جامعۀ مدرسين، مقدمه‌اى بر فقه شيعه، 119
- ↑ مقدمه‌اى بر فقه شيعه، 119، تحرير الأحكام، 122
- ↑ الذريعة/1 178، /3 379
- ↑ مستدركات أعيان /6 139
- ↑ مقدمه‌اى بر فقه شيعه، 119
- ↑ إرشاد الأذهان، مقدمۀ ناشر، صفحۀ 80
- ↑ أمل الآمل /2 82
- ↑ الخلاصة، 45
- ↑ الذريعة/3 378
- ↑ أعيان الشيعة /5 403
- ↑ أعيان الشيعة /5 397
- ↑ فوائد رضويه، 126
- ↑ لؤلؤ البحرين /210 211
- ↑ الذريعة/6 32
- ↑ الذريعة/6 32
- ↑ الذريعة/13 141
- ↑ الذريعة/21 13
منابع مقاله
- الخلاصة، 45
- الإجازة، 156
- بحار الأنوار /107 52، /1 17
- أمل الآمل /2 82
- رياض العلماء /1 372
- أعيان /5 403، 397
- الذريعة/3 378، 379، /6 32، /13 141
- روضات الجنات /2 272
- لؤلؤ البحرين /210 211
- فوائد رضويه، 126