التحصيل: تفاوت میان نسخه‌ها
Hbaghizadeh (بحث | مشارکتها) جز (جایگزینی متن - 'التحصيل (ابهام زدایی)' به 'التحصيل (ابهام‌زدایی)') |
|||
| (۴۰ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۷ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{جعبه اطلاعات کتاب | |||
| تصویر =NUR01802J1.jpg | |||
| عنوان =التحصيل | |||
| پدیدآوران = | |||
[[بهمنیار بن مرزبان]] (نویسنده) | |||
[[مطهری، مرتضی]] (مصحح) | |||
| | |||
[[مطهری، مرتضی ]] (مصحح) | |||
|زبان | |زبان | ||
| | | زبان =عربی | ||
| کد کنگره =BD 108 /ع4ب9 | |||
|کد کنگره | | موضوع = | ||
علوم طبیعی - متون قدیمی تا قرن 14 | |||
فلسفه اسلامی - متون قدیمی تا قرن 14 | |||
|موضوع | فلسفه ایرانی - متون قدیمی تا قرن 14 | ||
ما بعد الطبيعه - متون قدیمی تا قرن 14 | |||
منطق - متون قدیمی تا قرن 14 | |||
فلسفه | |ناشر | ||
| ناشر = | |||
فلسفه | دانشگاه تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ | ||
| مکان نشر = ایران - تهران | |||
ما بعد الطبيعه - متون | | سال نشر = |مجلد1: 1375ش , | ||
| کد اتوماسیون =AUTOMATIONCODE01802AUTOMATIONCODE | |||
| | | چاپ =2 | ||
| | | شابک =964-03-3757-9 | ||
| | | تعداد جلد =1 | ||
| | | کتابخانۀ دیجیتال نور =01802 | ||
| | | کتابخوان همراه نور =01802 | ||
| | | کد پدیدآور = | ||
| | | پس از = | ||
| | | پیش از = | ||
| | }} | ||
| | {{کاربردهای دیگر|التحصيل (ابهام‌زدایی)}} | ||
'''التحصیل'''، نوشته [[بهمنیار بن مرزبان]]، کتابی است به زبان عربی و با موضوع فلسفه اسلامی. این اثر، به تصحیح [[مطهری، مرتضی|شهید مرتضی مطهری]] رسیده است. [[بهمنیار بن مرزبان|بهمنیار]] در «التحصيل»، مطالب [[ابن سینا، حسین بن عبدالله|بوعلی]] را با افزوده‌های خودش طبق ترتیب حکمت علائی بیان کرده است. او در این کتاب به مباحث مربوط به منطق، مابعدالطبیعه و علم اعیان موجودات پرداخته است. | '''التحصیل'''، نوشته [[بهمنیار بن مرزبان]]، کتابی است به زبان عربی و با موضوع فلسفه اسلامی. این اثر، به تصحیح [[مطهری، مرتضی|شهید مرتضی مطهری]] رسیده است. [[بهمنیار بن مرزبان|بهمنیار]] در «التحصيل»، مطالب [[ابن سینا، حسین بن عبدالله|بوعلی]] را با افزوده‌های خودش طبق ترتیب حکمت علائی بیان کرده است. او در این کتاب به مباحث مربوط به منطق، مابعدالطبیعه و علم اعیان موجودات پرداخته است. | ||
| خط ۵۱: | خط ۳۸: | ||
==گزارش محتوا== | ==گزارش محتوا== | ||
مقدمه اول کتاب، حاوی مطالبی درباره اهمیت تصحیح متون قدیمی، مشقت‌های این کار، اهداف دانشکده معارف اسلامی در این مورد، اهمیت کتاب التحصيل [[بهمنیار بن مرزبان|بهمنیار]] و سپردن تصحیح آن به [[مطهری، مرتضی|استاد مرتضی مطهری]] که به تدریس فلسفه اسلامی در آن دانشگاه مشغول بوده‌اند، مشکلات پیش‌آمده در روند تصحیح این اثر و تعریف و تشکر از [[مطهری، مرتضی|مرتضی مطهری]] و عبدالحمید گلشن ابراهیمی است<ref>ر.ک: مقدمه ناشر، صفحات یک تا سه</ref>. | مقدمه اول کتاب، حاوی مطالبی درباره اهمیت تصحیح متون قدیمی، مشقت‌های این کار، اهداف دانشکده معارف اسلامی در این مورد، اهمیت کتاب التحصيل [[بهمنیار بن مرزبان|بهمنیار]] و سپردن تصحیح آن به [[مطهری، مرتضی|استاد مرتضی مطهری]] که به تدریس فلسفه اسلامی در آن دانشگاه مشغول بوده‌اند، مشکلات پیش‌آمده در روند تصحیح این اثر و تعریف و تشکر از [[مطهری، مرتضی|مرتضی مطهری]] و عبدالحمید گلشن ابراهیمی است.<ref>ر.ک: مقدمه ناشر، صفحات یک تا سه</ref>. | ||
[[مطهری، مرتضی|شهید مطهری]] می‌نویسد: من در ابتدا تمام نسخه‌های خطی را مشاهده می‌کردم «و گاهى که عبارت نامفهوم بود، به کتب [[ابن سینا، حسین بن عبدالله|شیخ]]، مانند [[الشفاء|شفا]] و نجات و اشارات مراجعه مى‌کردم، اما زود متوجه شدم که بهترین راه تصحیح این کتاب، مقابله آن با کتب شیخ است؛ زیرا مؤلف نه‌تنها همچنان‌که خود در اول کتاب اعتراف کرده است مطالبش همان مطالب استادش [[ابن سینا، حسین بن عبدالله|ابن سینا]] است، بلکه | [[مطهری، مرتضی|شهید مطهری]] می‌نویسد: من در ابتدا تمام نسخه‌های خطی را مشاهده می‌کردم «و گاهى که عبارت نامفهوم بود، به کتب [[ابن سینا، حسین بن عبدالله|شیخ]]، مانند [[الشفاء|شفا]] و نجات و اشارات مراجعه مى‌کردم، اما زود متوجه شدم که بهترین راه تصحیح این کتاب، مقابله آن با کتب شیخ است؛ زیرا مؤلف نه‌تنها همچنان‌که خود در اول کتاب اعتراف کرده است مطالبش همان مطالب استادش [[ابن سینا، حسین بن عبدالله|ابن سینا]] است، بلکه غالباً عین عبارت استاد را مورد استفاده قرار داده است... [[بهمنیار بن مرزبان|بهمنیار]]، فوق‌العاده بر کتب استادش [[ابن سینا، حسین بن عبدالله|بوعلى]] احاطه داشته است؛ هر مطلبى را مىدانسته که [[ابن سینا، حسین بن عبدالله|شیخ]] استاد آن را در چند جا متعرض شده و در کجا بهتر ادا کرده و برای اقتباس مناسب‌تر است، همان را انتخاب کرده است»<ref>ر.ک: مقدمه مصحح، صفحه ج</ref>. | ||
البته ذکر این نکته به این معنی نیست که التحصيل تماما مطالب شیخ را آورده؛ | البته ذکر این نکته به این معنی نیست که التحصيل تماما مطالب شیخ را آورده؛ «مثلاًدر منطق، فصل مربوط به مواد قضایا که تحت عنوان «في القضايا من جهة ما يصدق بها» ذکر شده است، تمام مطالب، عین عبارات اشارات است، به‌استثنا پنج شش سطر در صفحه 97 و 98 که از خود [[بهمنیار بن مرزبان|بهمنیار]] است. | ||
در فصل مربوط به «كيفية وقوع الشر في القضاء الإلهي» (صفحه 658)، مطلبى دارد که حکماى بعد از او مانند [[میرداماد، محمدباقر بن محمد|میرداماد]] در ایقاظات و [[صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم|صدرالمتألهین]] در اسفار جلد سوم، از آن نقل و یا استفاده | در فصل مربوط به «كيفية وقوع الشر في القضاء الإلهي» (صفحه 658)، مطلبى دارد که حکماى بعد از او مانند [[میرداماد، سید محمدباقر بن محمد|میرداماد]] در ایقاظات و [[صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم|صدرالمتألهین]] در اسفار جلد سوم، از آن نقل و یا استفاده کردهاند. | ||
در صفحه 784، مطلبى درباره حس مشترک دارد و آن را با کلمه «و عندي» بیان مى‌کند. [[صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم|صدرالمتألهین]] در جلد 4 اسفار، چاپ قدیم، صفحه 51، آن را نقل و تأیید مى‌کند. | در صفحه 784، مطلبى درباره حس مشترک دارد و آن را با کلمه «و عندي» بیان مى‌کند. [[صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم|صدرالمتألهین]] در جلد 4 اسفار، چاپ قدیم، صفحه 51، آن را نقل و تأیید مى‌کند. | ||
ایضا [[صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم|صدرالمتألهین]]، در مباحث قوه و فعل، برهانى بر امتناع وقوع حرکت در مقوله «أن يفعل» و «أن ينفعل» | ایضا [[صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم|صدرالمتألهین]]، در مباحث قوه و فعل، برهانى بر امتناع وقوع حرکت در مقوله «أن يفعل» و «أن ينفعل» می‌آورد و به آن اعتماد مى‌کند و در شرح هدایه مى‌گوید: این برهان را اولین بار [[بهمنیار بن مرزبان|بهمنیار]] اقامه کرده است»<ref>ر.ک: همان، صفحه و</ref>. | ||
از نگاه [[مطهری، مرتضی|استاد مطهری]]، کتاب التحصيل، برای تدریس فلسفه مشاء، بهترین است؛ زیرا از شفا مختصرتر و از النجاة مفصل‌تر و از اشارات جامع‌تر است. [[بهمنیار بن مرزبان|بهمنیار]]، التحصيل را برای | از نگاه [[مطهری، مرتضی|استاد مطهری]]، کتاب التحصيل، برای تدریس فلسفه مشاء، بهترین است؛ زیرا از شفا مختصرتر و از النجاة مفصل‌تر و از اشارات جامع‌تر است. [[بهمنیار بن مرزبان|بهمنیار]]، التحصيل را برای دایی خویش ابومنصور بهرام بن خورشید بن ایزدیار نوشته است. این امر از عبارات ابتدایی [[بهمنیار بن مرزبان|بهمنیار]] در مقدمه‌اش بر کتاب مشخص می‌شود. همچنین از عبارات ابتدایی او در مقدمه روشن می‌شود که وی بیان در ترتیب فصول از دانشنامه علایی پیروی کرده و در مطالبی که نگاشته به تمام کتاب‌های [[ابن سینا، حسین بن عبدالله|بوعلی]] و همچنین مذاکرات شفاهی میان خود و استادش نظر داشته است؛ به‌علاوه مطالبی فرعی یا تکمیلی بر نظرات استاد داشته که در این کتاب بیان کرده است.<ref>ر.ک: همان، صفحه و و ز</ref>. | ||
«التحصيل، همچنان‌که خود مؤلف در ابتدا مى‌گوید مشتمل بر سه بخش یا سه کتاب است: منطق، مابعدالطبیعه و علم اعیان موجودات. منطق، مشتمل بر سه مقاله و مابعدالطبیعه مشتمل بر شش مقاله و علم اعیان موجودات، مشتمل بر دو مقاله است و البته هر مقالهاى مشتمل بر چند فصل است. در بخش اول، مسائل منطق را متعرض شده و در بخش دوم امور عامه فلسفه را و در بخش سوم الهیات بالمعنى الاخص و قسمتى از طبیعیات و مسائل نفس را ذکر کرده است. از مقدمه کتاب معلوم | «التحصيل، همچنان‌که خود مؤلف در ابتدا مى‌گوید مشتمل بر سه بخش یا سه کتاب است: منطق، مابعدالطبیعه و علم اعیان موجودات. منطق، مشتمل بر سه مقاله و مابعدالطبیعه مشتمل بر شش مقاله و علم اعیان موجودات، مشتمل بر دو مقاله است و البته هر مقالهاى مشتمل بر چند فصل است. در بخش اول، مسائل منطق را متعرض شده و در بخش دوم امور عامه فلسفه را و در بخش سوم الهیات بالمعنى الاخص و قسمتى از طبیعیات و مسائل نفس را ذکر کرده است. از مقدمه کتاب معلوم مىشود که همه التحصيل همین است، اما نمىدانم به چه سبب، [[آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن|صاحب الذريعة]] و صاحب ريحانة الأدب، نوشتهاند که التحصيل مشتمل بر منطق و ریاضى و طبیعى و الهى است. ظاهرا ذکر ریاضى، غفلتى است از این مؤلفان»<ref>ر.ک: همان، صفحه ط</ref>. | ||
[[بهمنیار بن مرزبان|بهمنیار]] در مقدمه‌اش، خواندن حکمت علائی را پیش از آغاز آموختن این کتاب، پیشنهاد می‌دهد<ref>ر.ک: مقدمه مؤلف، ص2</ref>. | [[بهمنیار بن مرزبان|بهمنیار]] در مقدمه‌اش، خواندن حکمت علائی را پیش از آغاز آموختن این کتاب، پیشنهاد می‌دهد<ref>ر.ک: مقدمه مؤلف، ص2</ref>. | ||
==وضعیت کتاب== | ==وضعیت کتاب== | ||
فهرست مطالب و اعلام و کتاب‌ها در انتهای اثر و رونوشت تصاویر صفحات اول و ماقبل آخر نسخه خطی حلب در صفحه‌های 18 و 19 کتاب ذکر شده است. پاورقی‌ها علاوه بر ذکر ارجاعات، حاوی مطالب مفیدی از مصحح در شرح محتوای مطالب هستند. [[مطهری، مرتضی|شهید مطهری]] متذکر می‌شود که کار تصحیح این کتاب در سال 1343ش، از طرف دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران، به وی سپرده شده و شش سال طول کشیده است<ref>ر.ک: مقدمه مصحح، صفحه الف</ref>. | فهرست مطالب و اعلام و کتاب‌ها در انتهای اثر و رونوشت تصاویر صفحات اول و ماقبل آخر نسخه خطی حلب در صفحه‌های 18 و 19 کتاب ذکر شده است. پاورقی‌ها علاوه بر ذکر ارجاعات، حاوی مطالب مفیدی از مصحح در شرح محتوای مطالب هستند. [[مطهری، مرتضی|شهید مطهری]] متذکر می‌شود که کار تصحیح این کتاب در سال 1343ش، از طرف دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران، به وی سپرده شده و شش سال طول کشیده است.<ref>ر.ک: مقدمه مصحح، صفحه الف</ref>. | ||
او با توضیح اینکه این کتاب برای اولین بار است که در ایران چاپ می‌شود، درباره نسخه‌های خطی استفاده‌شده برای چاپ آن چنین می‌نویسد: «چهار نسخه در کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامى موجود است که یکى، یعنى نسخه شماره ج 211 که در اینجا با حرف «م» مشخص شده، ناقص است؛ یعنى فقط منطق و قسمت کمى از ماوراءالطبیعه را دارد. این نسخه، تعلق داشته است به مرحوم استاد ضیاءالدین درى و دیگر، نسخه شماره د 644 که از کتب مرحوم استاد شیخ محمدحسین فاضل تونى است و به کتابخانه دانشکده الهیات منتقل شده و بهترین نسخه از این چهار نسخه است. سوم، نسخه شماره ج 304 است که آن نیز قبلا تعلق داشته به مرحوم استاد ضیاءالدین درّى و با حرف «ض» مشخص شده. چهارم، نسخه شماره د 404 است که در آخر آن نام محمدجواد حسینى است و با حرف ج مشخص شده است. در میان این چهار نسخه، چون نسخه مرحوم فاضل تونى صحیح‌تر و معتبرتر به نظر رسید آن را دست‌نویس کردیم و اصل و متن | او با توضیح اینکه این کتاب برای اولین بار است که در ایران چاپ می‌شود، درباره نسخه‌های خطی استفاده‌شده برای چاپ آن چنین می‌نویسد: «چهار نسخه در کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامى موجود است که یکى، یعنى نسخه شماره ج 211 که در اینجا با حرف «م» مشخص شده، ناقص است؛ یعنى فقط منطق و قسمت کمى از ماوراءالطبیعه را دارد. این نسخه، تعلق داشته است به مرحوم استاد ضیاءالدین درى و دیگر، نسخه شماره د 644 که از کتب مرحوم استاد شیخ محمدحسین فاضل تونى است و به کتابخانه دانشکده الهیات منتقل شده و بهترین نسخه از این چهار نسخه است. سوم، نسخه شماره ج 304 است که آن نیز قبلا تعلق داشته به مرحوم استاد ضیاءالدین درّى و با حرف «ض» مشخص شده. چهارم، نسخه شماره د 404 است که در آخر آن نام محمدجواد حسینى است و با حرف ج مشخص شده است. در میان این چهار نسخه، چون نسخه مرحوم فاضل تونى صحیح‌تر و معتبرتر به نظر رسید آن را دست‌نویس کردیم و اصل و متن برای چاپ قرار دادیم و سپس دست‌نویس‌شده را با نسخ دیگر مقابله کردیم و در پاورقى به موارد اختلاف اشاره کردیم. این کار به همین صورت تا پایان منطق ادامه یافت»<ref>ر.ک: همان، صفحات الف و ب</ref>. | ||
[[مطهری، مرتضی|شهید مطهری]] در ادامه به نسخه‌ای نفیس‌تر برخورد می‌کند که جعفر زاهدی، تصویر آن را از روی نسخه «دارالكتب الأوقاف العامة» شهر حلب برداشته و ازاین‌رو، از کتاب دوم، یعنی از صفحه 279، این نسخه اصل قرار می‌گیرد و نسخه دست‌نویس‌شده با آن مقابله و اصلاح می‌شود و موارد اختلاف نسخه فاضل تونى با علامت «ف» در پاورقى ذکر می‌گردد<ref>ر.ک: همان، صفحه ب</ref>. | [[مطهری، مرتضی|شهید مطهری]] در ادامه به نسخه‌ای نفیس‌تر برخورد می‌کند که جعفر زاهدی، تصویر آن را از روی نسخه «دارالكتب الأوقاف العامة» شهر حلب برداشته و ازاین‌رو، از کتاب دوم، یعنی از صفحه 279، این نسخه اصل قرار می‌گیرد و نسخه دست‌نویس‌شده با آن مقابله و اصلاح می‌شود و موارد اختلاف نسخه فاضل تونى با علامت «ف» در پاورقى ذکر می‌گردد<ref>ر.ک: همان، صفحه ب</ref>. | ||
وی همچنین گاهی برای تصحیح عبارت یا مطلب موجود در این کتاب از کتاب‌های متأخر از آن، مانند اسفار [[صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم|صدرالمتألهین]] و [[البصائر النصيرية في علم المنطق|البصائر النصيرية]] [[ابن سهلان ساوی، عمر بن سهلان|ابن سهلان]] و [[أساس الاقتباس]] [[نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد|خواجه نصیر]] و جوهر النضيد استفاده کرده است<ref>ر.ک: همان، صفحه د</ref>. | وی همچنین گاهی برای تصحیح عبارت یا مطلب موجود در این کتاب از کتاب‌های متأخر از آن، مانند اسفار [[صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم|صدرالمتألهین]] و [[البصائر النصيرية في علم المنطق|البصائر النصيرية]] [[ابن سهلان ساوی، عمر بن سهلان|ابن سهلان]] و [[أساس الاقتباس]] [[نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد|خواجه نصیر]] و جوهر النضيد استفاده کرده است.<ref>ر.ک: همان، صفحه د</ref>. | ||
او درباره ارجاع به کتاب [[الشفاء|شفا]] هم می‌نویسد: «نظر به اینکه کتاب [[الشفاء|شفا]] یک نسخه چاپ‌شده کاملى ندارد، آنچه در ایران چاپ شده، منحصر است به طبیعیات و الهیات. قسمت منطق در تهران چاپ نشده است و آنچه اخیرا در مصر چاپ شده، منحصر است به الهیات و منطق (که البته منطق هم کامل نیست)؛ لهذا ما در | او درباره ارجاع به کتاب [[الشفاء|شفا]] هم می‌نویسد: «نظر به اینکه کتاب [[الشفاء|شفا]] یک نسخه چاپ‌شده کاملى ندارد، آنچه در ایران چاپ شده، منحصر است به طبیعیات و الهیات. قسمت منطق در تهران چاپ نشده است و آنچه اخیرا در مصر چاپ شده، منحصر است به الهیات و منطق (که البته منطق هم کامل نیست)؛ لهذا ما در پاورقی‌ها از نظر ارائه صفحات شفا نتوانستیم هیچ‌کدام از نسخ‌چاپ شده را مأخذ قرار دهیم، خصوصا مدرک ما در منطق شفا نسخه خطى شماره ج-1/236 کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامى بود که قبلا به مرحوم فاضل تونى تعلق داشته است و آن مرحوم از روى نسخه معتبر دیگرى دقیقا تصحیح کرده است»<ref>ر.ک: همان</ref>. | ||
او برای دقت و سهولت دستیابی به ارجاعات، در پاورقى به شماره فصل و مقاله و فن و بخش شفا اشاره کرده‌است<ref>ر.ک: همان</ref>. | او برای دقت و سهولت دستیابی به ارجاعات، در پاورقى به شماره فصل و مقاله و فن و بخش شفا اشاره کرده‌است.<ref>ر.ک: همان</ref>. | ||
بنا به نقل [[خوانساری، محمدباقر بن زین‌العابدین|صاحب روضات]]، ترجمه فارسی التحصيل که احتمالا به قلم خود [[بهمنیار بن مرزبان|بهمنیار]] باشد، موجود است. عبدالحسین حائری در شماره‌های آذر و دی 1344ش، مجله وحید نسخه‌ای از ترجمه فارسی التحصيل را معرفی کرده و درباره اینکه کار خود [[بهمنیار بن مرزبان|بهمنیار]] است یا نه، بحث کرده است<ref>ر.ک: همان، صفحه ح</ref>. | بنا به نقل [[خوانساری، سید محمدباقر بن زین‌العابدین|صاحب روضات]]، ترجمه فارسی التحصيل که احتمالا به قلم خود [[بهمنیار بن مرزبان|بهمنیار]] باشد، موجود است. عبدالحسین حائری در شماره‌های آذر و دی 1344ش، مجله وحید نسخه‌ای از ترجمه فارسی التحصيل را معرفی کرده و درباره اینکه کار خود [[بهمنیار بن مرزبان|بهمنیار]] است یا نه، بحث کرده است.<ref>ر.ک: همان، صفحه ح</ref>. | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
<references /> | <references/> | ||
==منابع مقاله== | ==منابع مقاله== | ||
| خط ۸۸: | خط ۷۵: | ||
== وابسته‌ها == | ==وابسته‌ها== | ||
{{وابسته‌ها}} | |||
[[جام جهان‌نمای]] | |||
[[رده:کتاب‌شناسی]] | [[رده:کتاب‌شناسی]] | ||
[[رده:فلسفه نظری]] | [[رده:فلسفه نظری]] | ||
[[رده:آثار جدید و معاصر فلسفه اسلامی]] | |||
[[رده: | [[رده:آثار مرتضی مطهری]] | ||
[[رده: | |||
نسخهٔ کنونی تا ۲۷ اوت ۲۰۲۴، ساعت ۱۲:۵۲
| التحصيل | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | بهمنیار بن مرزبان (نویسنده) مطهری، مرتضی (مصحح) |
| ناشر | دانشگاه تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ |
| مکان نشر | ایران - تهران |
| چاپ | 2 |
| شابک | 964-03-3757-9 |
| موضوع | علوم طبیعی - متون قدیمی تا قرن 14
فلسفه اسلامی - متون قدیمی تا قرن 14 فلسفه ایرانی - متون قدیمی تا قرن 14 ما بعد الطبيعه - متون قدیمی تا قرن 14 منطق - متون قدیمی تا قرن 14 |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BD 108 /ع4ب9 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
التحصیل، نوشته بهمنیار بن مرزبان، کتابی است به زبان عربی و با موضوع فلسفه اسلامی. این اثر، به تصحیح شهید مرتضی مطهری رسیده است. بهمنیار در «التحصيل»، مطالب بوعلی را با افزوده‌های خودش طبق ترتیب حکمت علائی بیان کرده است. او در این کتاب به مباحث مربوط به منطق، مابعدالطبیعه و علم اعیان موجودات پرداخته است.
ساختار
کتاب، دارای مقدمه رئیس وقت دانشکده الهیات و معارف دانشگاه تهران، مقدمه مصحح، مقدمه مؤلف و محتوای مطالب در سه بخش اصلی است.
گزارش محتوا
مقدمه اول کتاب، حاوی مطالبی درباره اهمیت تصحیح متون قدیمی، مشقت‌های این کار، اهداف دانشکده معارف اسلامی در این مورد، اهمیت کتاب التحصيل بهمنیار و سپردن تصحیح آن به استاد مرتضی مطهری که به تدریس فلسفه اسلامی در آن دانشگاه مشغول بوده‌اند، مشکلات پیش‌آمده در روند تصحیح این اثر و تعریف و تشکر از مرتضی مطهری و عبدالحمید گلشن ابراهیمی است.[۱].
شهید مطهری می‌نویسد: من در ابتدا تمام نسخه‌های خطی را مشاهده می‌کردم «و گاهى که عبارت نامفهوم بود، به کتب شیخ، مانند شفا و نجات و اشارات مراجعه مى‌کردم، اما زود متوجه شدم که بهترین راه تصحیح این کتاب، مقابله آن با کتب شیخ است؛ زیرا مؤلف نه‌تنها همچنان‌که خود در اول کتاب اعتراف کرده است مطالبش همان مطالب استادش ابن سینا است، بلکه غالباً عین عبارت استاد را مورد استفاده قرار داده است... بهمنیار، فوق‌العاده بر کتب استادش بوعلى احاطه داشته است؛ هر مطلبى را مىدانسته که شیخ استاد آن را در چند جا متعرض شده و در کجا بهتر ادا کرده و برای اقتباس مناسب‌تر است، همان را انتخاب کرده است»[۲].
البته ذکر این نکته به این معنی نیست که التحصيل تماما مطالب شیخ را آورده؛ «مثلاًدر منطق، فصل مربوط به مواد قضایا که تحت عنوان «في القضايا من جهة ما يصدق بها» ذکر شده است، تمام مطالب، عین عبارات اشارات است، به‌استثنا پنج شش سطر در صفحه 97 و 98 که از خود بهمنیار است. در فصل مربوط به «كيفية وقوع الشر في القضاء الإلهي» (صفحه 658)، مطلبى دارد که حکماى بعد از او مانند میرداماد در ایقاظات و صدرالمتألهین در اسفار جلد سوم، از آن نقل و یا استفاده کردهاند. در صفحه 784، مطلبى درباره حس مشترک دارد و آن را با کلمه «و عندي» بیان مى‌کند. صدرالمتألهین در جلد 4 اسفار، چاپ قدیم، صفحه 51، آن را نقل و تأیید مى‌کند. ایضا صدرالمتألهین، در مباحث قوه و فعل، برهانى بر امتناع وقوع حرکت در مقوله «أن يفعل» و «أن ينفعل» می‌آورد و به آن اعتماد مى‌کند و در شرح هدایه مى‌گوید: این برهان را اولین بار بهمنیار اقامه کرده است»[۳].
از نگاه استاد مطهری، کتاب التحصيل، برای تدریس فلسفه مشاء، بهترین است؛ زیرا از شفا مختصرتر و از النجاة مفصل‌تر و از اشارات جامع‌تر است. بهمنیار، التحصيل را برای دایی خویش ابومنصور بهرام بن خورشید بن ایزدیار نوشته است. این امر از عبارات ابتدایی بهمنیار در مقدمه‌اش بر کتاب مشخص می‌شود. همچنین از عبارات ابتدایی او در مقدمه روشن می‌شود که وی بیان در ترتیب فصول از دانشنامه علایی پیروی کرده و در مطالبی که نگاشته به تمام کتاب‌های بوعلی و همچنین مذاکرات شفاهی میان خود و استادش نظر داشته است؛ به‌علاوه مطالبی فرعی یا تکمیلی بر نظرات استاد داشته که در این کتاب بیان کرده است.[۴].
«التحصيل، همچنان‌که خود مؤلف در ابتدا مى‌گوید مشتمل بر سه بخش یا سه کتاب است: منطق، مابعدالطبیعه و علم اعیان موجودات. منطق، مشتمل بر سه مقاله و مابعدالطبیعه مشتمل بر شش مقاله و علم اعیان موجودات، مشتمل بر دو مقاله است و البته هر مقالهاى مشتمل بر چند فصل است. در بخش اول، مسائل منطق را متعرض شده و در بخش دوم امور عامه فلسفه را و در بخش سوم الهیات بالمعنى الاخص و قسمتى از طبیعیات و مسائل نفس را ذکر کرده است. از مقدمه کتاب معلوم مىشود که همه التحصيل همین است، اما نمىدانم به چه سبب، صاحب الذريعة و صاحب ريحانة الأدب، نوشتهاند که التحصيل مشتمل بر منطق و ریاضى و طبیعى و الهى است. ظاهرا ذکر ریاضى، غفلتى است از این مؤلفان»[۵].
بهمنیار در مقدمه‌اش، خواندن حکمت علائی را پیش از آغاز آموختن این کتاب، پیشنهاد می‌دهد[۶].
وضعیت کتاب
فهرست مطالب و اعلام و کتاب‌ها در انتهای اثر و رونوشت تصاویر صفحات اول و ماقبل آخر نسخه خطی حلب در صفحه‌های 18 و 19 کتاب ذکر شده است. پاورقی‌ها علاوه بر ذکر ارجاعات، حاوی مطالب مفیدی از مصحح در شرح محتوای مطالب هستند. شهید مطهری متذکر می‌شود که کار تصحیح این کتاب در سال 1343ش، از طرف دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران، به وی سپرده شده و شش سال طول کشیده است.[۷].
او با توضیح اینکه این کتاب برای اولین بار است که در ایران چاپ می‌شود، درباره نسخه‌های خطی استفاده‌شده برای چاپ آن چنین می‌نویسد: «چهار نسخه در کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامى موجود است که یکى، یعنى نسخه شماره ج 211 که در اینجا با حرف «م» مشخص شده، ناقص است؛ یعنى فقط منطق و قسمت کمى از ماوراءالطبیعه را دارد. این نسخه، تعلق داشته است به مرحوم استاد ضیاءالدین درى و دیگر، نسخه شماره د 644 که از کتب مرحوم استاد شیخ محمدحسین فاضل تونى است و به کتابخانه دانشکده الهیات منتقل شده و بهترین نسخه از این چهار نسخه است. سوم، نسخه شماره ج 304 است که آن نیز قبلا تعلق داشته به مرحوم استاد ضیاءالدین درّى و با حرف «ض» مشخص شده. چهارم، نسخه شماره د 404 است که در آخر آن نام محمدجواد حسینى است و با حرف ج مشخص شده است. در میان این چهار نسخه، چون نسخه مرحوم فاضل تونى صحیح‌تر و معتبرتر به نظر رسید آن را دست‌نویس کردیم و اصل و متن برای چاپ قرار دادیم و سپس دست‌نویس‌شده را با نسخ دیگر مقابله کردیم و در پاورقى به موارد اختلاف اشاره کردیم. این کار به همین صورت تا پایان منطق ادامه یافت»[۸].
شهید مطهری در ادامه به نسخه‌ای نفیس‌تر برخورد می‌کند که جعفر زاهدی، تصویر آن را از روی نسخه «دارالكتب الأوقاف العامة» شهر حلب برداشته و ازاین‌رو، از کتاب دوم، یعنی از صفحه 279، این نسخه اصل قرار می‌گیرد و نسخه دست‌نویس‌شده با آن مقابله و اصلاح می‌شود و موارد اختلاف نسخه فاضل تونى با علامت «ف» در پاورقى ذکر می‌گردد[۹].
وی همچنین گاهی برای تصحیح عبارت یا مطلب موجود در این کتاب از کتاب‌های متأخر از آن، مانند اسفار صدرالمتألهین و البصائر النصيرية ابن سهلان و أساس الاقتباس خواجه نصیر و جوهر النضيد استفاده کرده است.[۱۰].
او درباره ارجاع به کتاب شفا هم می‌نویسد: «نظر به اینکه کتاب شفا یک نسخه چاپ‌شده کاملى ندارد، آنچه در ایران چاپ شده، منحصر است به طبیعیات و الهیات. قسمت منطق در تهران چاپ نشده است و آنچه اخیرا در مصر چاپ شده، منحصر است به الهیات و منطق (که البته منطق هم کامل نیست)؛ لهذا ما در پاورقی‌ها از نظر ارائه صفحات شفا نتوانستیم هیچ‌کدام از نسخ‌چاپ شده را مأخذ قرار دهیم، خصوصا مدرک ما در منطق شفا نسخه خطى شماره ج-1/236 کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامى بود که قبلا به مرحوم فاضل تونى تعلق داشته است و آن مرحوم از روى نسخه معتبر دیگرى دقیقا تصحیح کرده است»[۱۱].
او برای دقت و سهولت دستیابی به ارجاعات، در پاورقى به شماره فصل و مقاله و فن و بخش شفا اشاره کرده‌است.[۱۲].
بنا به نقل صاحب روضات، ترجمه فارسی التحصيل که احتمالا به قلم خود بهمنیار باشد، موجود است. عبدالحسین حائری در شماره‌های آذر و دی 1344ش، مجله وحید نسخه‌ای از ترجمه فارسی التحصيل را معرفی کرده و درباره اینکه کار خود بهمنیار است یا نه، بحث کرده است.[۱۳].
پانویس
منابع مقاله
مقدمه‌های کتاب.