قهوة الإنشاء: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - '== منابع مقاله == مقدمه و متن كتاب. رده:کتاب‌شناسی' به '== منابع مقاله == مقدمه و متن كتاب. ==وابسته‌ها== {{وابسته‌ها}} رده:کتاب‌شناسی') |
|||
| (۲۱ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{جعبه اطلاعات کتاب | |||
| تصویر =NUR10812J1.jpg | |||
| عنوان =قهوة الإنشاء | |||
| عنوان‌های دیگر =کتاب قهوة الإنشاء | |||
| پدیدآوران = | |||
[[ویسلی، رودولف]] (محقق) | |||
| | |||
| | |||
[[ابن حجه، | [[ابن حجه، تقی‌الدین بن علی]] (نویسنده) | ||
| زبان =عربی | |||
|زبان | | کد کنگره =PJA 4438 /ق9 | ||
| موضوع = | |||
ادبیات عربی - تاریخ و نقد | |||
|کد کنگره | |||
|موضوع | |||
فن نگارش - متون قدیمی تا قرن ۱۴ | فن نگارش - متون قدیمی تا قرن ۱۴ | ||
نامه نگاری عربی - متون قدیمی تا قرن 14 | نامه نگاری عربی - متون قدیمی تا قرن 14 | ||
| ناشر = | |||
|ناشر | [بی نا] | ||
| مکان نشر =بیروت - لبنان | |||
| سال نشر = 1426 ق یا 2005 م | |||
|مکان نشر | |||
|سال نشر | |||
| کد اتوماسیون =AUTOMATIONCODE10812AUTOMATIONCODE | |||
| چاپ =1 | |||
| تعداد جلد =1 | |||
| کتابخانۀ دیجیتال نور =10812 | |||
| کتابخوان همراه نور =10812 | |||
| کد پدیدآور = | |||
| پس از = | |||
| پیش از = | |||
}} | |||
'''كتاب قهوة الانشاء'''، اثر [[ابن حجه، تقی‌الدین بن علی|ابوبكر بن على بن حجه حموى أزرارى]](767 - 837ق)، مشهور به [[ابن حجه، تقی‌الدین بن علی|ابن حجه]] و به زبان عربى است. كتاب، مجموعه نامه‌ها و مكاتبات رسمى(ديوانيات) و غير رسمى(اخوانيات) با معاصران اوست كه حاصل دوران اشتغال او در دولت سلطان سيف‌الدين مؤيد است. اين مجموعه، علاوه بر نامه‌هاى ملك مؤيد و ملك ظاهر، نامه‌هاى بسيارى از اشراف و بزرگان و قضات و رؤساى مصر را نيز در بر دارد و به همين جهت، نمونه جالبى از انشا و ادب آن دوره مى‌باشد. اين كتاب، علاوه بر جنبه ادبى، حاوى فوايد تاريخى بسيارى نيز هست. | |||
درباره زمان تأليف كتاب، از كلام خود مؤلف چنين برمى‌آيد كه آن را به‌تدريج در خلال كارش در ديوان قاهره، در طول سه تا چهار سال تأليف و تنظيم كرده است. | |||
== ساختار == | == ساختار == | ||
در ابتدا، مقدمه‌اى تحقيقى درباره شرح حال [[ابن حجه، تقی‌الدین بن علی|ابن حجه]] و ويژگى‌هاى كتاب به قلم محقق اثر، [[ویسلی، رودولف|رودلف ويسيلى]] آمده است. در متن اثر، 121 نامه رسمى در سه جزء ارائه شده است و پس از آن، نامه‌هاى غير رسمى به اعيان و اشراف آمده است. تقريظها، بخش بعدى را تشكيل داده است. آخرين بخش كتاب، مشتمل بر خطبه‌هايى است كه براى آغاز چند كتاب انشاء نموده است. | |||
در ابتدا، مقدمه‌اى تحقيقى | |||
== گزارش محتوا == | == گزارش محتوا == | ||
«قهوة الانشاء»، الگويى است براى هر فردى كه بخواهد فن نگارش خود را به‌طور عام تهذيب كند و البته نويسندگان حرفه‌اى بهره بيشترى مى‌برند. اهيمت اين اثر به لحاظ مطالعات معاصر بدين جهت است كه مصدر تاريخى منحصر به فردى براى شناخت وضعيت اجتماعى - فرهنگى مصر و دگرگونى‌هاى آن در ربع اول از قرن نهم هجرى(15 ميلادى) است. | «قهوة الانشاء»، الگويى است براى هر فردى كه بخواهد فن نگارش خود را به‌طور عام تهذيب كند و البته نويسندگان حرفه‌اى بهره بيشترى مى‌برند. اهيمت اين اثر به لحاظ مطالعات معاصر بدين جهت است كه مصدر تاريخى منحصر به فردى براى شناخت وضعيت اجتماعى - فرهنگى مصر و دگرگونى‌هاى آن در ربع اول از قرن نهم هجرى(15 ميلادى) است. | ||
در اين كتاب، بيش از 100 وثيقه و مكاتبه وجود دارد كه ابن حجه در مقطع زمانى بين سال‌هاى 815 - 827ق(1413 - 1424م)؛ يعنى در اثناء حكومت چهار تن از سلاطين شراكسه انشاء كرده است، لذا مجموعه مهمى از وثائق تاريخى است كه كسى در صحت آن شك نكرده است و لذا مى‌توان آن را به‌عنوان مصدر اصلى مورد اعتماد به كار گرفت. بعضى از اين نامه‌ها، مكاتبات رسمى با دول مجاور و دولت‌هاى تابعه است كه با تفاصيل مختلف مرتبط با روابط و تحولات نگارش يافته است. | در اين كتاب، بيش از 100 وثيقه و مكاتبه وجود دارد كه [[ابن حجه، تقی‌الدین بن علی|ابن حجه]] در مقطع زمانى بين سال‌هاى 815 - 827ق(1413 - 1424م)؛ يعنى در اثناء حكومت چهار تن از سلاطين شراكسه انشاء كرده است، لذا مجموعه مهمى از وثائق تاريخى است كه كسى در صحت آن شك نكرده است و لذا مى‌توان آن را به‌عنوان مصدر اصلى مورد اعتماد به كار گرفت. بعضى از اين نامه‌ها، مكاتبات رسمى با دول مجاور و دولت‌هاى تابعه است كه با تفاصيل مختلف مرتبط با روابط و تحولات نگارش يافته است. | ||
مشكلى كه امروزه در مطالعه اين نامه‌ها وجود دارد، فهم صحيح و تفسير كامل آنهاست كه به سبب اسلوب ديپلوماسى خاص آن زمان، امكان‌پذير نيست و در سجع‌ها و ابيات شعر و توريه‌ها مستور است. در اين اثر، تعبيرات متنوع، اصطلاحات و تعابير ادارى و رسمى به كار رفته و نثر با ابيات شعر مزين شده است. | مشكلى كه امروزه در مطالعه اين نامه‌ها وجود دارد، فهم صحيح و تفسير كامل آنهاست كه به سبب اسلوب ديپلوماسى خاص آن زمان، امكان‌پذير نيست و در سجع‌ها و ابيات شعر و توريه‌ها مستور است. در اين اثر، تعبيرات متنوع، اصطلاحات و تعابير ادارى و رسمى به كار رفته و نثر با ابيات شعر مزين شده است. | ||
تقريض‌هاى وارده در اين مجموعه، در واقع نوع خاصى از نقد ادبى است كه تصويرى از حيات فكرى آن مقطع زمانى را ارائه نمى‌كند، بلكه تنها ما را بر ارتباطات بين ادباء مطلع مى‌سازد و چگونگى ارائه نقدى زيبا و فنى بر آثار ادبى را بر ما روشن مى‌سازد. اين تقريض‌ها، تنها آينه حيات ادبى عصر ابن حجه نيست، بلكه همراه با نامه‌ها، ويژگى‌هاى شخصيتى | تقريض‌هاى وارده در اين مجموعه، در واقع نوع خاصى از نقد ادبى است كه تصويرى از حيات فكرى آن مقطع زمانى را ارائه نمى‌كند، بلكه تنها ما را بر ارتباطات بين ادباء مطلع مى‌سازد و چگونگى ارائه نقدى زيبا و فنى بر آثار ادبى را بر ما روشن مى‌سازد. اين تقريض‌ها، تنها آينه حيات ادبى عصر [[ابن حجه، تقی‌الدین بن علی|ابن حجه]] نيست، بلكه همراه با نامه‌ها، ويژگى‌هاى شخصيتى نویسنده را از جهات مختلف براى ما آشكار مى‌كند. | ||
شيوه ارائه مطالب بدين | شيوه ارائه مطالب بدين سبک است كه در نامه‌ها و مكاتبات سياسى رسمى، ترتيب زمانى رعايت شده است، ولى بر حسب نوع، مختلف هستند. در باقى موارد؛ يعنى در نامه‌هاى غيررسمى، تقريظها و خطب، اگر چه ترتيب زمانى لحاظ نشده است، اما نوع ادبى مورد توجه قرار گرفته است. | ||
يكى از مسائلى كه در آثار برخى از نويسندگان عرب اهل سنت ديده مى‌شود، اظهار برترى عرب بر عجم است. اگر چه پيامبر اكرم(ص) ملاك برترى را تقوى معرفى كرد و با برترى‌طلبى‌هاى نژادى به شدت مبارزه نمود، اما ريشه‌هاى اين تفكر غير اسلامى در زمان برخى از خلفا تقويت شد و در زمان معاويه به‌عنوان يك سياست راهبردى مطرح گشت. قلم ابن حجه نيز از اين لغزش مصون نمانده و در صفحه 270 چنين | يكى از مسائلى كه در آثار برخى از نويسندگان عرب اهل سنت ديده مى‌شود، اظهار برترى عرب بر عجم است. اگر چه پيامبر اكرم(ص) ملاك برترى را تقوى معرفى كرد و با برترى‌طلبى‌هاى نژادى به شدت مبارزه نمود، اما ريشه‌هاى اين تفكر غير اسلامى در زمان برخى از خلفا تقويت شد و در زمان معاويه به‌عنوان يك سياست راهبردى مطرح گشت. قلم [[ابن حجه، تقی‌الدین بن علی|ابن حجه]] نيز از اين لغزش مصون نمانده و در صفحه 270 چنين می‌آورد: «خدايى را سپاس كه برترى عرب را بر عجم در كتاب و سنت آشكار نمود». آنچه سبب رواج گسترده چنين تفكرى در ميان ارباب قلم عرب شده است، جدايى از مكتب اهل‌بيت(ع) كه مفسر آيات وحى و مبين سنت نبوى هستند، مى‌باشد. | ||
مكاتبات، حاوى نكات آموزنده و اخلاقى نيز هست؛ به‌عنوان مثال در بخش مكاتبات رسمى توقيعى وجود دارد كه در آن، غرس‌الدين خليل اسكندرى پس از وفات والدش به رياست طب مصر منصوب شده است. | مكاتبات، حاوى نكات آموزنده و اخلاقى نيز هست؛ به‌عنوان مثال در بخش مكاتبات رسمى توقيعى وجود دارد كه در آن، غرس‌الدين خليل اسكندرى پس از وفات والدش به رياست طب مصر منصوب شده است. نویسنده، از پدر غرس‌الدين به نيكى ياد مى‌كند و بقراط زمانش مى‌خواند و او را نيز به پيروى از شيوه پدر در رعايت حال ضعفاء سفارش مى‌كند. | ||
از ديگر مكاتبات حموى، «مجرى السوابق» است. وى، دليل اين نام‌گذارى را مناظرات ادبيش با شهاب محمود، جمال‌الدين محمد بن نباته و قاضى شهاب‌الدين بن | از ديگر مكاتبات حموى، «مجرى السوابق» است. وى، دليل اين نام‌گذارى را مناظرات ادبيش با شهاب محمود، جمال‌الدين محمد بن نباته و قاضى شهاب‌الدين بن فضل‌الله در وصف لشكر مى‌داند. اين مناظرات، با «قال... قلت...» بيان شده و حاوى متون نثر و اشعار اديبانه است. | ||
از جمله تقريظهايى كه | از جمله تقريظهايى كه نویسنده، آن را، «فواكه حموى» ناميده، تقريظى است كه بر كتاب «السيرة» ابن ناهض شامى مشهور به فقاعى نوشته است. او، به درخواست ابن ناهض بر كتابش كه شرح پيروزى‌هاى ملك مؤيد بوده است، تقريظى مى‌نگارد كه تعجب ادباء را به دنبال مى‌آورد. او، تقريض‌هايى نيز بر «اللبابة فى معارضة ديوان الصبابة» اسماعيل بن صائغ، «حلبة الكميت» محمد بن حسن نواجى شافعى و «عمدة المناسك» ولى‌الدين محمد اسكندرى نگاشته است. | ||
از ميان رسايل اخوانى وى، مى‌توان به اين رساله‌ها اشاره كرد: | از ميان رسايل اخوانى وى، مى‌توان به اين رساله‌ها اشاره كرد: | ||
| خط ۷۹: | خط ۶۲: | ||
«رسالة السكين» كه در بيان قدرت وى در كتابت و در وصف چاقو(سكين) است؛ | «رسالة السكين» كه در بيان قدرت وى در كتابت و در وصف چاقو(سكين) است؛ | ||
«رسالة وفاء النيل» كه در معارضه با قاضى فاضل و ابن نباته نوشته شده است. اين رسايل، در ذيل كتب مختلف ابن حجه، چون «ثمرات الاوراق»، «تأهيل الغريب» و... به چاپ رسيده است. | «رسالة وفاء النيل» كه در معارضه با قاضى فاضل و [[ابن نباته، محمد بن محمد|ابن نباته]] نوشته شده است. اين رسايل، در ذيل كتب مختلف [[ابن حجه، تقی‌الدین بن علی|ابن حجه]]، چون «ثمرات الاوراق»، «تأهيل الغريب» و... به چاپ رسيده است. | ||
== وضعيت كتاب == | == وضعيت كتاب == | ||
| خط ۸۶: | خط ۶۹: | ||
محقق كتاب، به ده نسخه خطى از كتاب دست يافته است كه در بين آنها نسخه‌اى به خط مؤلف وجود ندارد كه بتوان بر آن اعتماد نمود. وى، تصحيح كتاب را با توجه به چند نسخه به انجام رسانده و اختلاف نسخ و آدرس آيات و شواهد و توضيحات ديگر را در پاورقى ذكر كرده است. فهرست مطالب، در ابتداى اثر و فهارس ذيل، در انتهاى اثر آمده است: | محقق كتاب، به ده نسخه خطى از كتاب دست يافته است كه در بين آنها نسخه‌اى به خط مؤلف وجود ندارد كه بتوان بر آن اعتماد نمود. وى، تصحيح كتاب را با توجه به چند نسخه به انجام رسانده و اختلاف نسخ و آدرس آيات و شواهد و توضيحات ديگر را در پاورقى ذكر كرده است. فهرست مطالب، در ابتداى اثر و فهارس ذيل، در انتهاى اثر آمده است: | ||
{{ستون-شروع|2}} | |||
# آيات قرآنى؛ | |||
# احاديث نبوى؛ | |||
# اعلام؛ | |||
# اماكن و بلدان؛ | |||
# امم و قبايل و جماعات و طوايف؛ | |||
# حكم و امثال و اقوال مأثوره؛ | |||
# مشاغل و شغل‌ها؛ | |||
# اشعار؛ | |||
# رجزها؛ | |||
# مصادر و مراجع. | |||
{{پایان}} | |||
== منابع مقاله == | |||
مقدمه و متن كتاب. | |||
==وابسته‌ها== | |||
{{وابسته‌ها}} | |||
== | |||
[[رده:کتاب‌شناسی]] | [[رده:کتاب‌شناسی]] | ||
[[رده:زبان‌شناسی، علم زبان]] | |||
[[رده:زبان و ادبیات شرقی (آسیایی)]] | |||
[[رده:زبان و ادبیات عربی]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۲۱ سپتامبر ۲۰۲۲، ساعت ۱۹:۵۹
| قهوة الإنشاء | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ویسلی، رودولف (محقق) ابن حجه، تقی‌الدین بن علی (نویسنده) |
| عنوان‌های دیگر | کتاب قهوة الإنشاء |
| ناشر | [بی نا] |
| مکان نشر | بیروت - لبنان |
| سال نشر | 1426 ق یا 2005 م |
| چاپ | 1 |
| موضوع | ادبیات عربی - تاریخ و نقد
فن نگارش - متون قدیمی تا قرن ۱۴ نامه نگاری عربی - متون قدیمی تا قرن 14 |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | PJA 4438 /ق9 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
كتاب قهوة الانشاء، اثر ابوبكر بن على بن حجه حموى أزرارى(767 - 837ق)، مشهور به ابن حجه و به زبان عربى است. كتاب، مجموعه نامه‌ها و مكاتبات رسمى(ديوانيات) و غير رسمى(اخوانيات) با معاصران اوست كه حاصل دوران اشتغال او در دولت سلطان سيف‌الدين مؤيد است. اين مجموعه، علاوه بر نامه‌هاى ملك مؤيد و ملك ظاهر، نامه‌هاى بسيارى از اشراف و بزرگان و قضات و رؤساى مصر را نيز در بر دارد و به همين جهت، نمونه جالبى از انشا و ادب آن دوره مى‌باشد. اين كتاب، علاوه بر جنبه ادبى، حاوى فوايد تاريخى بسيارى نيز هست.
درباره زمان تأليف كتاب، از كلام خود مؤلف چنين برمى‌آيد كه آن را به‌تدريج در خلال كارش در ديوان قاهره، در طول سه تا چهار سال تأليف و تنظيم كرده است.
ساختار
در ابتدا، مقدمه‌اى تحقيقى درباره شرح حال ابن حجه و ويژگى‌هاى كتاب به قلم محقق اثر، رودلف ويسيلى آمده است. در متن اثر، 121 نامه رسمى در سه جزء ارائه شده است و پس از آن، نامه‌هاى غير رسمى به اعيان و اشراف آمده است. تقريظها، بخش بعدى را تشكيل داده است. آخرين بخش كتاب، مشتمل بر خطبه‌هايى است كه براى آغاز چند كتاب انشاء نموده است.
گزارش محتوا
«قهوة الانشاء»، الگويى است براى هر فردى كه بخواهد فن نگارش خود را به‌طور عام تهذيب كند و البته نويسندگان حرفه‌اى بهره بيشترى مى‌برند. اهيمت اين اثر به لحاظ مطالعات معاصر بدين جهت است كه مصدر تاريخى منحصر به فردى براى شناخت وضعيت اجتماعى - فرهنگى مصر و دگرگونى‌هاى آن در ربع اول از قرن نهم هجرى(15 ميلادى) است.
در اين كتاب، بيش از 100 وثيقه و مكاتبه وجود دارد كه ابن حجه در مقطع زمانى بين سال‌هاى 815 - 827ق(1413 - 1424م)؛ يعنى در اثناء حكومت چهار تن از سلاطين شراكسه انشاء كرده است، لذا مجموعه مهمى از وثائق تاريخى است كه كسى در صحت آن شك نكرده است و لذا مى‌توان آن را به‌عنوان مصدر اصلى مورد اعتماد به كار گرفت. بعضى از اين نامه‌ها، مكاتبات رسمى با دول مجاور و دولت‌هاى تابعه است كه با تفاصيل مختلف مرتبط با روابط و تحولات نگارش يافته است.
مشكلى كه امروزه در مطالعه اين نامه‌ها وجود دارد، فهم صحيح و تفسير كامل آنهاست كه به سبب اسلوب ديپلوماسى خاص آن زمان، امكان‌پذير نيست و در سجع‌ها و ابيات شعر و توريه‌ها مستور است. در اين اثر، تعبيرات متنوع، اصطلاحات و تعابير ادارى و رسمى به كار رفته و نثر با ابيات شعر مزين شده است.
تقريض‌هاى وارده در اين مجموعه، در واقع نوع خاصى از نقد ادبى است كه تصويرى از حيات فكرى آن مقطع زمانى را ارائه نمى‌كند، بلكه تنها ما را بر ارتباطات بين ادباء مطلع مى‌سازد و چگونگى ارائه نقدى زيبا و فنى بر آثار ادبى را بر ما روشن مى‌سازد. اين تقريض‌ها، تنها آينه حيات ادبى عصر ابن حجه نيست، بلكه همراه با نامه‌ها، ويژگى‌هاى شخصيتى نویسنده را از جهات مختلف براى ما آشكار مى‌كند.
شيوه ارائه مطالب بدين سبک است كه در نامه‌ها و مكاتبات سياسى رسمى، ترتيب زمانى رعايت شده است، ولى بر حسب نوع، مختلف هستند. در باقى موارد؛ يعنى در نامه‌هاى غيررسمى، تقريظها و خطب، اگر چه ترتيب زمانى لحاظ نشده است، اما نوع ادبى مورد توجه قرار گرفته است.
يكى از مسائلى كه در آثار برخى از نويسندگان عرب اهل سنت ديده مى‌شود، اظهار برترى عرب بر عجم است. اگر چه پيامبر اكرم(ص) ملاك برترى را تقوى معرفى كرد و با برترى‌طلبى‌هاى نژادى به شدت مبارزه نمود، اما ريشه‌هاى اين تفكر غير اسلامى در زمان برخى از خلفا تقويت شد و در زمان معاويه به‌عنوان يك سياست راهبردى مطرح گشت. قلم ابن حجه نيز از اين لغزش مصون نمانده و در صفحه 270 چنين می‌آورد: «خدايى را سپاس كه برترى عرب را بر عجم در كتاب و سنت آشكار نمود». آنچه سبب رواج گسترده چنين تفكرى در ميان ارباب قلم عرب شده است، جدايى از مكتب اهل‌بيت(ع) كه مفسر آيات وحى و مبين سنت نبوى هستند، مى‌باشد.
مكاتبات، حاوى نكات آموزنده و اخلاقى نيز هست؛ به‌عنوان مثال در بخش مكاتبات رسمى توقيعى وجود دارد كه در آن، غرس‌الدين خليل اسكندرى پس از وفات والدش به رياست طب مصر منصوب شده است. نویسنده، از پدر غرس‌الدين به نيكى ياد مى‌كند و بقراط زمانش مى‌خواند و او را نيز به پيروى از شيوه پدر در رعايت حال ضعفاء سفارش مى‌كند.
از ديگر مكاتبات حموى، «مجرى السوابق» است. وى، دليل اين نام‌گذارى را مناظرات ادبيش با شهاب محمود، جمال‌الدين محمد بن نباته و قاضى شهاب‌الدين بن فضل‌الله در وصف لشكر مى‌داند. اين مناظرات، با «قال... قلت...» بيان شده و حاوى متون نثر و اشعار اديبانه است.
از جمله تقريظهايى كه نویسنده، آن را، «فواكه حموى» ناميده، تقريظى است كه بر كتاب «السيرة» ابن ناهض شامى مشهور به فقاعى نوشته است. او، به درخواست ابن ناهض بر كتابش كه شرح پيروزى‌هاى ملك مؤيد بوده است، تقريظى مى‌نگارد كه تعجب ادباء را به دنبال مى‌آورد. او، تقريض‌هايى نيز بر «اللبابة فى معارضة ديوان الصبابة» اسماعيل بن صائغ، «حلبة الكميت» محمد بن حسن نواجى شافعى و «عمدة المناسك» ولى‌الدين محمد اسكندرى نگاشته است.
از ميان رسايل اخوانى وى، مى‌توان به اين رساله‌ها اشاره كرد:
«الرسالة البحرية» كه هنگام فرار از طرابلس به مصر براى بدرالدين دمامينى انشا نمود؛
«رسالة السكين» كه در بيان قدرت وى در كتابت و در وصف چاقو(سكين) است؛
«رسالة وفاء النيل» كه در معارضه با قاضى فاضل و ابن نباته نوشته شده است. اين رسايل، در ذيل كتب مختلف ابن حجه، چون «ثمرات الاوراق»، «تأهيل الغريب» و... به چاپ رسيده است.
وضعيت كتاب
محقق كتاب، به ده نسخه خطى از كتاب دست يافته است كه در بين آنها نسخه‌اى به خط مؤلف وجود ندارد كه بتوان بر آن اعتماد نمود. وى، تصحيح كتاب را با توجه به چند نسخه به انجام رسانده و اختلاف نسخ و آدرس آيات و شواهد و توضيحات ديگر را در پاورقى ذكر كرده است. فهرست مطالب، در ابتداى اثر و فهارس ذيل، در انتهاى اثر آمده است:
- آيات قرآنى؛
- احاديث نبوى؛
- اعلام؛
- اماكن و بلدان؛
- امم و قبايل و جماعات و طوايف؛
- حكم و امثال و اقوال مأثوره؛
- مشاغل و شغل‌ها؛
- اشعار؛
- رجزها؛
- مصادر و مراجع.
منابع مقاله
مقدمه و متن كتاب.