الوسيلة الی نيل الفضيلة: تفاوت میان نسخه‌ها

    از ویکی‌نور
    جز (جایگزینی متن - 'الوسیله الی نیل الفضیله' به 'الوسيلة الی نيل الفضيلة')
     
    (۵۶ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۵ کاربر نشان داده نشد)
    خط ۱: خط ۱:
    <div class='wikiInfo'>
    {{جعبه اطلاعات کتاب
    [[پرونده:NUR01579J1.jpg|بندانگشتی|الـوسیله الی نیل الفضیله]]
    | تصویر =NUR01579J1.jpg
    {| class="wikitable aboutBookTable" style="text-align:Right"
    | عنوان =الوسيلة الی نيل الفضيلة
    |+ |
    | عنوان‌های دیگر =
    |-
    | پدیدآوران =  
    ! نام کتاب!! data-type='bookName'|الـوسیله الی نیل الفضیله
    [[حسون، محمد]] (محقق)
    |-
    |نام های دیگر کتاب
    |data-type='otherBookNames'|
    |-
    |پدیدآورندگان
    |data-type='authors'|[[حسون، محمد]] (محقق)


    [[مرعشی، محمود]] (زير نظر)
    [[مرعشی، محمود]] (زير نظر)


    [[ابن حمزه، محمد بن علی]] (نويسنده)
    [[ابن حمزه، محمد بن علی]] (نویسنده)
    |-
    | زبان =عربی
    |زبان  
    | کد کنگره =‏BP‎‏ ‎‏181‎‏/‎‏7‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏2‎‏و‎‏5
    |data-type='language'|عربی
    | موضوع =
    |-
    فقه جعفری - قرن 6ق.
    |کد کنگره  
    | ناشر =
    |data-type='congeressCode' style='direction:ltr'|‏BP‎‏ ‎‏181‎‏/‎‏7‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏2‎‏و‎‏5
    کتابخانه عمومی آیت‌الله‌مرعشی نجفی(ره)
    |-
    | مکان نشر =قم - ایران
    |موضوع  
    | سال نشر = 1408 ق  
    |data-type='subject'|فقه جعفری - قرن 6ق.
    |-
    |ناشر  
    |data-type='publisher'|کتابخانه عمومی حضرت آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی(ره)
    |-
    |مکان نشر  
    |data-type='publishPlace'|قم - ایران
    |-
    |سال نشر  
    |data-type='publishYear'| 1408 هـ.ق  
    |-class='articleCode'
    |کد اتوماسیون
    |data-type='automationCode'|AUTOMATIONCODE1579AUTOMATIONCODE
    |}
    </div>
     
     
    ==مؤلف==
     


    | کد اتوماسیون =AUTOMATIONCODE01579AUTOMATIONCODE
    | چاپ =1
    | تعداد جلد =1
    | کتابخانۀ دیجیتال نور =01579
    | کتابخوان همراه نور =01579
    | کد پدیدآور =
    | پس از =
    | پیش از =
    }}
    '''الوسيلة الی نيل الفضيلة''' تألیف عمادالدين، ابوجعفر دوّم، محمد بن على بن حمزه طوسى مشهدى، معروف به ابن حمزه (زنده تا 585 ق).
    '''الوسيلة الی نيل الفضيلة''' تألیف عمادالدين، ابوجعفر دوّم، محمد بن على بن حمزه طوسى مشهدى، معروف به ابن حمزه (زنده تا 585 ق).


    كتاب الوسيلة از كتب فقهى معروف قدماء و از بهترين آثار ابن حمزۀ طوسى (قده) مى‌باشد.
    كتاب الوسيلة از كتب فقهى معروف قدماء و از بهترين آثار [[ابن حمزه، محمد بن علی|ابن حمزۀ طوسى]] (قده) مى‌باشد.


    ==اهميت كتاب==
    ==اهميت كتاب==
    اگر چه مؤلف آثار فقهى ديگرى همچون «الواسطة»، «الرائع في الشرائع»، و «مسائل ابن حمزة» را تدوين نموده است.
    اگر چه مؤلف آثار فقهى ديگرى همچون «الواسطة»، «الرائع في الشرائع»، و «مسائل ابن حمزة» را تدوين نموده است.


    خط ۵۶: خط ۳۸:
    كتاب الوسيلة يك دورۀ كامل فقه فتوايى از كتاب طهارت تا ديات مى‌باشد و شبيه به رساله‌هاى عمليۀ متداول در زمان ما است.
    كتاب الوسيلة يك دورۀ كامل فقه فتوايى از كتاب طهارت تا ديات مى‌باشد و شبيه به رساله‌هاى عمليۀ متداول در زمان ما است.


    اين سبك از فقه كه كتب فقهى بصورت بسيار مختصر و منظم همراه با شماره‌گذارى فروع فقهى به منظور آسان شدن فراگيرى و حفظ و ضبط فروع فقهى براى خوانندگان تدوين مى‌شود.
    اين سبک از فقه كه كتب فقهى بصورت بسيار مختصر و منظم همراه با شماره‌گذارى فروع فقهى به منظور آسان شدن فراگيرى و حفظ و ضبط فروع فقهى براى خوانندگان تدوين مى‌شود.


    از زمان [[علم‌الهدی، علی بن حسین|سيد مرتضى]] (م 436 ق) با نگارش «الجمل العلم و العمل» آغاز شده و سپس با نگارش «المراسم» بوسيلۀ ابويعلى سلاّر بن عبدالعزيز (م 448 ق) و «الجمل و العقود» توسط شيخ ابوجعفر طوسى (قده) (م 460 ق) و «الوسيلة» توسط مؤلف ادامه يافته است.
    از زمان [[علم‌الهدی، علی بن حسین|سيد‌ ‎مرتضى]] (م 436 ق) با نگارش «ال[[جمل العلم و العمل]]» آغاز شده و سپس با نگارش «[[المراسم في الفقه الإمامي|المراسم]]» بوسيلۀ [[سلار دیلمی، حمزة بن عبدالعزیز|ابويعلى سلاّر بن عبدالعزيز]] (م 448 ق) و «[[الجمل و العقود في العبادات|الجمل و العقود]]» توسط [[طوسی، محمد بن حسن|شيخ ابوجعفر طوسى]] (قده) (م 460 ق) و «الوسيلة» توسط مؤلف ادامه يافته است.


    مؤيد اين مطلب اين كه مؤلف در كتاب حج در بحث رمى جمرات از كتب سه فقيه بزرگوار قبل از خود استفاده و به آنها استناد نموده است. <ref>صفحۀ 181</ref>
    مؤيد اين مطلب اين كه مؤلف در كتاب حج در بحث رمى جمرات از كتب سه فقيه بزرگوار قبل از خود استفاده و به آنها استناد نموده است.<ref>صفحۀ 181</ref>


    همچنان كه در خطبۀ كتاب آمده است هدف مؤلف، تدوين كتاب فقهى جامعى بوده است كه در ضمن عبارت‌هاى روان و نظم و ترتيب مباحث آن، خواننده را با تمام احكام شرعى مورد نياز آشنا گرداند.
    همچنان كه در خطبۀ كتاب آمده است هدف مؤلف، تدوين كتاب فقهى جامعى بوده است كه در ضمن عبارت‌هاى روان و نظم و ترتيب مباحث آن، خواننده را با تمام احكام شرعى مورد نياز آشنا گرداند.
    خط ۶۷: خط ۴۹:




    از تاريخ تأليف كتاب اطلاع دقيقى در تراجم موجود نيست و همين‌طور زمان تولد و وفات وى نيز بطور دقيق مشخص نيست بنابراين نمى‌توان تاريخ دقيق تأليف را مشخص كرد اما با توجه به مطلبى كه در [[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذريعة]]آمده است كه تا سال 585 ق هنوز زنده بوده است. <ref>[[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذريعة]]5/5</ref> و به دليل اعتبار علمى كتاب در نزد فقهاى بزرگ و متن پر محتوا و دقيق آن، احتمالا اين كتاب در اواخر عمر شريف ايشان يعنى حدود سال‌هاى 565 تا 585 تأليف شده است.
    از تاريخ تأليف كتاب اطلاع دقيقى در تراجم موجود نيست و همين‌طور زمان تولد و وفات وى نيز بطور دقيق مشخص نيست بنابراین نمى‌توان تاريخ دقيق تأليف را مشخص كرد اما با توجه به مطلبى كه در [[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذريعة]] آمده است كه تا سال 585ق هنوز زنده بوده است.<ref>[[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذريعة]]5/5</ref> و به دليل اعتبار علمى كتاب در نزد فقهاى بزرگ و متن پر محتوا و دقيق آن، احتمالا اين كتاب در اواخر عمر شريف ايشان يعنى حدود سال‌هاى 565 تا 585 تأليف شده است.


    ==تاريخ انتشار==
    ==تاريخ انتشار==




    كتاب براى اولين بار در ضمن كتاب جوامع الفقهيه در سال 1276 ق چاپ شده است و سپس توسط استاد عبدالعظيم بكاء در دانشگاه نجف اشرف تصحيح و چاپ شده است. <ref>مقدمۀ ناشر صفحۀ 7 و 8</ref>  
    كتاب براى اولین بار در ضمن كتاب جوامع الفقهيه در سال 1276ق چاپ شده است و سپس توسط استاد عبدالعظيم بكاء در دانشگاه نجف اشرف تصحيح و چاپ شده است.<ref>مقدمۀ ناشر صفحۀ 7 و 8</ref>  


    كتاب موجود در سال 1408 ق در چاپخانۀ خيام در قم چاپ شده است. ناشر كتاب كتابخانۀ آیت‌الله نجفى مرعشى است و محقق و مصحح آن شيخ محمد حسون مى‌باشد.
    كتاب موجود در سال 1408ق در چاپخانۀ خيام در قم چاپ شده است. ناشر كتاب كتابخانۀ آیت‌الله نجفى مرعشى است و محقق و مصحح آن شيخ محمد حسون مى‌باشد.


    ==نسخه‌ها==
    ==نسخه‌ها==




    در [[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذريعة]] دو نسخه كه يكى به خط حسين بن على أوالى است و در سال 1038 ق نوشته شده است و ديگرى نسخه‌اى كه در كتابخانۀ آیت‌الله نجفى مرعشى ديده است، اشاره شده است. <ref>[[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذريعة]]76/25</ref>  
    در [[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذريعة]] دو نسخه كه يكى به خط حسین بن على أوالى است و در سال 1038ق نوشته شده است و ديگرى نسخه‌اى كه در كتابخانۀ آیت‌الله نجفى مرعشى ديده است، اشاره شده است.<ref>[[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذريعة]]76/25</ref>  


    در كتاب مقدمه‌اى بر فقه شيعه به 13 نسخه از كتاب اشاره شده است كه عبارتند از:
    در كتاب مقدمه‌اى بر فقه شيعه به 13 نسخه از كتاب اشاره شده است كه عبارتند از:
    خط ۱۰۷: خط ۸۹:
    - نسخۀ كتابخانۀ آیت‌الله مرعشى نجفى (قده)،
    - نسخۀ كتابخانۀ آیت‌الله مرعشى نجفى (قده)،


    - نسخۀ كتابخانۀ نواب صفوى.<ref>مقدمه‌اى بر فقه شيعه ص 83 و 84</ref>  
    - نسخۀ كتابخانۀ نواب صفوى.<ref>مقدمه‌اى بر فقه شيعه ص83 و 84</ref>  


    ==نُسخ مورد اعتماد==
    ==نُسخ مورد اعتماد==
    خط ۱۱۴: خط ۹۶:
    در صفحات 27 و 28 مؤلف به 7 نسخه اشاره نموده است كه سه نسخۀ اول در چاپ كتاب موجود مورد استفاده قرار گرفته‌اند. اين نسخه‌ها عبارتند از:
    در صفحات 27 و 28 مؤلف به 7 نسخه اشاره نموده است كه سه نسخۀ اول در چاپ كتاب موجود مورد استفاده قرار گرفته‌اند. اين نسخه‌ها عبارتند از:


    # نسخۀ خطى كتابخانۀ مركزى دانشگاه تهران به خط حسين بن على بن سعيد در دمشق با شمارۀ 700 كه در سال 631 ق نوشته شده و با رمز «م» مشخص شده است.
    # نسخۀ خطى كتابخانۀ مركزى دانشگاه تهران به خط حسین بن على بن سعيد در دمشق با شمارۀ 700 كه در سال 631ق نوشته شده و با رمز «م» مشخص شده است.
    # نسخۀ كتابخانۀ آیت‌الله نجفى مرعشى (قده) با شمارۀ 291 كه در سال 894 ق نوشته شده و با رمز «ش» مشخص شده است.
    # نسخۀ كتابخانۀ آیت‌الله نجفى مرعشى (قده) با شمارۀ 291 كه در سال 894ق نوشته شده و با رمز «ش» مشخص شده است.
    # نسخۀ دار الكتب الوطنية در تهران (كتابخانۀ ملى) با شمارۀ 1799 كه در قرن دهم نوشته شده و با رمز «ط» مشخص شده است.
    # نسخۀ دار الكتب الوطنية در تهران (كتابخانۀ ملى) با شمارۀ 1799 كه در قرن دهم نوشته شده و با رمز «ط» مشخص شده است.
    # نسخۀ ديگرى از كتابخانۀ آیت‌الله نجفى مرعشى (قده) با شمارۀ 2219 كه در سال 1247 ق نوشته شده است.
    # نسخۀ ديگرى از كتابخانۀ آیت‌الله نجفى مرعشى (قده) با شمارۀ 2219 كه در سال 1247ق نوشته شده است.
    # نسخۀ كتابخانۀ مجلس سنا در تهران، كه در سال 1101 ق نوشته شده و در فهرست كتاب‌ها، جلد 1 صفحۀ 64 وجود دارد.
    # نسخۀ كتابخانۀ مجلس سنا در تهران، كه در سال 1101ق نوشته شده و در فهرست كتاب‌ها، جلد 1 صفحۀ 64 وجود دارد.
    # نسخۀ كتابخانۀ امام اميرالمؤمنين ع در نجف اشرف كه در سال 1033 ق نوشته شده است.
    # نسخۀ كتابخانۀ امام اميرالمؤمنين ع در نجف اشرف كه در سال 1033ق نوشته شده است.
    # نسخۀ كتابخانۀ مدرسۀ نواب صفوى در مشهد مقدس.
    # نسخۀ كتابخانۀ مدرسۀ نواب صفوى در مشهد مقدس.


    خط ۱۳۱: خط ۱۱۳:
    اگر چه مؤلف به تقسيم‌بندى كلى مباحث فقهى به عبادات، عقود، ايقاعات و احكام نپرداخته است، امّا در ابتداى كتاب قسمت كلى عبادات را ذكر نموده است و همين‌طور در آخر كتاب نيز مباحث كتاب جنايات، و قتل و شجاج را با عنوان احكام ذكر نموده است.
    اگر چه مؤلف به تقسيم‌بندى كلى مباحث فقهى به عبادات، عقود، ايقاعات و احكام نپرداخته است، امّا در ابتداى كتاب قسمت كلى عبادات را ذكر نموده است و همين‌طور در آخر كتاب نيز مباحث كتاب جنايات، و قتل و شجاج را با عنوان احكام ذكر نموده است.


    از نكات عجيب در تقسيم‌بندى مباحث كتاب اين كه، در حالى كه مبحث عبادات به تنهايى بحث مستقلى نيست بلكه عنوان عامى است كه شامل مباحث صلاة، زكاة، خمس، صوم، حج، و جهاد مى‌شود امّا به صورت كتاب مستقلى ذكر شده است.
    از نكات عجيب در تقسيم‌بندى مباحث كتاب اين كه، در حالى كه مبحث عبادات به تنهایى بحث مستقلى نيست بلكه عنوان عامى است كه شامل مباحث صلاة، زكاة، خمس، صوم، حج، و جهاد مى‌شود امّا به صورت كتاب مستقلى ذكر شده است.


    از طرفى مباحثى در ذيل اين عنوان مطرح شده است كه معلوم نيست چه خصوصيتى براى ذكر آنان وجود داشته است در ابتداى كتاب اين گونه آمده است: عبادات الشرع عشر، الصلاة و الزكاة و الصوم و الحج و الجهاد و غسل الجنابة و الخمس و الاعتكاف و العمرة و الرباط. <ref>صفحۀ 145 الوسيلة</ref>  
    از طرفى مباحثى در ذيل اين عنوان مطرح شده است كه معلوم نيست چه خصوصيتى براى ذكر آنان وجود داشته است در ابتداى كتاب اين گونه آمده است: عبادات الشرع عشر، الصلاة و الزكاة و الصوم و الحج و الجهاد و غسل الجنابة و الخمس و الاعتكاف و العمرة و الرباط.<ref>صفحۀ 145 الوسيلة</ref>  


    روشن نيست كه غسل جنابت چه خصوصيتى داشته است كه از بين انواع طهارت ممتاز شده و به عنوان عبادت ذكر شده است. از طرفى مباحث مربوط به عمرة كه به عنوان قسمتى از كتاب حج ذكر شده معلوم نيست كه به چه دليلى با عنوان مستقل در عبادات دهگانه ذكر شده است.<ref>صفحۀ 195</ref>  
    روشن نيست كه غسل جنابت چه خصوصيتى داشته است كه از بين انواع طهارت ممتاز شده و به عنوان عبادت ذكر شده است. از طرفى مباحث مربوط به عمرة كه به عنوان قسمتى از كتاب حج ذكر شده معلوم نيست كه به چه دليلى با عنوان مستقل در عبادات دهگانه ذكر شده است.<ref>صفحۀ 195</ref>  
    خط ۱۴۵: خط ۱۲۷:
    در همان حال جعاله، قرض، دين و نظائر آن را با عنوان «فصل» مطرح نموده است.<ref>صفحات 272 و 273</ref>  
    در همان حال جعاله، قرض، دين و نظائر آن را با عنوان «فصل» مطرح نموده است.<ref>صفحات 272 و 273</ref>  


    بنظر مى‌رسد نتيجۀ اين نحوه تقسيم‌بندى مباحث در نهايت براى خواننده ايجاد مشكل و سردرگمى خواهد داشت.
    بنظر مى‌رسد نتيجۀ اين نحوه تقسيم‌بندى مباحث در نهایت براى خواننده ايجاد مشكل و سردرگمى خواهد داشت.


    در كتاب البيع نيز مباحث مختلفى را با عناوين باب يا فصل ذكر شده است كه عبارتند از: شفعه، احتكار، قراض، رهن، اجاره، مزارعه، مساقاة، قرض، دين، وديعه، عاريه، غصب، لقطه، ضمان، كفاله، صلح و اقرار.
    در كتاب البيع نيز مباحث مختلفى را با عناوين باب يا فصل ذكر شده است كه عبارتند از: شفعه، احتكار، قراض، رهن، اجاره، مزارعه، مساقاة، قرض، دين، وديعه، عاريه، غصب، لقطه، ضمان، كفاله، صلح و اقرار.
    خط ۱۶۲: خط ۱۴۴:
    اگر چه در تقسيم‌بندى مباحث كتاب با عناوينى همچون «باب»، «فصل» و «كتاب» اشكالاتى وجود دارد امّا دسته‌بندى و تقسيم‌بندى منظم و منضبط مباحث كتاب و شماره‌گذارى آنها از مهم‌ترين ويژگى‌هاى كتاب مى‌باشد.
    اگر چه در تقسيم‌بندى مباحث كتاب با عناوينى همچون «باب»، «فصل» و «كتاب» اشكالاتى وجود دارد امّا دسته‌بندى و تقسيم‌بندى منظم و منضبط مباحث كتاب و شماره‌گذارى آنها از مهم‌ترين ويژگى‌هاى كتاب مى‌باشد.


    از ديگر ويژگى‌هاى كتاب توجه مؤلف به كتب فقهى همچون «جمل العلم و العمل»، و «الانتصار» [[علم‌الهدی، علی بن حسین|سيد مرتضى]] (قده) و «المراسم» ابويعلى سلاّر بن عبدالعزيز و «النهاية» و «الجمل و العقود» و ساير كتاب‌هاى [[طوسی، محمد بن حسن|شيخ طوسى]] (قده) و گاهى نيز «المقنعة» [[شيخ مفيد]] (قده) و «المقنع» [[شيخ صدوق]] است.
    از ديگر ويژگى‌هاى كتاب توجه مؤلف به كتب فقهى همچون «[[جمل العلم و العمل]]»، و «الانتصار» [[علم‌الهدی، علی بن حسین|سيد‌ ‎مرتضى]] (قده) و «[[المراسم في الفقه الإمامي|المراسم]]» [[سلار دیلمی، حمزة بن عبدالعزیز|ابويعلى سلاّر بن عبدالعزيز]] و «النهایة» و «[[الجمل و العقود في العبادات|الجمل و العقود]]» و ساير كتاب‌هاى [[طوسی، محمد بن حسن|شيخ طوسى]] (قده) و گاهى نيز «المقنعة» [[شيخ مفيد]] (قده) و «المقنع» [[شيخ صدوق]] است.


    وى در بسيارى از مباحث به نظريات اين بزرگواران و نام آنان تصريح و يا اشاره نموده است.
    وى در بسيارى از مباحث به نظريات اين بزرگواران و نام آنان تصريح و يا اشاره نموده است.


    به عنوان مثال در كتاب حج: و الرمي واجب عند أبي علي، مندوب إليه عند الشيخ أبي جعفر رضي اللّه عنهما، و الحذف واجب عند السيد المرتضى رضي اللّه عنه.
    به عنوان مثال در كتاب حج: و الرمي واجب عند أبي‌علي، مندوب إليه عند الشيخ أبي‌جعفر رضي‌اللّه‌عنهما، و الحذف واجب عند السيد‌ ‎المرتضى رضي‌اللّه‌عنه.


    در كتاب بيع: قال الشيخ أبو جعفر الطوسي رضي الله عنه في النهاية، قال الشيخ أبو جعفر الطوسي رحمه اللّه، و قد أطلق الشيوخ رحمهم اللّه تعالى ذلك على الإطلاق، كه اشاره به [[شيخ صدوق]] در مقنع و [[شيخ مفيد]] و [[طوسی، محمد بن حسن|شيخ طوسى]] دارد، قال أبو يعلى يلزمه الكافّة.<ref>صفحات 181، 257، 284، 71، 96، 101، 141، 144</ref>  
    در كتاب بيع: قال الشيخ أبو جعفر الطوسي رضي‌الله‌عنه في النهایة، قال الشيخ أبو جعفر الطوسي رحمه‌اللّه، و قد أطلق الشيوخ رحمهم اللّه تعالى ذلك على الإطلاق، كه اشاره به [[شيخ صدوق]] در مقنع و [[شيخ مفيد]] و [[طوسی، محمد بن حسن|شيخ طوسى]] دارد، قال أبو يعلى يلزمه الكافّة.<ref>صفحات 181، 257، 284، 71، 96، 101، 141، 144</ref>  


    وى در صفحات 141، 144، 180 از سلاّر، در صفحات 181، 299، 326 از [[علم‌الهدی، علی بن حسین|سيد مرتضى]] و در صفحات 181، 248، 257، و 299 از [[طوسی، محمد بن حسن|شيخ طوسى]] و در صفحۀ 150 از [[شيخ مفيد]] مطالبى را نقل قول مى‌نمايد. بنابراين سبك تدوين و نگارش كتاب برگرفته از فقه مخصوص و بخصوص فقه مختص و كلاسيك مى‌باشد.
    وى در صفحات 141، 144، 180 از سلاّر، در صفحات 181، 299، 326 از [[علم‌الهدی، علی بن حسین|سيد‌ ‎مرتضى]] و در صفحات 181، 248، 257، و 299 از [[طوسی، محمد بن حسن|شيخ طوسى]] و در صفحۀ 150 از [[شيخ مفيد]] مطالبى را نقل قول مى‌نمايد. بنابراین سبک تدوين و نگارش كتاب برگرفته از فقه مخصوص و بخصوص فقه مختص و كلاسيك مى‌باشد.


    علاوه بر فقهاى بزرگ كه مؤلف از آنان نقل قول مى‌كند گاهى به صورت اجمالى نظريه‌اى را كه ذكر نموده يا روايتى را بدون ذكر سند بيان مى‌نمايد به عنوان نمونه: انفسخ نكاحها على قول بعض الأصحاب، روى بعض أصحابنا يعني ابن براج، المندوب ثمانية و عشرون غسل يوم الجمعة، روى انّه سنّة واجبة. <ref>صفحات 294، 122، 54، 82، 83، 131، 141، 147، 391</ref>  
    علاوه بر فقهاى بزرگ كه مؤلف از آنان نقل قول مى‌كند گاهى به صورت اجمالى نظريه‌اى را كه ذكر نموده يا روايتى را بدون ذكر سند بيان مى‌نمايد به عنوان نمونه: انفسخ نكاحها على قول بعض الأصحاب، روى بعض أصحابنا يعنی[[ابن براج، عبدالعزیز بن نحریر|ابن براج]]، المندوب ثمانية و عشرون غسل يوم الجمعة، روى انّه سنّة واجبة.<ref>صفحات 294، 122، 54، 82، 83، 131، 141، 147، 391</ref>  


    ==نوآورى‌ها==
    ==نوآورى‌ها==
    خط ۱۸۱: خط ۱۶۳:
    مؤلف نماز جمعه و نماز عيدين را با حفظ شرايط آن واجب مى‌داند.<ref>صفحۀ 103 و 111</ref>  
    مؤلف نماز جمعه و نماز عيدين را با حفظ شرايط آن واجب مى‌داند.<ref>صفحۀ 103 و 111</ref>  


    در بحث مصرف خمس در زمان غيبت امام معصوم ع مى‌نويسد: و إذا لم يكن الإمام حاضرا فقد ذكر فيه أشياء، و الصحيح عندي أنه يقسم نصيبه على مواليه العارفين بحقّه من أهل الفقر و الصلاح و السداد. <ref>صفحۀ 137</ref>  
    در بحث مصرف خمس در زمان غيبت امام معصوم ع مى‌نويسد: و إذا لم يكن الإمام حاضرا فقد ذكر فيه أشياء، و الصحيح عندي أنه يقسم نصيبه على مواليه العارفين بحقّه من أهل الفقر و الصلاح و السداد.<ref>صفحۀ 137</ref>  


    در بحث سلام نماز مؤلف به پيروى از [[علم‌الهدی، علی بن حسین|سيد مرتضى]] (قده) و ابوالصلاح حلبى و يحيى بن سعيد حلى، نظريۀ وجوب سلام در نماز دو ركعتى را انتخاب مى‌كند و برخلاف [[طوسی، محمد بن حسن|شيخ طوسى]] در نهايه و [[الاستبصار في ما اختلف من الأخبار|استبصار]] و الجمل و العقود و[[ابن‌ادریس، محمد بن احمد| ابن ادريس]] كه قائل به استحباب هستند نظر مى‌دهد.<ref>صفحۀ 96 الوسيلة</ref>  
    در بحث سلام نماز مؤلف به پيروى از [[علم‌الهدی، علی بن حسین|سيد‌ ‎مرتضى]] (قده) و ابوالصلاح حلبى و يحيى بن سعيد حلى، نظريۀ وجوب سلام در نماز دو ركعتى را انتخاب مى‌كند و برخلاف [[طوسی، محمد بن حسن|شيخ طوسى]] در نهایه و [[الاستبصار في ما اختلف من الأخبار|استبصار]] و [[الجمل و العقود في العبادات|الجمل و العقود]] و[[ابن ادریس، محمد بن احمد| ابن ادريس]] كه قائل به استحباب هستند نظر مى‌دهد.<ref>صفحۀ 96 الوسيلة</ref>  


    طرح عناوين «قرض» و «واجب» در طهارة كبرى (غسل) از ديگر نظريات وى مى‌باشد او پس از تقسيم غسل‌ها به چهار نوع فرض، واجب، مختلف فيه و مندوب مى‌نويسد فالفرض واحد و هو غسل الجنابة، و الواجب ثلاثة غسل الحيض و الاستحاضة و النفاس.<ref>صفحۀ 54</ref>  
    طرح عناوين «قرض» و «واجب» در طهارة كبرى (غسل) از ديگر نظريات وى مى‌باشد او پس از تقسيم غسل‌ها به چهار نوع فرض، واجب، مختلف فيه و مندوب مى‌نويسد فالفرض واحد و هو غسل الجنابة، و الواجب ثلاثة غسل الحيض و الاستحاضة و النفاس.<ref>صفحۀ 54</ref>  
    خط ۱۹۲: خط ۱۷۴:
    در اكثر عبارت‌هاى كتب تراجم در مورد مؤلف اين گونه آمده است: إنه فقيه عالم واعظ، له تصانيف منها كتاب الوسيلة.<ref>[[روضات الجنات في أحوال العلماء و السادات|روضات الجنات]]267/6، الكنى و الألقاب 257/1، [[أمل الآمل في علماء جبل عامل|أمل الآمل]] 285/2، [[طبقات أعلام الشيعة]] 272/2</ref>  
    در اكثر عبارت‌هاى كتب تراجم در مورد مؤلف اين گونه آمده است: إنه فقيه عالم واعظ، له تصانيف منها كتاب الوسيلة.<ref>[[روضات الجنات في أحوال العلماء و السادات|روضات الجنات]]267/6، الكنى و الألقاب 257/1، [[أمل الآمل في علماء جبل عامل|أمل الآمل]] 285/2، [[طبقات أعلام الشيعة]] 272/2</ref>  


    الذريعة: الواسطة من أجلّ المتون الفقهيّة المعوّل عليها كأخته الوسيلة.<ref>[[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذريعة]] ج 11/25</ref>.
    الذريعة: الواسطة من أجلّ المتون الفقهيّة المعوّل عليها كأخته الوسيلة.<ref>[[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذريعة]] ج 11/25</ref>
     
    ==پانویس ==
    <references />
     
    ==منابع==


    ==پانویس==
    <references/>


    ==منابع مقاله==
    # [[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذريعة]] ج 5/5، ج 66/10، ج 75/25 و 76
    # [[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذريعة]] ج 5/5، ج 66/10، ج 75/25 و 76
    # معالم العلماء 145
    # معالم العلماء 145
    خط ۲۰۸: خط ۱۸۸:
    # الكنى و الألقاب 257/1
    # الكنى و الألقاب 257/1
    # مقدمه‌اى بر فقه شيعه 83
    # مقدمه‌اى بر فقه شيعه 83
    # [[أعيان الشيعة (12 جلدی)|أعيان الشيعة]] 263/2، 264
    # [[أعيان الشيعة (12 جلدی)|أعيان الشيعة]] 263/2، 264
    # [[طبقات أعلام الشيعة]] 272/2 قرن ششم
    # [[طبقات أعلام الشيعة]] 272/2 قرن ششم


    == پیوندها ==
    [http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Text/11436 مطالعه کتاب الـوسیله الی نیل الفضیله در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور]
    [[رده:کتاب‌شناسی]]
    [[رده:کتاب‌شناسی]]
    [[رده:اسلام، عرفان، غیره]]
    [[رده:اسلام، عرفان، غیره]]
    خط ۲۱۹: خط ۱۹۶:
    [[رده: فقه مذاهب]]
    [[رده: فقه مذاهب]]
    [[رده: فقه شیعه]]
    [[رده: فقه شیعه]]
    [[رده:قدیم تیرماه]]

    نسخهٔ کنونی تا ‏۲۵ ژوئن ۲۰۲۳، ساعت ۱۰:۴۱

    الوسيلة الی نيل الفضيلة
    الوسيلة الی نيل الفضيلة
    پدیدآورانحسون، محمد (محقق)

    مرعشی، محمود (زير نظر)

    ابن حمزه، محمد بن علی (نویسنده)
    ناشرکتابخانه عمومی آیت‌الله‌مرعشی نجفی(ره)
    مکان نشرقم - ایران
    سال نشر1408 ق
    چاپ1
    موضوعفقه جعفری - قرن 6ق.
    زبانعربی
    تعداد جلد1
    کد کنگره
    ‏BP‎‏ ‎‏181‎‏/‎‏7‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏2‎‏و‎‏5
    نورلایبمطالعه و دانلود pdf

    الوسيلة الی نيل الفضيلة تألیف عمادالدين، ابوجعفر دوّم، محمد بن على بن حمزه طوسى مشهدى، معروف به ابن حمزه (زنده تا 585 ق).

    كتاب الوسيلة از كتب فقهى معروف قدماء و از بهترين آثار ابن حمزۀ طوسى (قده) مى‌باشد.

    اهميت كتاب

    اگر چه مؤلف آثار فقهى ديگرى همچون «الواسطة»، «الرائع في الشرائع»، و «مسائل ابن حمزة» را تدوين نموده است.

    اما اين كتاب از همان ابتداى نگارش مورد توجه فقهاى عظام واقع شده و در بيشتر آثار تأليف شده پس از عصر مؤلف از آن نقل قول شده است و حتى در قرن هفتم هجرى از كتب رايج و مورد استفاده در بغداد بوده و از شأن و منزلت خاصى برخوردار بوده است.

    كتاب الوسيلة يك دورۀ كامل فقه فتوايى از كتاب طهارت تا ديات مى‌باشد و شبيه به رساله‌هاى عمليۀ متداول در زمان ما است.

    اين سبک از فقه كه كتب فقهى بصورت بسيار مختصر و منظم همراه با شماره‌گذارى فروع فقهى به منظور آسان شدن فراگيرى و حفظ و ضبط فروع فقهى براى خوانندگان تدوين مى‌شود.

    از زمان سيد‌ ‎مرتضى (م 436 ق) با نگارش «الجمل العلم و العمل» آغاز شده و سپس با نگارش «المراسم» بوسيلۀ ابويعلى سلاّر بن عبدالعزيز (م 448 ق) و «الجمل و العقود» توسط شيخ ابوجعفر طوسى (قده) (م 460 ق) و «الوسيلة» توسط مؤلف ادامه يافته است.

    مؤيد اين مطلب اين كه مؤلف در كتاب حج در بحث رمى جمرات از كتب سه فقيه بزرگوار قبل از خود استفاده و به آنها استناد نموده است.[۱]

    همچنان كه در خطبۀ كتاب آمده است هدف مؤلف، تدوين كتاب فقهى جامعى بوده است كه در ضمن عبارت‌هاى روان و نظم و ترتيب مباحث آن، خواننده را با تمام احكام شرعى مورد نياز آشنا گرداند.

    تاريخ تأليف

    از تاريخ تأليف كتاب اطلاع دقيقى در تراجم موجود نيست و همين‌طور زمان تولد و وفات وى نيز بطور دقيق مشخص نيست بنابراین نمى‌توان تاريخ دقيق تأليف را مشخص كرد اما با توجه به مطلبى كه در الذريعة آمده است كه تا سال 585ق هنوز زنده بوده است.[۲] و به دليل اعتبار علمى كتاب در نزد فقهاى بزرگ و متن پر محتوا و دقيق آن، احتمالا اين كتاب در اواخر عمر شريف ايشان يعنى حدود سال‌هاى 565 تا 585 تأليف شده است.

    تاريخ انتشار

    كتاب براى اولین بار در ضمن كتاب جوامع الفقهيه در سال 1276ق چاپ شده است و سپس توسط استاد عبدالعظيم بكاء در دانشگاه نجف اشرف تصحيح و چاپ شده است.[۳]

    كتاب موجود در سال 1408ق در چاپخانۀ خيام در قم چاپ شده است. ناشر كتاب كتابخانۀ آیت‌الله نجفى مرعشى است و محقق و مصحح آن شيخ محمد حسون مى‌باشد.

    نسخه‌ها

    در الذريعة دو نسخه كه يكى به خط حسین بن على أوالى است و در سال 1038ق نوشته شده است و ديگرى نسخه‌اى كه در كتابخانۀ آیت‌الله نجفى مرعشى ديده است، اشاره شده است.[۴]

    در كتاب مقدمه‌اى بر فقه شيعه به 13 نسخه از كتاب اشاره شده است كه عبارتند از:

    - نسخۀ كتابخانۀ دانشگاه تهران، نوشته شده در سال 631 ق،

    - نسخۀ كتابخانۀ آیت‌الله نجفى مرعشى در سال 894 ق،

    - نسخۀ كتابخانۀ ملى در قرن دهم،

    - نسخۀ كتابخانۀ أمير المؤمنين ع در سال 1033،

    - نسخۀ كتابخانۀ جعفريه در كربلاء در سال 1038 ق،

    - نسخۀ كتابخانۀ مجلس سنا در سال 1101،

    - نسخۀ كتابخانۀ دانشگاه تهران در قرن دوازدهم،

    - نسخۀ كتابخانۀ دانشگاه ملى،

    - نسخۀ كتابخانۀ آیت‌الله حكيم،

    - نسخۀ كتابخانۀ ملى فارس،

    - نسخۀ كتابخانۀ آستان قدس رضوى،

    - نسخۀ كتابخانۀ آیت‌الله مرعشى نجفى (قده)،

    - نسخۀ كتابخانۀ نواب صفوى.[۵]

    نُسخ مورد اعتماد

    در صفحات 27 و 28 مؤلف به 7 نسخه اشاره نموده است كه سه نسخۀ اول در چاپ كتاب موجود مورد استفاده قرار گرفته‌اند. اين نسخه‌ها عبارتند از:

    1. نسخۀ خطى كتابخانۀ مركزى دانشگاه تهران به خط حسین بن على بن سعيد در دمشق با شمارۀ 700 كه در سال 631ق نوشته شده و با رمز «م» مشخص شده است.
    2. نسخۀ كتابخانۀ آیت‌الله نجفى مرعشى (قده) با شمارۀ 291 كه در سال 894ق نوشته شده و با رمز «ش» مشخص شده است.
    3. نسخۀ دار الكتب الوطنية در تهران (كتابخانۀ ملى) با شمارۀ 1799 كه در قرن دهم نوشته شده و با رمز «ط» مشخص شده است.
    4. نسخۀ ديگرى از كتابخانۀ آیت‌الله نجفى مرعشى (قده) با شمارۀ 2219 كه در سال 1247ق نوشته شده است.
    5. نسخۀ كتابخانۀ مجلس سنا در تهران، كه در سال 1101ق نوشته شده و در فهرست كتاب‌ها، جلد 1 صفحۀ 64 وجود دارد.
    6. نسخۀ كتابخانۀ امام اميرالمؤمنين ع در نجف اشرف كه در سال 1033ق نوشته شده است.
    7. نسخۀ كتابخانۀ مدرسۀ نواب صفوى در مشهد مقدس.

    از بين 7 نسخه، سه نسخۀ اول براى تصحيح و تحقيق كتاب مورد استفاده قرار گرفته‌اند كه نسخۀ اول يعنى نسخۀ كتابخانۀ مركزى دانشگاه تهران به عنوان نسخۀ اصل مورد استفاده قرار گرفته است.[۶]

    تقسيم بندى مطالب

    مباحث مطرح شده عبارتند از كتاب‌هاى: عبادات، صلاة، زكاة، خمس، اعتكاف، حج، جهاد قضايا و احكام آن، بيع، نفقات، نكاح، طلاق، عتق و تدبير و مكاتبه، ايمان و نذور، كفارات، مباحات، وقوف و صدقات و وصايا و هبات، مواريث، جنايات، احكام قتل و شجاج و متعلّقات آن مثل قصاص، ديات، قسامه و غير آن.

    اگر چه مؤلف به تقسيم‌بندى كلى مباحث فقهى به عبادات، عقود، ايقاعات و احكام نپرداخته است، امّا در ابتداى كتاب قسمت كلى عبادات را ذكر نموده است و همين‌طور در آخر كتاب نيز مباحث كتاب جنايات، و قتل و شجاج را با عنوان احكام ذكر نموده است.

    از نكات عجيب در تقسيم‌بندى مباحث كتاب اين كه، در حالى كه مبحث عبادات به تنهایى بحث مستقلى نيست بلكه عنوان عامى است كه شامل مباحث صلاة، زكاة، خمس، صوم، حج، و جهاد مى‌شود امّا به صورت كتاب مستقلى ذكر شده است.

    از طرفى مباحثى در ذيل اين عنوان مطرح شده است كه معلوم نيست چه خصوصيتى براى ذكر آنان وجود داشته است در ابتداى كتاب اين گونه آمده است: عبادات الشرع عشر، الصلاة و الزكاة و الصوم و الحج و الجهاد و غسل الجنابة و الخمس و الاعتكاف و العمرة و الرباط.[۷]

    روشن نيست كه غسل جنابت چه خصوصيتى داشته است كه از بين انواع طهارت ممتاز شده و به عنوان عبادت ذكر شده است. از طرفى مباحث مربوط به عمرة كه به عنوان قسمتى از كتاب حج ذكر شده معلوم نيست كه به چه دليلى با عنوان مستقل در عبادات دهگانه ذكر شده است.[۸]

    همين‌طور عنوان الرباط و مباحث مربوط به آن در كتاب اصلا مطرح نشده است.

    از ديگر نكات عجيب تقسيم‌بندى مباحث كتاب با عناوين باب، فصل و كتاب است.

    مؤلف مباحثى مثل اجاره را كه در ضمن كتاب بيع، در سه صفحه بحث نموده است و يا شفعه، مزارعه، و مساقاة را تحت عنوان باب مطرح نموده است.[۹] امّا مباحث خمس و اعتكاف را كه آنها را نيز در سه صفحه مطرح نموده با عنوان كتاب ذكر نموده است.[۱۰]

    در همان حال جعاله، قرض، دين و نظائر آن را با عنوان «فصل» مطرح نموده است.[۱۱]

    بنظر مى‌رسد نتيجۀ اين نحوه تقسيم‌بندى مباحث در نهایت براى خواننده ايجاد مشكل و سردرگمى خواهد داشت.

    در كتاب البيع نيز مباحث مختلفى را با عناوين باب يا فصل ذكر شده است كه عبارتند از: شفعه، احتكار، قراض، رهن، اجاره، مزارعه، مساقاة، قرض، دين، وديعه، عاريه، غصب، لقطه، ضمان، كفاله، صلح و اقرار.

    از ديگر نكات عجيب اين كه در ضمن فصل اقرار از كتاب البيع، بعضى از مباحث كتاب شهادت بصورت مختصر مطرح شده كه هم‌سنخ با مباحث بيع نيست.[۱۲]

    همين‌طور كتاب نفقات كه معمولا در ضمن كتاب نكاح مطرح مى‌شده، در اين كتاب قبل از نكاح آورده شده است.[۱۳]

    كتاب‌هاى خمس و زكاة در اين كتاب به روش متعارف در فقه قدماء، مقدم بر كتاب صوم شده است ولى كتاب خمس بر خلاف ساير كتب قدما، به صورت مستقل مطرح شده است.

    كتاب مباحات نيز كه عنوان جديدى است شامل مباحث صيد و ذبائح، اطعمه و اشربه و ملبوسات مى‌باشد.

    ويژگى‌ها

    اگر چه در تقسيم‌بندى مباحث كتاب با عناوينى همچون «باب»، «فصل» و «كتاب» اشكالاتى وجود دارد امّا دسته‌بندى و تقسيم‌بندى منظم و منضبط مباحث كتاب و شماره‌گذارى آنها از مهم‌ترين ويژگى‌هاى كتاب مى‌باشد.

    از ديگر ويژگى‌هاى كتاب توجه مؤلف به كتب فقهى همچون «جمل العلم و العمل»، و «الانتصار» سيد‌ ‎مرتضى (قده) و «المراسم» ابويعلى سلاّر بن عبدالعزيز و «النهایة» و «الجمل و العقود» و ساير كتاب‌هاى شيخ طوسى (قده) و گاهى نيز «المقنعة» شيخ مفيد (قده) و «المقنع» شيخ صدوق است.

    وى در بسيارى از مباحث به نظريات اين بزرگواران و نام آنان تصريح و يا اشاره نموده است.

    به عنوان مثال در كتاب حج: و الرمي واجب عند أبي‌علي، مندوب إليه عند الشيخ أبي‌جعفر رضي‌اللّه‌عنهما، و الحذف واجب عند السيد‌ ‎المرتضى رضي‌اللّه‌عنه.

    در كتاب بيع: قال الشيخ أبو جعفر الطوسي رضي‌الله‌عنه في النهایة، قال الشيخ أبو جعفر الطوسي رحمه‌اللّه، و قد أطلق الشيوخ رحمهم اللّه تعالى ذلك على الإطلاق، كه اشاره به شيخ صدوق در مقنع و شيخ مفيد و شيخ طوسى دارد، قال أبو يعلى يلزمه الكافّة.[۱۴]

    وى در صفحات 141، 144، 180 از سلاّر، در صفحات 181، 299، 326 از سيد‌ ‎مرتضى و در صفحات 181، 248، 257، و 299 از شيخ طوسى و در صفحۀ 150 از شيخ مفيد مطالبى را نقل قول مى‌نمايد. بنابراین سبک تدوين و نگارش كتاب برگرفته از فقه مخصوص و بخصوص فقه مختص و كلاسيك مى‌باشد.

    علاوه بر فقهاى بزرگ كه مؤلف از آنان نقل قول مى‌كند گاهى به صورت اجمالى نظريه‌اى را كه ذكر نموده يا روايتى را بدون ذكر سند بيان مى‌نمايد به عنوان نمونه: انفسخ نكاحها على قول بعض الأصحاب، روى بعض أصحابنا يعنیابن براج، المندوب ثمانية و عشرون غسل يوم الجمعة، روى انّه سنّة واجبة.[۱۵]

    نوآورى‌ها

    اگر چه كتاب الوسيلة مجموعه‌اى از نظريات و افكار بديع مؤلف مى‌باشد امّا در اينجا به ذكر چند نمونه اكتفا مى‌شود:

    مؤلف نماز جمعه و نماز عيدين را با حفظ شرايط آن واجب مى‌داند.[۱۶]

    در بحث مصرف خمس در زمان غيبت امام معصوم ع مى‌نويسد: و إذا لم يكن الإمام حاضرا فقد ذكر فيه أشياء، و الصحيح عندي أنه يقسم نصيبه على مواليه العارفين بحقّه من أهل الفقر و الصلاح و السداد.[۱۷]

    در بحث سلام نماز مؤلف به پيروى از سيد‌ ‎مرتضى (قده) و ابوالصلاح حلبى و يحيى بن سعيد حلى، نظريۀ وجوب سلام در نماز دو ركعتى را انتخاب مى‌كند و برخلاف شيخ طوسى در نهایه و استبصار و الجمل و العقود و ابن ادريس كه قائل به استحباب هستند نظر مى‌دهد.[۱۸]

    طرح عناوين «قرض» و «واجب» در طهارة كبرى (غسل) از ديگر نظريات وى مى‌باشد او پس از تقسيم غسل‌ها به چهار نوع فرض، واجب، مختلف فيه و مندوب مى‌نويسد فالفرض واحد و هو غسل الجنابة، و الواجب ثلاثة غسل الحيض و الاستحاضة و النفاس.[۱۹]

    گفتار بزرگان

    در اكثر عبارت‌هاى كتب تراجم در مورد مؤلف اين گونه آمده است: إنه فقيه عالم واعظ، له تصانيف منها كتاب الوسيلة.[۲۰]

    الذريعة: الواسطة من أجلّ المتون الفقهيّة المعوّل عليها كأخته الوسيلة.[۲۱]

    پانویس

    1. ↑ صفحۀ 181
    2. ↑ الذريعة5/5
    3. ↑ مقدمۀ ناشر صفحۀ 7 و 8
    4. ↑ الذريعة76/25
    5. ↑ مقدمه‌اى بر فقه شيعه ص83 و 84
    6. ↑ صفحات 21، 22، 27 و 28 مقدمۀ ناشر
    7. ↑ صفحۀ 145 الوسيلة
    8. ↑ صفحۀ 195
    9. ↑ صفحات 267 تا 269، 270
    10. ↑ صفحات 136، 152
    11. ↑ صفحات 272 و 273
    12. ↑ صفحات 283 و 284
    13. ↑ صفحات 285 و 289
    14. ↑ صفحات 181، 257، 284، 71، 96، 101، 141، 144
    15. ↑ صفحات 294، 122، 54، 82، 83، 131، 141، 147، 391
    16. ↑ صفحۀ 103 و 111
    17. ↑ صفحۀ 137
    18. ↑ صفحۀ 96 الوسيلة
    19. ↑ صفحۀ 54
    20. ↑ روضات الجنات267/6، الكنى و الألقاب 257/1، أمل الآمل 285/2، طبقات أعلام الشيعة 272/2
    21. ↑ الذريعة ج 11/25

    منابع مقاله

    1. الذريعة ج 5/5، ج 66/10، ج 75/25 و 76
    2. معالم العلماء 145
    3. أمل الآمل 285/2، 361
    4. بحار الأنوار 38/1، 76/108
    5. رياض العلماء 16/6
    6. روضات الجنات262/6، 267
    7. الكنى و الألقاب 257/1
    8. مقدمه‌اى بر فقه شيعه 83
    9. أعيان الشيعة 263/2، 264
    10. طبقات أعلام الشيعة 272/2 قرن ششم
    برگرفته از «https://fa.wikinoor.ir/w/index.php?title=الوسيلة_الی_نيل_الفضيلة&oldid=670559»