ابن ابی‌اصبع مصری، عبدالعظیم بن عبدالواحد: تفاوت میان نسخه‌ها

    از ویکی‌نور
    جز (جایگزینی متن - '،س' به '، س')
    جز (جایگزینی متن - ' ' به ' ')
     
    (۱۲۲ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد)
    خط ۱: خط ۱:
    <div class='wikiInfo'>
    <div class="wikiInfo">
    [[پرونده:NUR05062.jpg|بندانگشتی|ابن‌ابی‌اصبع مصری، عبدالعظیم بن عبدالواحد]]
    [[پرونده:NUR05062.jpg|بندانگشتی|ابن‌ ابی‌اصبع مصری، عبدالعظیم بن عبدالواحد]]
    {| class="wikitable aboutAuthorTable" style="text-align:Right" |+ |
    {| class="wikitable aboutAuthorTable" style="text-align:Right" |+ |
    |-
    |-
    ! نام!! data-type='authorName'|ابن‌ابی‌اصبع مصری، عبدالعظیم بن عبدالواحد
    ! نام!! data-type="authorName" |ابن‌ ابی‌اصبع مصری، عبدالعظیم بن عبدالواحد
    |-
    |-
    |نام های دیگر  
    |نام‌های دیگر  
    |data-type='authorOtherNames'| اب‍ناب‍ی‌الاص‍ب‍ع‌، اب‍وم‍ح‍م‍د زک‍ی‌ال‍دی‍ن‌ ع‍ب‍دال‍ع‍ظی‍م‌ ب‍ن‌ ع‍ب‍دال‍واح‍د
    | data-type="authorOtherNames" | اب‍ن‌اب‍ی‌الاص‍ب‍ع‌، اب‍وم‍ح‍م‍د زک‍ی‌ال‍دی‍ن ع‍ب‍دال‍ع‍ظی‍م ب‍ن ع‍ب‍دال‍واح‍د


    ع‍ب‍دال‍ع‍ظی‍م‌ ب‍ن‌ اب‍ی‌الاص‍ب‍ع‌
    ع‍ب‍دال‍ع‍ظی‍م ب‍ن اب‍ی‌الاص‍ب‍ع‌
    |-
    |-
    |نام پدر  
    |نام پدر  
    |data-type='authorfatherName'|
    | data-type="authorfatherName" |عبدالواحد
    |-
    |-
    |متولد  
    |متولد  
    |data-type='authorbirthDate'|1189 م
    | data-type="authorbirthDate" |585ق
    |-
    |-
    |محل تولد
    |محل تولد
    |data-type='authorBirthPlace'|
    | data-type="authorBirthPlace" |مصر
    |-
    |-
    |رحلت  
    |رحلت  
    |data-type='authorDeathDate'|654 هـ.ق یا 1256 م
    | data-type="authorDeathDate" |654 ق یا 1256 م
    |-
    |-
    |اساتید
    |اساتید
    |data-type='authorTeachers'|
    | data-type="authorTeachers" |
    |-
    |-
    |برخی آثار
    |برخی آثار
    |data-type='authorWritings'|[[‏بدیع القرآن]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    | data-type="authorWritings" |[[‏بدیع القرآن]]  
    |-class='articleCode'
    |- class="articleCode"
    |کد مولف
    |کد مؤلف
    |data-type='authorCode'|AUTHORCODE5062AUTHORCODE
    | data-type="authorCode" |AUTHORCODE05062AUTHORCODE
    |}
    |}
    </div>
    </div>


    '''ابن ابی‌اصبع، زكىّ‌الدين ابومحمد عبدالعظيم بن عبدالواحد ابن ظافر''' (585 یا 595 ق-654 ق)، اديب و شاعر مصرى.


    '''ابن ابى اصبع،زكىّ الدين ابومحمد عبدالعظيم بن عبدالواحد ابن ظافر'''(585 ق1189/ م يا 589 ق-23 شوال 654 ق13/ نوامبر 1256 م)، اديب و شاعر مصرى(كتبى،364/2؛مقريزى،401/1؛ابن تغرى بردى،37/7).ابن صابونى مى‌نويسد كه ابن ابى اصبع به خط خود براى وى نوشته است كه تولدش در اول محرم 595 ق[3 نوامبر 1198 م]بوده است(ص 14).
    ==ولادت==
    ابن صابونى مى‌نویسد كه ابن ابی‌اصبع به خط خود برای وى نوشته است كه تولدش در اول محرم 595 ق [3 نوامبر 1198 م] بوده است.


    وى بر خلاف معمول آن زمان به تحصيل در يك مدرسۀ بخصوص و شاگردى نزد استاد يا استادانى معيّن نپرداخت،بلكه از همان اوان جوانى زندگانى پر تلاش علمى و مطالعات و تحقيقات شبانه روزيش را با بررسى و گزينش آثار گذشتگان و طبقه بندى تأليفات آنان و نقد آگاهانۀ ديدگاههاى معاصران و نشست و برخاست با برگزيدگان ايشان سامان داد(ابن ابى اصبع، بديع،3-4)و به اين وسيله توانست از دانش علما و صاحبنظران گذشته و دانشمندان و ادباى معاصر خود در مناطق مختلف برخوردار گردد.
    ==تحصیلات==
    وى بر خلاف معمول آن زمان به تحصيل در یک مدرسۀ بخصوص و شاگردى نزد استاد يا استادانى معيّن نپرداخت، بلكه از همان اوان جوانى زندگانى پر تلاش علمى و مطالعات و تحقيقات شبانه روزيش را با بررسى و گزينش آثار گذشتگان و طبقه بندى تأليفات آنان و نقد آگاهانۀ ديدگاه‌هاى معاصران و نشست و برخاست با برگزيدگان ايشان سامان داد و به این وسيله توانست از دانش علما و صاحب‌نظران گذشته و دانشمندان و ادباى معاصر خود در مناطق مختلف برخوردار گردد.


    مصر،زادگاه و اقامتگاه وى در طول زندگيش،در آن روزگار،با آنكه از نظر اقتصادى وضع مطلوبى داشت،به سبب رقابتها و
    مصر، زادگاه و اقامتگاه وى در طول زندگیش، در آن روزگار، با آنكه از نظر اقتصادى وضع مطلوبى داشت، به سبب رقابتها و كشمكشهاى امیران و جنگهاى داخلى آنان با یکديگر و نيز تأثير جنگهاى صليبى از آرامش و امنيت چندانى برخوردار نبود.


    كشمكشهاى اميران و جنگهاى داخلى آنان با يكديگر و نيز تأثير جنگهاى صليبى از آرامش و امنيت چندانى برخوردار نبود(مقريزى، 101/1،206؛قس:شرف، مقدمۀ بديع،57 به بعد).
    از سوى ديگر، علما و ادبا مورد توجه و حمايت زمامداران قرار داشتند و از مزاياى استثنايى بهره‌مند بودند، از این رو، شعراى آن سامان غالباً در اطراف امیران گرد مى‌آمدند و با پاداشها و مستمريهاى آنان زندگى را مى‌گذراندند، اما ابن ابى‌اصبع، با آنكه شعر نیک مى‌سرود و در بيش‌تر زمینه‌هاى شعرى، حتى مدح و هجاء، هنر خود را نشان داده، غالباً خویشتن را از اشتغالات دربارى بر كنار مى‌داشت و بيش‌تر به تحقيق و تأليف مى‌پرداخت.شايد به همین سبب است كه در آثار بر جاى مانده از او، مديحه سرايى زيادى ديده نمى‌شود.


    از سوى ديگر، علما و ادبا مورد توجه و حمايت زمامداران قرار داشتند و از مزاياى استثنايى بهره‌مند بودند([[ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر|ابن كثير]]،16/13)، از اين رو،شعراى آن سامان غالبا در اطراف اميران گرد مى‌آمدند و با پاداشها و مستمريهاى آنان زندگى را مى‌گذراندند، اما ابن ابى اصبع،با آنكه شعر نيك مى‌سرود(ابن صابونى،13؛ابن تغرى بردى،همانجا)و در بيش‌تر زمينه‌هاى شعرى،حتى مدح و هجاء،هنر خود را نشان داده(براى نمونه نك:عباسى،18/4؛شرف، مقدمۀ تحرير،30-31؛همو، مقدمۀ بديع،81)،غالبا خويشتن را از اشتغالات دربارى بر كنار مى‌داشت و بيش‌تر به تحقيق و تأليف مى‌پرداخت.شايد به همين سبب است كه در آثار بر جاى مانده از او، مديحه سرايى زيادى ديده نمى‌شود.
    ابن ابی‌اصبع اساسا شعر را برای به كارگیرى صنايع شعرى مى‌سرود و شايد شهرت يافتن وى به شاعرى بدان سبب باشد كه ابن شعّار تذكره نویس معاصر وى، در کتاب عقود الجمان في شعراء هذا الزمان نام او را در رديف شعراى آن زمان آورده است و گرنه عنوان اديب برای او مناسب‌تر است.


    ابن ابى اصبع اساسا شعر را براى به كارگيرى صنايع شعرى مى‌سرود(نك:تحرير،189)و شايد شهرت يافتن وى به شاعرى(ابن
    ابن ابی‌اصبع ابتدا به علوم بلاغت پرداخت و تا حد امكان كتب و رسائل مربوط به این فنون را گرد آورى و دسته بندى كرد، آنگاه به نقادى دقيق آنها همت گماشت، تا آنجا كه به تعبير خود او، كمتر کتابى از تير رس نقد موشكافانۀ او در امان ماند. وى انواع صناعات بديعى را در آثار گذشتگان و تأليفات معاصران استقصا كرد و همه را پيراسته گردانيد و در 90 يا 93 يا 95 باب تنظيم كرد و با افزودن 31 باب كه استنباط خود وى بود.


    صابونى،13؛[[ذهبى]]،30/1؛كتبى،همانجا؛سيوطى،حسن المحاضرة،327/1؛عباسى،588)بدان سبب باشد كه ابن شعّار(ه‍ م)تذكره
    تعداد ابواب را به 120 يا 121 يا 123 يا 126 رسانيد. اختلاف ارقام ظاهرا ناشى از افزايش يا كاهش ابواب از سوى مؤلف در طول زمان است كه در نسخه‌هاى خطى گوناگون منعكس شده است. به هر حال نسخۀ چاپى این کتاب كه نام كامل آن تحرير التحبير است، شامل 125 باب است.


    نويس معاصر وى،در کتاب عقود الجمان فى شعراء هذا الزمان نام او را در رديف شعراى آن زمان آورده است(عباس،363/2)و گرنه عنوان اديب براى او مناسب‌تر است(نك:ابن صابونى،كتبى، مقريزى،همانجاها).
    ==آثار==
    تحرير التحبير كه قلقشندى آن را به اختصار التحبير ذكر كرده است، نخستين کتاب مفصل و مبسوطى بود كه در علم بديع نوشته مى‌شد. این کتاب در دورانهاى بعد سخت مورد توجه ادبا قرار گرفت و از جمله مآخذ اصلى دائرةالمعارفهاى بزرگ ادبى مانند صبح الاعشى قلقشندى (متوفای 821 ق)، خزانة الادب ابن حجۀ حموى (متوفای 837 ق)، معاهد التنصيص على بن ابراهیم عباسى (متوفای 963 ق) و خزانة الادب بغدادى (متوفای 1093 ق) به شمار مى‌آيد.


    ابن ابى اصبع ابتدا به علوم بلاغت(معانى و بيان و بديع)پرداخت و تا حد امكان كتب و رسائل مربوط به اين فنون را گرد آورى و دسته بندى كرد(بديع،4)،آنگاه به نقادى دقيق آنها همت گماشت،تا آنجا كه به تعبير خود او،كمتر کتابى از تير رس نقد موشكافانۀ او در امان ماند(همان،13).وى انواع صناعات بديعى را در آثار گذشتگان(ابن معتز،د 296 ق909/ م؛قدامة بن جعفر،د 337 ق948/ م؛ابوهلال عسكرى،د بعد از 395 ق1005/ م)و تأليفات معاصران(ابن رشيق قيروانى،د 600 ق1204/ م؛ضياء الدين ابن اثير،د 637 ق/ 1239 م)استقصا كرد و همه را پيراسته گردانيد و در 90 يا 93 يا 95 باب(تحرير،93،524؛بديع،14)تنظيم كرد و با افزودن 31 باب كه استنباط خود وى بود،
    ابن ابی‌اصبع پس از فراغت از تأليف تحرير به نوشتن کتاب ديگرى زير عنوان البرهان في اعجاز القرآن كه گاه به نام بيان البرهان في اعجاز القرآن نيز خوانده مى‌شود، پرداخت و به عنوان بخش پایانى آن، ابواب بديع ویژۀ قرآن كريم را از کتاب تحرير التحبير جدا ساخت و با افزودن مطالبى، عنوان مستقل بديع القرآن را بر آن نهاد.در این کتاب 22 باب از ابواب تحرير نيامده، ولى 7 باب كه در تحرير از آنها سخنى نرفته بود، افزوده شده است. از کتاب البرهان في اعجاز القرآن ظاهرا تنها یک نسخه خطى باقى است، اما نسخ خطى بديع القرآن بسيار است.اين کتاب چند بار چاپ شده و به فارسی نيز ترجمه گرديده است.


    تعداد ابواب را به 120 يا 121 يا 123 يا 126 رسانيد(همانجا؛تحرير،94،95،621).اختلاف ارقام ظاهرا ناشى از افزايش يا كاهش ابواب از سوى مؤلف در طول زمان است كه در نسخه‌هاى خطى گوناگون منعكس شده است.به هر حال نسخۀ چاپى اين کتاب كه نام كامل آن تحرير التحبير است،شامل 125 باب است.
    برخى از نسخه‌هاى خطى بديع القرآن عنوان البرهان في اعجاز القرآن را بر خود دارد.


    تحرير التحبير كه قلقشندى آن را به اختصار التحبير ذكر كرده است(469/1)،نخستين کتاب مفصل و مبسوطى بود كه در علم بديع نوشته مى‌شد.اين کتاب در دورانهاى بعد سخت مورد توجه ادبا قرار گرفت و از جمله مآخذ اصلى دائرة المعارفهاى بزرگ ادبى مانند صبح الاعشى قلقشندى(د 821 ق1418/ م)،خزانة الادب ابن حجۀ حموى (د 837 ق1434/ م)، معاهد التنصيص على بن ابراهيم عباسى(د 963 ق1556/ م)و خزانة الادب بغدادى(د 1093 ق1682/ م)به شمار مى‌آيد.
    با تأليف بديع القرآن و چند اثر ديگر در پى آن، ابن ابی‌اصبع در رديف صاحب‌نظران علوم قرآنى جاى گرفت و آراء وى به كتب تخصصى علوم قرآنى راه يافت. ابن ابی‌اصبع برای نخستين بار به تأليف جداگانه در باب فواتح سور قرآن مجيد نيز دست زد و کتابش را الخواطر السوانح في كشف سرائر الفواتح نام نهاد.[[سيوطى]] در کتاب اتقان، نوع شصتم از علوم قرآنى،يعنى فواتح سور را عمدتاً به نقل خلاصه‌اى از این کتاب اختصاص داده است.


    ابن ابى اصبع پس از فراغت از تأليف تحرير به نوشتن کتاب ديگرى زير عنوان البرهان فى اعجاز القرآن كه گاه به نام بيان البرهان فى اعجاز القرآن نيز خوانده مى‌شود،پرداخت(بديع،15؛[[زرکلی، خیرالدین|زركلى]]، 30/4)و به عنوان بخش پايانى آن، ابواب بديع ويژۀ قرآن كريم را از کتاب تحرير التحبير جدا ساخت و با افزودن مطالبى، عنوان مستقل
    ديوان ابن ابی‌اصبع به نام صحاح المدائح به اشعار وى در مدح پيامبر اكرم(ص) و خلفاى راشدين و قطعاتى از آن به مدح اهل‌بيت(ع) اختصاص دارد.از تعبيرات خود وى دربارۀ این کتاب مى‌توان دريافت كه مؤلّف در نحوۀ تدوین و نامگذارى این کتاب نكات دقيقى را در نظر داشته است. از این کتاب یک نسخۀ عكسى در دار الكتب المصريّه به شمارۀ 4931 ادب موجود است.


    بديع القرآن را بر آن نهاد.در اين کتاب 22 باب از ابواب تحرير نيامده،
    ديگر آثار ابن ابی‌اصبع عبارتند از:درر الامثال كه وى در آنجا كه چگونگى گردآورى و تدوین این کتاب را توضيح مى‌دهد، از آن به عنوان کتاب كبير ياد مى‌كند؛ الكافلة بتأویل تلك عشرة كاملة که زركشى (متوفای 794 ق) نسخه‌اى از این رساله را در اختيار داشته و در کتاب خود، البرهان، قسمتى از آن را نقل كرده است؛ الشافية في علم القافية؛ المیزان في الترجيح بين كلام قدامة و خصومه، ابن ابی‌اصبع این دو کتاب را در اثبات شعر نبودن قرآن مجيد تأليف كرده و کتاب اخير ظاهرا ناتمام مانده است. توصيه‌هاى ابن ابی‌اصبع به كاتبان و شاعران نيز كه به صورت خاتمۀ «باب التهذيب و التأديب» در کتاب تحرير التحبير آمده است و قسمتى از آن در صبح الاعشى و مختصرى از آن در خزانة الادب و برگزيده‌اى از آن در انوار الربيع آمده، شايسته است كه به عنوان یک رسالۀ جداگانه مورد تحقيق و تجزيه و تحليل قرار گیرد.ابن ابی‌اصبع در این توصيه‌ها بر اصالت معانى نسبت به الفاظ تكيه مى‌كند و شاعران و نثر نویسان را از صنايع لفظى تهى از محسنات معنوى برحذر مى‌دارد و پيروى از شيوۀ سخنورى [[امام على(ع)]] و یکّه تازان میدانهاى فصاحت و بلاغت مانند ابن مقفّع، سهل بن هارون و [[جاحظ، عمرو بن بحر|جاحظ]] را كه پيروان آن حضرت هستند، توصيه مى‌كند.


    ولى 7 باب كه در تحرير از آنها سخنى نرفته بود، افزوده شده است (شرف، مقدمۀ تحرير،59-61).از کتاب البرهان في اعجاز القرآن ظاهرا تنها يك نسخه خطى باقى است(آربرى،4255)، اما نسخ خطى بديع القرآن بسيار است.اين کتاب چند بار چاپ شده(قاهره،دار نهضته مصر)و به فارسى نيز ترجمه گرديده است(مشهد،1368 ش).
    کتاب‌ها و رساله‌هاى ياد شده تنها يادگارهاى بر جاى مانده از ابن ابى اصبح است، و روايت درستى حاكى از اينكه وى شاگرد يا شاگردانى را مشخّصا تربيت كرده باشد در دست نيست، جز آن كه ابن صابونى نوشته كه دستخط اجازۀ كاملى از او داشته است.همچنين، بر اثر یکى بودن لقب ابن أبى اصبع(زكى‌الدين) با فقيه و محدّث معروف مصرى زكىّ‌الدين عبدالعظيم منذرى (متوفای 656 ق)، [[ذهبى]] در کتاب المشتبه آورده است كه دمیاطى از ابن ابی‌اصبع روايت كرده است.البته این اشتباه در فوات الوفيات و نيز در شذرات الذهب عملا تصحيح شده است. نيز بر اثر تشابه اسمى وى با شيخ عبدالعظيم مصرى (زنده در 1309 ق)کتاب الكواكب الدّرية في نظم القواعد‌الدينيّة وى را كه در زمان حيات خود او در قاهره به چاپ رسيده است، اشتباها به ابن ابی‌اصبع نسبت داده‌اند. حتّى بعضى، به موجب همان تشابه اسمى با عبدالعظيم منذرى، ابن ابی‌اصبع را «فقيه شافعى» دانسته‌اند؛ در صورتى كه با توجّه به طرز تعبير وى از خلفاى راشدين و پيشوايان مذاهب چهار گانۀ اهل سنت ملاحظه مى‌شود كه ابن ابی‌اصبع خود را پيرو هيچ یک از این مذاهب معرفى نكرده است.چه بسا بتوان با ملاحظۀ تعبير ویژه‌اش از على(ع) به عنوان «امام علی عليه‌السلام» و نيز آوردن حديث منزلت در تحرير و عبارات بخصوصى كه از خطبۀ شقشقيّه نقل كرده و مطلبى كه در باب تحویل عمامه و شمشير پيغمبر اكرم(ص) به [[علی بن ابی‎طالب(ع)، امام اول|حضرت على(ع)]] توسط ابوبكر صدّيق آورده، و انتقاد و تفسير جانانه‌اى كه راجع به دو بيت شعر سيّد حمیرى (متوفای ح 225 ق) در مدح آن حضرت دارد و نيز با ملاحظۀ پرهيز وى از زمامداران ايّوبى و ايادى حكومتى آنان كه برای از میان بردن آثار تشيّع فاطمى در مصر سخت‌تعصّب داشتند، و همچنين گمنام ماندن خاندان و تبار وى در تاريخ روشن مصر آن زمان، وى را شيعى به حساب آورد.


    برخى از نسخه‌هاى خطى بديع القرآن عنوان البرهان فى اعجاز القرآن را بر خود دارد(شرف، مقدمۀ بديع،«ه‍»؛سيد،21/1،22).
    بر اساس شرح حال مختصرى كه بر یکى از نسخه‌هاى کتاب بديع القرآن آمده است، بعضى احتمال داده‌اند كه نسب ابن ابی‌اصبع به شاعر معروف جاهلى، ذو الاصبع عدوانى برسد، اما با توجه به اينكه خود وى شاعر نامبرده را فقط با عنوان معروف ذو الاصبع عدوانى ياد مى‌كند و اشاره‌اى به نسبت داشتن با او ندارد، نمى‌توان این احتمال را پذيرفت<ref>لسانی فشارکی، محمدعلی، ج2، ص625-627</ref>.


    با تأليف بديع القرآن و چند اثر ديگر در پى آن، ابن ابى اصبع در رديف صاحبنظران علوم قرآنى جاى گرفت و آراء وى به كتب تخصصى علوم قرآنى راه يافت(نك:زركشى،482/2؛سيوطى، اتقان، جم‍).ابن ابى اصبع براى نخستين بار به تأليف جداگانه در باب فواتح سور قرآن مجيد نيز دست زد و کتابش را الخواطر السوانح فى كشف سرائر الفواتح نام نهاد(بديع،64،254).[[سيوطى]] در کتاب اتقان،نوع شصتم از علوم قرآنى،يعنى فواتح سور را عمدتا به نقل خلاصه‌اى از اين کتاب اختصاص داده است(361/3-363).
    ==پانویس==
    <references />


    ديوان ابن ابى اصبع به نام صحاح المدائح به اشعار وى در مدح پيامبر اكرم(ص)و خلفاى راشدين و قطعاتى از آن به مدح اهل بيت(ع)اختصاص دارد.از تعبيرات خود وى(بديع،290،291)
    ==منابع مقاله==
    لسانی فشارکی، محمدعلی، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، 1374


    دربارۀ اين کتاب مى‌توان دريافت كه مؤلّف در نحوۀ تدوين و نامگذارى اين کتاب نكات دقيقى را در نظر داشته است.از اين کتاب يك نسخۀ عكسى در دار الكتب المصريّه به شمارۀ 4931 ادب موجود است.


    ديگر آثار ابن ابى اصبع عبارتند از:درر الامثال كه وى در آنجا كه چگونگى گردآورى و تدوين اين کتاب را توضيح مى‌دهد، از آن به عنوان کتاب كبير ياد مى‌كند(نك:تحرير،219؛بديع،87 و 88)؛
    ==وابسته‌ها==
     
    {{وابسته‌ها}}
    الكافلة بتأويل تلك عشرة كاملة(بديع،254)كه زركشى(د 794 ق/ 1392 م)نسخه‌اى از اين رساله را در اختيار داشته و در کتاب خود، البرهان،قسمتى از آن را نقل كرده است(481/2،482)؛الشافية فى علم القافية؛الميزان فى الترجيح بين كلام قدامة و خصومه، ابن ابى اصبع اين دو کتاب را در اثبات شعر نبودن قرآن مجيد تأليف كرده و کتاب اخير ظاهرا ناتمام مانده است(نك:بديع،166).توصيه‌هاى ابن ابى اصبع به كاتبان و شاعران نيز كه به صورت خاتمۀ«باب التهذيب و التأديب»در کتاب تحرير التحبير آمده است(صص 412-424)و قسمتى از آن در صبح الاعشى(قلقشندى،326/2،327)و مختصرى از آن در خزانة الادب(ابن حجه،236،237)و برگزيده‌اى از آن در انوار الربيع(ابن معصوم،632)آمده،شايسته است كه به عنوان يك رسالۀ جداگانه مورد تحقيق و تجزيه و تحليل قرار گيرد.ابن ابى اصبع در اين توصيه‌ها بر اصالت معانى نسبت به الفاظ تكيه مى‌كند و شاعران و نثر نويسان را از صنايع لفظى تهى از محسنات معنوى برحذر مى‌دارد و پيروى از شيوۀ سخنورى [[امام على(ع)]]و يكّه تازان ميدانهاى فصاحت و بلاغت مانند ابن مقفّع، سهل بن هارون و [[جاحظ، عمرو بن بحر|جاحظ]] را كه
     
    پيروان آن حضرت هستند،توصيه مى‌كند(بديع،415؛قس:قلقشندى،327/2).
     
    کتابها و رساله‌هاى ياد شده تنها يادگارهاى بر جاى مانده از ابن ابى اصبح است، و روايت درستى حاكى از اينكه وى شاگرد يا شاگردانى را مشخّصا تربيت كرده باشد در دست نيست،جز آن كه ابن صابونى نوشته كه دستخط اجازۀ كاملى از او داشته است(همانجا).همچنين، بر اثر يكى بودن لقب ابن أبى اصبع(زكى الدين)با فقيه و محدّث معروف مصرى زكىّ الدين عبدالعظيم منذرى(د 656 ق1258/ م)،
     
    [[ذهبى]] در کتاب المشتبه(30/1)آورده است كه دمياطى(شرف الدين عبد المؤمن بن خلف،د 705 ق1305/ م،صاحب کتاب معجم
     
    الشيوخ)از ابن ابى اصبع روايت كرده است.البته اين اشتباه در فوات الوفيات و نيز در شذرات الذهب عملا تصحيح شده است(نك:كتبى، 363/2-367؛ابن عماد،265/5-268).نيز بر اثر تشابه اسمى وى با شيخ عبدالعظيم مصرى(زنده در 1309 ق1892/ م)کتاب الكواكب الدّرية فى نظم القواعد الدينيّة وى را كه در زمان حيات خود او در قاهره به چاپ رسيده است، اشتباها به ابن ابى اصبع نسبت داده‌اند(كحاله،265/5؛قس:بغدادى، ايضاح،391/2).حتّى بعضى،به موجب همان تشابه اسمى با عبدالعظيم منذرى، ابن ابى اصبع را«فقيه شافعى»دانسته‌اند(مقريزى،همانجا؛شرف، مقدّمۀ بديع،69،83)؛در صورتى كه با توجّه به طرز تعبير وى از خلفاى راشدين(تحرير،238،
     
    402،415)و پيشوايان مذاهب چهار گانۀ اهل سنت(همان،511، 579)ملاحظه مى‌شود كه ابن ابى اصبع خود را پيرو هيچ يك از اين مذاهب معرفى نكرده است.چه بسا بتوان با ملاحظۀ تعبير ويژه‌اش از على(ع)به عنوان«امام على عليه السلام»(تحرير،415،جم‍)و نيز آوردن حديث منزلت در تحرير(صص 594،595)و عبارات بخصوصى كه از خطبۀ شقشقيّه نقل كرده(همان،383)و مطلبى كه در باب تحويل عمامه و شمشير پيغمبر اكرم(ص)به حضرت على(ع) توسط ابوبكر صدّيق آورده، و انتقاد و تفسير جانانه‌اى كه راجع به دو بيت شعر سيّد حميرى(د ح 225 ق840/ م)در مدح آن حضرت دارد (همان،473)و نيز با ملاحظۀ پرهيز وى از زمامداران ايّوبى و ايادى حكومتى آنان كه براى از ميان بردن آثار تشيّع فاطمى در مصر سخت‌تعصّب داشتند، و همچنين گمنام ماندن خاندان و تبار وى در تاريخ روشن مصر آن زمان، وى را شيعى به حساب آورد.


    بر اساس شرح حال مختصرى كه بر يكى از نسخه‌هاى کتاب بديع القرآن آمده است،بعضى احتمال داده‌اند كه نسب ابن ابى اصبع به شاعر معروف جاهلى،ذو الاصبع عدوانى برسد(شرف، مقدمۀ بديع،67)، اما با توجه به اينكه خود وى شاعر نامبرده را فقط با عنوان معروف ذو الاصبع عدوانى ياد مى‌كند(بديع،136)و اشاره‌اى به نسبت داشتن با او ندارد،نمى‌توان اين احتمال را پذيرفت.[1]


    (1)منبع:دائرة المعارف بزرگ اسلامى،ج 2،ص 7-625، محمد على لسانى فشاركى.


    [[بديع القرآن (ابن ابى‌الاصبع مصرى)]]


    == وابسته‌ها ==
    [[بدیع القرآن]]  
    {{وابسته‌ها}}
    [[بدیع القرآن]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده




    [[رده:زندگی‌نامه]]
    [[رده:زندگی‌نامه]]
    [[رده:ادیبان]]

    نسخهٔ کنونی تا ‏۱۷ ژوئن ۲۰۲۳، ساعت ۰۸:۴۹

    ابن‌ ابی‌اصبع مصری، عبدالعظیم بن عبدالواحد
    نام ابن‌ ابی‌اصبع مصری، عبدالعظیم بن عبدالواحد
    نام‌های دیگر اب‍ن‌اب‍ی‌الاص‍ب‍ع‌، اب‍وم‍ح‍م‍د زک‍ی‌ال‍دی‍ن ع‍ب‍دال‍ع‍ظی‍م ب‍ن ع‍ب‍دال‍واح‍د

    ع‍ب‍دال‍ع‍ظی‍م ب‍ن اب‍ی‌الاص‍ب‍ع‌

    نام پدر عبدالواحد
    متولد 585ق
    محل تولد مصر
    رحلت 654 ق یا 1256 م
    اساتید
    برخی آثار ‏بدیع القرآن
    کد مؤلف AUTHORCODE05062AUTHORCODE

    ابن ابی‌اصبع، زكىّ‌الدين ابومحمد عبدالعظيم بن عبدالواحد ابن ظافر (585 یا 595 ق-654 ق)، اديب و شاعر مصرى.

    ولادت

    ابن صابونى مى‌نویسد كه ابن ابی‌اصبع به خط خود برای وى نوشته است كه تولدش در اول محرم 595 ق [3 نوامبر 1198 م] بوده است.

    تحصیلات

    وى بر خلاف معمول آن زمان به تحصيل در یک مدرسۀ بخصوص و شاگردى نزد استاد يا استادانى معيّن نپرداخت، بلكه از همان اوان جوانى زندگانى پر تلاش علمى و مطالعات و تحقيقات شبانه روزيش را با بررسى و گزينش آثار گذشتگان و طبقه بندى تأليفات آنان و نقد آگاهانۀ ديدگاه‌هاى معاصران و نشست و برخاست با برگزيدگان ايشان سامان داد و به این وسيله توانست از دانش علما و صاحب‌نظران گذشته و دانشمندان و ادباى معاصر خود در مناطق مختلف برخوردار گردد.

    مصر، زادگاه و اقامتگاه وى در طول زندگیش، در آن روزگار، با آنكه از نظر اقتصادى وضع مطلوبى داشت، به سبب رقابتها و كشمكشهاى امیران و جنگهاى داخلى آنان با یکديگر و نيز تأثير جنگهاى صليبى از آرامش و امنيت چندانى برخوردار نبود.

    از سوى ديگر، علما و ادبا مورد توجه و حمايت زمامداران قرار داشتند و از مزاياى استثنايى بهره‌مند بودند، از این رو، شعراى آن سامان غالباً در اطراف امیران گرد مى‌آمدند و با پاداشها و مستمريهاى آنان زندگى را مى‌گذراندند، اما ابن ابى‌اصبع، با آنكه شعر نیک مى‌سرود و در بيش‌تر زمینه‌هاى شعرى، حتى مدح و هجاء، هنر خود را نشان داده، غالباً خویشتن را از اشتغالات دربارى بر كنار مى‌داشت و بيش‌تر به تحقيق و تأليف مى‌پرداخت.شايد به همین سبب است كه در آثار بر جاى مانده از او، مديحه سرايى زيادى ديده نمى‌شود.

    ابن ابی‌اصبع اساسا شعر را برای به كارگیرى صنايع شعرى مى‌سرود و شايد شهرت يافتن وى به شاعرى بدان سبب باشد كه ابن شعّار تذكره نویس معاصر وى، در کتاب عقود الجمان في شعراء هذا الزمان نام او را در رديف شعراى آن زمان آورده است و گرنه عنوان اديب برای او مناسب‌تر است.

    ابن ابی‌اصبع ابتدا به علوم بلاغت پرداخت و تا حد امكان كتب و رسائل مربوط به این فنون را گرد آورى و دسته بندى كرد، آنگاه به نقادى دقيق آنها همت گماشت، تا آنجا كه به تعبير خود او، كمتر کتابى از تير رس نقد موشكافانۀ او در امان ماند. وى انواع صناعات بديعى را در آثار گذشتگان و تأليفات معاصران استقصا كرد و همه را پيراسته گردانيد و در 90 يا 93 يا 95 باب تنظيم كرد و با افزودن 31 باب كه استنباط خود وى بود.

    تعداد ابواب را به 120 يا 121 يا 123 يا 126 رسانيد. اختلاف ارقام ظاهرا ناشى از افزايش يا كاهش ابواب از سوى مؤلف در طول زمان است كه در نسخه‌هاى خطى گوناگون منعكس شده است. به هر حال نسخۀ چاپى این کتاب كه نام كامل آن تحرير التحبير است، شامل 125 باب است.

    آثار

    تحرير التحبير كه قلقشندى آن را به اختصار التحبير ذكر كرده است، نخستين کتاب مفصل و مبسوطى بود كه در علم بديع نوشته مى‌شد. این کتاب در دورانهاى بعد سخت مورد توجه ادبا قرار گرفت و از جمله مآخذ اصلى دائرةالمعارفهاى بزرگ ادبى مانند صبح الاعشى قلقشندى (متوفای 821 ق)، خزانة الادب ابن حجۀ حموى (متوفای 837 ق)، معاهد التنصيص على بن ابراهیم عباسى (متوفای 963 ق) و خزانة الادب بغدادى (متوفای 1093 ق) به شمار مى‌آيد.

    ابن ابی‌اصبع پس از فراغت از تأليف تحرير به نوشتن کتاب ديگرى زير عنوان البرهان في اعجاز القرآن كه گاه به نام بيان البرهان في اعجاز القرآن نيز خوانده مى‌شود، پرداخت و به عنوان بخش پایانى آن، ابواب بديع ویژۀ قرآن كريم را از کتاب تحرير التحبير جدا ساخت و با افزودن مطالبى، عنوان مستقل بديع القرآن را بر آن نهاد.در این کتاب 22 باب از ابواب تحرير نيامده، ولى 7 باب كه در تحرير از آنها سخنى نرفته بود، افزوده شده است. از کتاب البرهان في اعجاز القرآن ظاهرا تنها یک نسخه خطى باقى است، اما نسخ خطى بديع القرآن بسيار است.اين کتاب چند بار چاپ شده و به فارسی نيز ترجمه گرديده است.

    برخى از نسخه‌هاى خطى بديع القرآن عنوان البرهان في اعجاز القرآن را بر خود دارد.

    با تأليف بديع القرآن و چند اثر ديگر در پى آن، ابن ابی‌اصبع در رديف صاحب‌نظران علوم قرآنى جاى گرفت و آراء وى به كتب تخصصى علوم قرآنى راه يافت. ابن ابی‌اصبع برای نخستين بار به تأليف جداگانه در باب فواتح سور قرآن مجيد نيز دست زد و کتابش را الخواطر السوانح في كشف سرائر الفواتح نام نهاد.سيوطى در کتاب اتقان، نوع شصتم از علوم قرآنى،يعنى فواتح سور را عمدتاً به نقل خلاصه‌اى از این کتاب اختصاص داده است.

    ديوان ابن ابی‌اصبع به نام صحاح المدائح به اشعار وى در مدح پيامبر اكرم(ص) و خلفاى راشدين و قطعاتى از آن به مدح اهل‌بيت(ع) اختصاص دارد.از تعبيرات خود وى دربارۀ این کتاب مى‌توان دريافت كه مؤلّف در نحوۀ تدوین و نامگذارى این کتاب نكات دقيقى را در نظر داشته است. از این کتاب یک نسخۀ عكسى در دار الكتب المصريّه به شمارۀ 4931 ادب موجود است.

    ديگر آثار ابن ابی‌اصبع عبارتند از:درر الامثال كه وى در آنجا كه چگونگى گردآورى و تدوین این کتاب را توضيح مى‌دهد، از آن به عنوان کتاب كبير ياد مى‌كند؛ الكافلة بتأویل تلك عشرة كاملة که زركشى (متوفای 794 ق) نسخه‌اى از این رساله را در اختيار داشته و در کتاب خود، البرهان، قسمتى از آن را نقل كرده است؛ الشافية في علم القافية؛ المیزان في الترجيح بين كلام قدامة و خصومه، ابن ابی‌اصبع این دو کتاب را در اثبات شعر نبودن قرآن مجيد تأليف كرده و کتاب اخير ظاهرا ناتمام مانده است. توصيه‌هاى ابن ابی‌اصبع به كاتبان و شاعران نيز كه به صورت خاتمۀ «باب التهذيب و التأديب» در کتاب تحرير التحبير آمده است و قسمتى از آن در صبح الاعشى و مختصرى از آن در خزانة الادب و برگزيده‌اى از آن در انوار الربيع آمده، شايسته است كه به عنوان یک رسالۀ جداگانه مورد تحقيق و تجزيه و تحليل قرار گیرد.ابن ابی‌اصبع در این توصيه‌ها بر اصالت معانى نسبت به الفاظ تكيه مى‌كند و شاعران و نثر نویسان را از صنايع لفظى تهى از محسنات معنوى برحذر مى‌دارد و پيروى از شيوۀ سخنورى امام على(ع) و یکّه تازان میدانهاى فصاحت و بلاغت مانند ابن مقفّع، سهل بن هارون و جاحظ را كه پيروان آن حضرت هستند، توصيه مى‌كند.

    کتاب‌ها و رساله‌هاى ياد شده تنها يادگارهاى بر جاى مانده از ابن ابى اصبح است، و روايت درستى حاكى از اينكه وى شاگرد يا شاگردانى را مشخّصا تربيت كرده باشد در دست نيست، جز آن كه ابن صابونى نوشته كه دستخط اجازۀ كاملى از او داشته است.همچنين، بر اثر یکى بودن لقب ابن أبى اصبع(زكى‌الدين) با فقيه و محدّث معروف مصرى زكىّ‌الدين عبدالعظيم منذرى (متوفای 656 ق)، ذهبى در کتاب المشتبه آورده است كه دمیاطى از ابن ابی‌اصبع روايت كرده است.البته این اشتباه در فوات الوفيات و نيز در شذرات الذهب عملا تصحيح شده است. نيز بر اثر تشابه اسمى وى با شيخ عبدالعظيم مصرى (زنده در 1309 ق)کتاب الكواكب الدّرية في نظم القواعد‌الدينيّة وى را كه در زمان حيات خود او در قاهره به چاپ رسيده است، اشتباها به ابن ابی‌اصبع نسبت داده‌اند. حتّى بعضى، به موجب همان تشابه اسمى با عبدالعظيم منذرى، ابن ابی‌اصبع را «فقيه شافعى» دانسته‌اند؛ در صورتى كه با توجّه به طرز تعبير وى از خلفاى راشدين و پيشوايان مذاهب چهار گانۀ اهل سنت ملاحظه مى‌شود كه ابن ابی‌اصبع خود را پيرو هيچ یک از این مذاهب معرفى نكرده است.چه بسا بتوان با ملاحظۀ تعبير ویژه‌اش از على(ع) به عنوان «امام علی عليه‌السلام» و نيز آوردن حديث منزلت در تحرير و عبارات بخصوصى كه از خطبۀ شقشقيّه نقل كرده و مطلبى كه در باب تحویل عمامه و شمشير پيغمبر اكرم(ص) به حضرت على(ع) توسط ابوبكر صدّيق آورده، و انتقاد و تفسير جانانه‌اى كه راجع به دو بيت شعر سيّد حمیرى (متوفای ح 225 ق) در مدح آن حضرت دارد و نيز با ملاحظۀ پرهيز وى از زمامداران ايّوبى و ايادى حكومتى آنان كه برای از میان بردن آثار تشيّع فاطمى در مصر سخت‌تعصّب داشتند، و همچنين گمنام ماندن خاندان و تبار وى در تاريخ روشن مصر آن زمان، وى را شيعى به حساب آورد.

    بر اساس شرح حال مختصرى كه بر یکى از نسخه‌هاى کتاب بديع القرآن آمده است، بعضى احتمال داده‌اند كه نسب ابن ابی‌اصبع به شاعر معروف جاهلى، ذو الاصبع عدوانى برسد، اما با توجه به اينكه خود وى شاعر نامبرده را فقط با عنوان معروف ذو الاصبع عدوانى ياد مى‌كند و اشاره‌اى به نسبت داشتن با او ندارد، نمى‌توان این احتمال را پذيرفت[۱].

    پانویس

    1. ↑ لسانی فشارکی، محمدعلی، ج2، ص625-627

    منابع مقاله

    لسانی فشارکی، محمدعلی، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، 1374


    وابسته‌ها

    برگرفته از «https://fa.wikinoor.ir/w/index.php?title=ابن_ابی‌اصبع_مصری،_عبدالعظیم_بن_عبدالواحد&oldid=667823»