الفتن (ابن حماد)

الفتن (ابن حماد)

نام کتاب	الفتن (ابن حماد)
نام های دیگر کتاب
پدیدآورندگان	شوری، مجدی بن منصور (مصحح) نعیم بن حماد (نويسنده)
زبان	عربی
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏224‎‏/‎‏5‎‏ ‎‏/‎‏م‎‏4‎‏ف‎‏2‎‏
موضوع	احادیث اهل سنت - قرن 9ق. فتن و ملاحم مهدویت
ناشر	دار الکتب العلمية، منشورات محمد علي بيضون
مکان نشر	بیروت - لبنان
سال نشر	1423 هـ.ق
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE13401AUTOMATIONCODE

معرفى اجمالى

"الفتن"، اثر الامام الحافظ نعيم بن حماد بن معاويه بن الحارث الخزاعى المروزى (متوفى 229ه‍.ق) است. كتاب الفتن را بايد از منابع مهم روايت‌هاى علائم ظهور به شمار آورد كه تأثير زيادى بر مجامع روايى شيعه و اهل سنت داشته است. نويسنده آن از بزرگان اهل حديث و مخالفان سرسخت معتزله و همچنين اهل رأى (قياس) است كه در زندان از دنيا رفته است.

ساختار كتاب

كتاب الفتن ابن حماد از ده جزء تشكيل شده، ولى دليل اين تقسيم‌بندى و تفاوت اين اجزاء روشن نيست، چون در هر جزء رواياتى وجود دارد كه عناوين همان روايات در اجزاى ديگر نيز به چشم مى‌خورد. تعداد ابواب هر جزء نيز متفاوت است. جزء اول شامل ده باب، جزء دوم چهار باب، جزء سوم 10 باب جزء چهارم 14 باب، جزء پنجم 16 باب، جزء ششم 2 باب، جزء هفتم 6 باب، جزء هشتم تا دهم هر كدام 5 باب. متأسفانه اين كتاب هيچ مقدمه و مؤخره‌اى ندارد و مؤلف از آغاز تا انجام آن را به نقل روايت پرداخته و هيچ مطلبى در ابتدا يا انتهاى كتاب بيان نكرده و در لابه لاى روايات نيز هيچ گونه تفسير و توضيحى از خود نيفزوده است. درباره اين كه ترجمه (عنوان) هر باب از سوى مؤلف يا راويان يا ناسخان تنظيم شده، نمى‌توان اظهار نظر قطعى نمود. اما مسلم است كه ترجمه باب‌ها در نسخه اصلى وجود دارد؛ اما عنوان باب‌هاى اول اجزاء ده گانه را مصحّحان با استفاده از متن اولين روايت باب استخراج كرده و در فهرست آورده‌اند. در چاپ آخر همان عنوان علاوه بر فهرست در ابتداى باب هم آمده است.

گزارش محتوا

مولف در كتاب، غير از نقل روايت به مطلب ديگرى نپرداخته و حتى مقدمه و خطبه‌اى ندارد. الفتن كتابى موضوعى است. كسى هم نگفته كه راويان اين كتاب، آن را از صورت مسند به مبوّب تبديل كرده باشند. آنچه درباره نام كتاب الفتن و نسبت آن به ابن حماد شهرت دارد، از قرن هفتم به بعد است. سه نفر معاصر در نيمه دوم قرن هفتم؛ يعنى ابن طاووس در التشريف؛ شافعى سلمى در عقد الدرر و ابن عديم در بغية الطلب كتاب الفتن را از نعيم بن حماد دانسته و از آن روايت كرده‌اند. ذهبى (م748) نيز اين مطلب را ذكر كرده است. البته برخى از اين كتاب به (الفتن و الملاحم) تعبير مى‌كنند؛ اما شهرت اين كتاب به (الفتن) است و در نسخه‌هاى خطى و چاپى از آن اين گونه تعبير شده و (الملاحم) را ندارد.

درباره كتاب الفتن، چند نكته قابل توجه است؛ اول اينكه ابن حماد بيشتر روايات را از صحابه يا تابعين نقل مى‌كند و آن گونه كه انتظار مى‌رود، سند روايات به رسول‌خدا(ص) نمى‌رسد. براى نمونه از مجموع حدود 170 روايت باب‌هاى 29 تا 44 اين كتاب كه درباره مهدى و سفيانى است، تنها حدود 25 روايت از پيامبر و اميرمؤمنان(ع) و امام باقر(ع) صادر شده و ديگر اسناد كتاب به افرادى چون كعب الاحبار، محمد ابن‌حنفيه، زهرى، ارطاة و... ختم مى‌شود. اين گونه سندها نه تنها از نظر شيعه ارزشى ندارد، در نظر اهل سنت نيز حجيت ندارد، چون اصطلاحاً موقوف به شمار مى‌رود؛ يعنى سند آن به صحابى متوقف مى‌شود.

نكته دوم اينكه مكررات كتاب الفتن زياد است؛ يعنى يك حديث در ابواب مختلف با سلسله سند و متن واحدى ذكر شده و گاه تقطيع در آن صورت گرفته است؛ به طورى كه شايد بتوان يك چهارم از كتاب را مكرر دانست.

نكته سوم: علاوه بر روايات زيادى كه ابن حماد از اميرمؤمنان(ع) به عنوان صحابى نقل مى‌كند، بخش قابل توجهى از احاديث را به واسطه جابر جعفى از امام باقر(ع) آورده است.

نكته چهارم: برخلاف تصور رايج كه كتاب‌هاى فتن و ملاحم را مربوط و مخصوص نشانه‌هاى ظهور مى‌داند، مطالعه آن‌ها نشان مى‌دهد كه احاديث و آثارى كه در آن‌ها ذكر شده، به فرض صحت، ارتباط مستقيم با ظهور مهدى(ع) ندارد و بسيارى از آن‌ها پيشگويى‌هايى درباره حوادث آينده مسلمانان بوده كه در صدر اسلام بيان شده و نامى از مهدى و ظهور او در اين روايات نيست. البته ظهور مهدى(ع) به عنوان يكى از حوادث آينده نيز رواياتى از اين كتاب‌ها را به خود اختصاص داده است؛ چنانكه بخش مهمى از آن‌ها نيز درباره نشانه‌هاى قيامت (اشراط الساعه) است. با اين حال و على رغم ضعف اين منابع و روايات آن‌ها، بخش قابل توجهى از اين احاديث در كتاب‌هاى شيعه به عنوان نشانه‌هاى ظهور امام عصر(ع) تلقى شده و در حجم وسيعى نقل مى‌شود.

الفتن را ابوزيد عبدالرحمان بن حاتم مرادى به سال 280ه‍-.ق (پنجاه سال پس از مرگ مؤلف) در مصر از نعيم بن حماد روايت كرده است.

با وجود تأثير فراوانى كه الفتن نعيم بن حماد در ميان اهل سنت و شيعيان دارد و بسيارى از روايات علائم ظهور از آن نقل مى‌شود، اعتبار چندانى براى آن نمى‌توان قائل شد.

نسبت اين كتاب به مؤلف قطعى نيست و محدثان و رجاليون قديمى اهل سنت از چنين كتابى ياد نكرده‌اند؛ به گفته رجاليون اهل سنت مؤلف كتاب اشتباه زياد مى‌كرده و احاديثى نادرست نقل نموده و گاه جعل هم كرده است. ذهبى گويد: نعيم در كتاب الفتن مطالب عجيب و مردود نقل مى‌كند؛ بسيارى از روايات كتاب موقوف يا مقطوع است و سند آن به رسول خدا نمى‌رسد. بنابراين حتى اگر موقوفات و مقطوعات نزد اهل سنت هم قابل توجيه باشد، آن چه مربوط به فتن است، محل تأمل است. از نظر شيعه نيز چنين آثارى حجت نيست و آن چه به رسول خدا مى‌رسد، اگر با قرائن و روايات شيعه تطبيق نكند، پذيرفتنى نخواهد بود و در كتاب الفتن از اين گونه احاديث كم نيست؛ در اين كتاب رواياتى نقل شده كه ساختگى بودن آن آشكار است. نمونه‌اى از اين روايات را در ابواب مربوط به خلفاى پس از رسول خدا مى‌بينيم كه در آن به ترتيبِ خلفاى سه گانه، احاديثى به رسول خدا(ص) نسبت داده‌اند يا به على(ع) نسبت داده‌اند كه فرمود با معاويه مبارزه نكنيد؛مهدى از فرزندان عباس است.

وضعيت كتاب

كتاب الفتن تاكنون توسط سه نفر تصحيح يا تحقيق و منتشر شده و در مجموع پنج نوبت چاپ شده است.

تصحيح و تعليق كتاب توسط آقاى مجدى بن منصور بن سيد الشورى صورت گرفته است. مصحح مرجعى براى اين تصحيح نداشته، بلكه مى‌گويد بنا به تشخيص خود آن را اصلاح كرده‌ام. وى به چاپ قاهره اشاره‌اى نكرده است. در اين نشر امتيازاتى به چشم مى‌خورد: 1. آدرس آيات قرآن در متن كتاب و با استفاده از كروشه؛ 2. تخريج احاديث؛ 3. جرح و تعديل راويان و حكم به صحت و ضعف حديث بنا به تشخيص مصحح؛ 4. تصحيح اشتباهات چاپ سهيل زكار؛ 5. شماره گذارى احاديث و آثار؛ 6. شماره‌گذارى باب‌ها؛ 7. شرح حال مؤلف و بيان روش او؛ 8. تنظيم فهرستى از ابتداى روايات. از ميان اين امتيازات كه خود مصحح در مقدمه كتاب به آن‌ها اشاره كرده، آدرس آيات و شماره‌گذارى ابواب و احاديث قابل توجه است؛ اما ديگر موارد ممكن است با اشكالاتى روبه رو شود. بيان شرح حال و روش مؤلف كه مجموعاً در سه صفحه آمده، براى چنين كتابى كافى به نظر نمى‌رسد و حكم به ضعف يا صحت روايات و جرح و تعديل راويان، گرچه خواننده را تا حد زيادى با شخصيت راوى و جايگاه حديث آشنا مى‌كند؛ اما به هر حال تشخيص و نظر مصحح كتاب است. تذكر روايات مكرر نيز كاملاً بيان نشده و بسيارى از آثار و احاديث كه به صورت قطعه قطعه يا كامل تكرار شده، در پاورقى به آن اشاره نرفته است و با آن كه وى چاپ قبلى را تصحيح كرده، هنوز هم اشكالاتى به چشم مى‌خورد.

منابع

مجله آينه پژوهش بهمن و اسفند 1382 - شماره 84 عنوان مقاله: «الفتن» ابن حماد قديمى‌ترين كتاب در مهدويت، نويسنده: صادقى، مصطفى

پیوندها

مطالعه کتاب الفتن (ابن حماد) در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور