روضة المنجمين

روضة المنجمين

روضة المنجمين، کتابی است در دانش ستاره‌شناسی، به قلم‌ یکی از ستاره‌شناسان‌ پارسی‌‌زبان‌ نیمه دوم سده پنجم هجری، به نام شهمردان بن ابوالخیر رازی.

او «روضة المنجمين» را به خواهش‌ حکیم علی‌ بن ابراهیم کرمانی نوشته و بر ابوالحسن احمد بن نسفی‌ عرضه نموده که‌ مورد تأیید قرار گرفته‌ است.

این کتاب توسط جلیل اخوان زنجانی مورد تحقیق قرار گرفته است.

«روضة المنجمين» یکى از منابع کهن نجوم و تقویم و احکام نجوم بشمار رفته و نویسنده آن از منابع کهن متعددى بهره برده که شمارى از آنها در اختیار نیست‏ .

ساختار

کتاب‌ روضة المنجمين دارای دو مقدمه از مصحح و مؤلف و پانزده مقاله است. مؤلف در مقدمه انگیزه خویش را از تألیف این اثر مفصلا بیان کرده است.

گزارش محتوا

مصحح محترم کتاب، آقای اخوان زنجانی در پیشگفتار خود بر این اثر، به بیان تاریخچه نگارش‌ کتاب‌های‌ نجومی و احکام نجوم که تا زمان رازی به فارسی نوشته شده می‌پردازد .

آنگاه به معرفی نسخه‌هایی که در تصحیح روضه المنجمين مورد استفاده‌ قرار‌ داده‌ می‌پردازد. سپس ویژگی‌ها و خصوصیات نثر این کتاب و برخی واژگان و رسم‌الخط آن را مورد بحث و بررسی قرار‌ می‌دهد. افزون بر آنچه‌ که‌ مصحح در پیشگفتار راجع به این کتاب بیان کرده، جناب استاد حائری فهرست‌نگار برجسته و نکته‌سنج نیز در فهرست‌ کتابخانه‌ مجلس، مجلد‌ نوزدهم، ص492-498 به برخی از نکات و مطالب قابل‌ توجه و درخور این اثر اشاراتی دارد که قابل استفاده است؛ از جمله آنکه: شهمردان این کتاب‌ را‌ در‌ حدود 464 تألیف کرده و در آن از کتاب تفهیم ابوریحان‌ و از ابوالقاسم منجم، مجمل الأصول کوشیار، کتاب قصرانی، نسوی، ابومعشر احمد بن محمد بن عبدالجلیل سجزی، قرانات‌ بازیار‌ و زیج بتانی یاد می‌کند .

کتاب، به شیوه مرسوم پیشینیان، با‌ ستاش‌ خداوند و فرستادن دورد بر رسول اکرم‌(ص) و بزرگان دین‌ آغاز‌ می‌شود. آنگاه «گفتار اندر سبب این کتاب» می‌آید که در آن، فهرست مقاله‌های کتاب نیز ذکر می‌شود.

شهمردان در‌ آغاز هریک از پانزده (برخی نسخه‌ها چهارده) مقاله‌ کتاب، پس‌ از مقدمه‌ای‌ کوتاه در بیان موضوع آن، فهرست ابواب و مباحث‌ مطرح‌شده در آن را می‌آورد.

در مقاله اوّل، حساب الهند در ده باب، نخست شمار و ارقام هندی؛‌ یعنی‌ همان ‌دستگاه‌ شمار دهگانی و ارقام رایج‌ کنونی‌ را می‌شناساند، سپس«شش‌ عمل‌ اصلی‌ حساب» (چهار عمل اصلی کنونی و تضعیف - دوبرابر‌ کردن - و‌ تنصیف - نصف کردن) و میزان‌ها (بررسی درستی محاسبات) را شرح می‌دهد و بحثی در به ‌کار بردن عمل‌های‌ نجومی و «آنچ‌ به‌ کار باید اندر عمل ضرب و قسمت» را مطرح می‌کند.

در مقاله دوم، مباحثی‌ چون‌ حروف جمل، سال و ماه و روزها‌ و تاریخ پارسی و تازی و رومی و چند جدول مربوط به آنها را می‌آورد.

در مقاله‌ سوم با عنوان «أعياد الملل و التواريخ»، تاریخ‌ها، جشن‌ها‌ و رسم‌های‌ پارسیان، عیدها و روزهای‌ تازیان، عیدها‌ و روزهای رومیان و روزهای‌ جهودان‌ را می‌شناساند.

در مقاله چهارم با عنوان «مدخل في علم النجوم» در هفت باب، مباحثی چون نهاد فلک‌ها، اسطقس و ارکان، عقده‌ جوزهر، بخشش‌ فلک هشتم، خانه‌های ستارگان از منطقة البروج، نظر و اتّصال‌ برج‌ها و ستارگان، طبع‌ ستارگان‌ و سعادت و نحوست آنها‌ و شبانه‌روز را مطرح می‌کند و در چندین جدول، اطّلاعاتی از آنها به دست می‌دهد.

در مقاله پنجم باعنوان «مسائل‌ في‌ العلل و الأسباب»، نویسنده، به روش‌ پرسش و پاسخ‌ و چه‌بسا‌ به‌ پیروی‌ از ابورحیان‌ در‌ «التّفهيم» که از مآخذ مهم شهمردان بوده، هفده مسئله نجومی - از جمله سبب گرد بودن فلک، نهاد زمین، مشرق و مغرب‌ و سیر ستارگان و خانه‌ها و شرق و طبع‌ آنها، سبب‌ نخست‌ نهادن‌ برج‌ حمل - را‌ پیش می‌کشد و به آنها پاسخ می‌دهد.

موضوع مقاله ششم در هفده باب «معرفت اسطرلاب» است که، در آن، نویسنده، پس‌ از معرفی اجزای اسطرلاب و خط‌ها و دایره‌های آن، به کاربردهای این ابزار می‌پردازد و ارتفاع‌ گرفتن و تعیین ساعت‌ها و قوس روز و شب و مطالع بروج و تقویم شمس را می‌آموزد.

مقاله هفتم با عنوان «در عمل اختیارات» به احکام نجوم اختصاص دارد. نگاهی گذرا به‌ فهرست‌های نسخه‌های خطی به‌ویژه تقویم‌ها نشان‌ می‌دهد که احکام‌ نجوم همواره مورد علاقه خاص و عام بوده و مطالب آن در کتاب‌ها و رساله‌های پرشمار به‌جا مانده است. اختیارات و تعیین سعد و نحس اوقات برای اعمال‌ روزانه‌ چون بنا نهادن‌ و خرید و فروش و حتی گرمابه رفتن و نام ‌نوشتن و اسب تاختن و هم برای اقدامات مهم‌ کشوری چون رفتن به جنگ‌ یا گشودن‌ خراج معمول بوده است. شهمردان، در این‌ مقاله، شرح‌ احکام مربوط به اعمال روزمره را می‌آورد که برای آنها خاستگاه‌های چندی‌ از جمله رسوم ایران باستان، می‌توان بازجست.

در مقاله هشتم، مؤلف به مبحث ضمیر‌ می‌پردازد‌ و آن را «علمی سخت‌ نیکو‌ و طرفه» می‌خواند که «خواص و عوام را» بدان «شعف بسیار بود که چون از نهانی دل و اندیشه خبر دهند شوقی‌ خیزد و عجب مانند و چون از طالع ولادت در مانند به‌ضرورت رجوع‌ با‌ ضمیر کنند». در آغاز باب بیستم این مقاله، در تعریف علم خبی آمده است:

علم خبی آن است که کسی چیزی جایگاهی پنهان کند و تو را از آن چند‌ نشان‌ بباید دادن. به دیگر سخن، ضمیر خواندن ذهن است و خبی آگاهی دادن از چیزی که کسی در مشت‌ یا کیسه یا جیب پنهان کرده باشد. شهمردان می‌نویسد که در این باب‌ تصنیف‌ بسیار کرده‌اند؛ ازاین‌رو، در‌ این مقاله، به‌اختصار روی کرده است.

در این بخش از کتاب، نویسنده، پس از شرح اعمال نجومی و احکام، ضرورت‌ پرداختن به ‌‌زیج‌ تقویم را مطرح می‌سازد؛ ازاین‌رو، مقاله نهم را در پانزده باب به زیج‌ تقویم و حل آن‌ و شرح کارهایی اختصاص می‌دهد که برای تقویم کردن باید انجام داد. در این مقاله، پس از مقدمه‌ شامل، توضیحاتی درباره تقویم آفتاب و ماه و جوزهر و پنج ستاره رونده (سیارات) و کواکب‌ ثابته، چند مبحث دیگر درباره‌ ساعات‌ روز، به ‌دست آوردن‌ طالع تحویل سال، دیدن ماه نو و خسوف و کسوف به‌همراه جدول‌هایی چند می‌آید.

موضوع دیگری که در باب آن نیز، به نوشته شهمردان، بسیار تصنیف کرده‌اند احکام‌ سال است. نویسنده، در مقاله دهم شامل چهارده‌ باب، پس از بحثی «اندر دلیل‌هایی که از بهر احکام به ‌کار باید بیرون شکل طالع» و ذکر جدول‌های تسییر درجه قسمت‌ها و انتهای ستارگان‌ و برج‌های قران مشتری و زحل، در مقدمه احکام می‌آورد: هر وقت که طالع سال‌ برجی‌ ثابت‌ باشد، همه سال را بر آن حکم کرد. او، در چند باب، علّت نجومی‌ پیدایش گرما و سرما و بارندگی و حتّی گرانی و ارزانی و فتنه و جنگ را شرح می‌دهد و اطّلاعات مربوط به‌ آن‌ را در چندین جدول به دست می‌دهد.

در مقاله یازدهم، از کارهایی یاد می‌شود که برای تعیین درستی درجه طالع با استفاده‌ از ارتفاع در روز و شب تسویه بیوت به ‌کار باید‌ برد‌ و همچنین آنچه از بهر تحویل‌ «سني المواليد» باید بدان بپیوندد؛ ازاین‌رو، چند عمل مفرد چون بیرون آوردن تاریخ و شعاع و تسییرات و مطالع و مانند آن را شرح می‌دهد. او این بحث را‌ با‌ عنوان‌ «در‌ أعمال المواليد و تحاويل سنيها» در‌ سه «نوع» و‌ هر‌ نوعی چند «باب» مطرح‌ می‌سازد.

سه مقاله بعدی نیز به همین مبحث اختصاص دارند. در مقاله دوازدهم با عنوان «در نموذارات»، پنج نمودار بطلمیوس، والیس، هند، هرمس و زرادشت آمده است. درمقاله سیزدهم شامل بیست و سه‌ باب، به «أحکام‌ المواليد» پرداخته‌ شده و مقاله چهاردهم در پانزده باب به «أحکام سني‌ المواليد» اختصاص‌ یافته است.

در مقاله پانزدهم، یکی از مهم‌ترین مباحث نجومی آمده است. شهمردان، در آغاز این‌ مقاله، نخست اشاره می‌کند که ‌استادش علی بن احمد‌ نسوی، مشهور‌ به‌ الأستاذ المختص‌ في الهندسة، از کتاب صور الكواكب عبدالرحمان صوفی (وفات: 673)، مشهورترین و دقیق‌ترین‌ اثر درباره صور فلکی و قدر ظاهری و طول و عرض ستارگان، روایتی مختصر پدید آورده است و پس از برشمردن‌ کاستی‌های‌ این «مختصر» می‌کوشد‌ تا ضمن‌ ساده‌تر کردن مبحث، برخی داده‌های آن به‌ویژه مختصات ستارگان را که بر اثر‌ حرکت‌ تقدیمی‌ پیوسته در حال تغییرند، به‌روز کند.

وضعیت کتاب

پاورقی‌های کتاب به اختلاف نسخ اختصاص یافته است.

فهرست مطالب در ابتدای کتاب، نمایه‌ها در پایان آن قید شده است.

منابع مقاله

1. بهرامی، عسکر، «نقد و بررسی روضة المنجمين، متنی پارسی در نجوم از قرن پنجم هجری»، مجله نامه فرهنگستان، زمستان 1385، شماره 32، درج در پایگاه مجلات تخصصی نور، به آدرس:

http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/316953

1. جهان‌بخش، جویا، «از لابه‌لای متون: دیباچه «روضة المنجمين»»، مجله آینه پژوهش، پاییز 1377، شماره 2، درج در پایگاه مجلات تخصصی نور، به آدرس:

http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/89646

1. زمانی قمشه‌ای، علی، «هیئت و نجوم اسلامی»، ج3، مؤسسه امام صادق(ع)، چاپ اول، قم، 1387ش.
2. نظری، محمود، «اطلاع‌رسانی و اخبار: ارمغان: معرفی روضة المنجمين»، مجله پیام بهارستان، آذر 1383، شماره 42، درج در پایگاه مجلات تخصصی نور، به آدرس:

http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/290491