موسوعة دول العالم الإسلامي و رجالها

موسوعة دول العالم الإسلامي و رجالها
پدیدآوران	مصطفی، شاکر (نويسنده)
ناشر	دار العلم للملايين
مکان نشر	لبنان - بیروت
سال نشر	1993م
چاپ	1
شابک	‎-
موضوع	آفریقای شمالی - سرگذشت‌نامه - خاور میانه - سرگذشت‌نامه - نویسندگان عرب - سرگذشت‌نامه - کشورهای اسلامی - سرگذشت‌نامه
زبان	عربی
تعداد جلد	3
کد کنگره	‎‏/‎‏م‎‏6‎‏م‎‏8 35/64 ‏‎‏DS‎‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

موسوعة دول العالم الإسلامي و رجالها، توسط شاکر مصطفى (1921-‌1997م)، مورخ، نویسنده، ادیب و محقق نوشته شده است. این کتاب یک دانشنامه جامع از تاریخ جهان اسلام است که دولت‌ها، شخصیت‌های برجسته و تحولات فرهنگی و فکری آن را از دوران اولیه تا زمان نویسنده پوشش می‌دهد.

انگیزه نگارش

نویسنده، انگیزه خود از تألیف این اثر را نیاز به ارائه تصویری جامع و واضح از تاریخ اسلامی، فراتر از صرفاً فهرست نام‌ها و تاریخ‌ها، بیان می‌کند. او مشاهده کرده که تاریخ اسلامی در بسیاری از منابع، مملو از توهمات و اساطیر است و این کتاب تلاشی است برای پر کردن این خلأ و ارائه درکی عمیق‌تر از تمدن اسلامی، شامل جنبه‌های فکری، فرهنگی و اجتماعی.

اهمیت کتاب

این کتاب به دلایل متعددی دارای اهمیت است:

1. جامعیت موضوعی و زمانی: این اثر به‌عنوان یک "موسوعه" (دانشنامه)، تاریخ دولت‌ها و حاکمان جهان اسلام را از شرق تا غرب، شامل ترکیه، سودان و مغرب، از آغاز اسلام تا دوران معاصر پوشش می‌دهد.
2. رویکرد فراتر از تاریخ سیاسی صرف: نویسنده بر این باور است که تاریخ اسلامی فقط شامل اسامی و تاریخ‌ها نیست، بلکه به جنبه‌های فرهنگی، فکری و تمدنی می‌پردازد و قصد دارد تصویری کامل را از مشارکت‌های علمی و هنری جهان اسلام ارائه دهد.
3. اصلاح تصورات و پر کردن خلأها: کتاب با هدف مقابله با روایت‌های سطحی و نادرست از تاریخ اسلامی نگاشته شده و به دنبال ارائه تحلیلی عمیق‌تر و مستندتر از این دوران است.

ساختار

کتاب با مقدمه مؤلف آغاز و مطالب در سه جلد و هر جلد در چندین بخش، تنظیم شده است.

سبک نگارش

1. دانشنامه‌ای و فراگیر: کتاب با عنوان "موسوعه"، رویکردی جامع در ارائه اطلاعات دارد و علاوه بر رویدادهای سیاسی، به ابعاد فرهنگی، فکری، اجتماعی و اقتصادی تمدن اسلامی نیز می‌پردازد.
2. تحقیقی و مبتنی بر منابع: نویسنده به‌دقت منابع متعدد، اعم از قدیم و جدید، را بررسی کرده و به چالش‌های صحت‌سنجی و تأیید اطلاعات اشاره می‌کند.
3. روایی و فراتر از حقایق خشک: هدف نویسنده صرفاً فهرست کردن اسامی و تاریخ‌ها نیست، بلکه می‌کوشد روح و جوهر تاریخ و تمدن اسلامی را به تصویر بکشد.
4. تحلیلی و انتقادی: نویسنده، تلاش می‌کند با بررسی اطلاعات متناقض در منابع، دیدگاهی متوازن و تحلیلی را ارائه دهد و بر اهمیت فهم عمیق به‌جای حفظ سطحی اطلاعات تأکید دارد.
5. تأکید بر عنصر انسانی: کتاب به‌جای تمرکز صرف بر حاکمان، بر نقش و جایگاه انسان در طول تاریخ تأکید می‌کند.

گزارش محتوا

• پاره‌ای از مطالب مطرح‌شده در جلد اول عبارت است از:
  • مقدمه کتاب (بين يدي الكتاب)، ضمن توضیح اهداف نویسنده از تألیف این دانشنامه، بر ضرورت ارائه تصویری جامع از تاریخ اسلام تأکید می‌کند. نویسنده به‌صراحت بیان می‌دارد که این اثر تنها یک فهرست خشک از اسامی و تاریخ‌ها نیست، بلکه تلاشی برای درک و تحلیل عمیق‌تر تحولات سیاسی، اجتماعی، فکری و فرهنگی در جهان اسلام است. او به پیچیدگی و وسعت موضوع اذعان کرده و به مشکلات جمع‌آوری اطلاعات از منابع مختلف که گاه متناقض و تکراری هستند، اشاره می‌کند. نویسنده همچنین تأکید می‌کند که هدف کتاب پوشش تمامی جزئیات حاکمان و وقایع نیست، بلکه ارائه درکی گسترده از تاریخ اسلامی است.
  • عصر پیامبر اکرم(ص) (صاحب الرسالة والدعوة الإسلامية): این قسمت با معرفی پیامبر(ص)، نسب، خانواده، همسران و یاران ایشان آغاز می‌شود. وقایع مهمی چون هجرت به مدینه، تأسیس دولت اسلامی اولیه و نبردهای کلیدی مانند بدر و احد در این بخش شرح داده شده است. همچنین به کاتبانی اشاره می‌شود که برای پیامبر می‌نوشتند؛ از جمله نویسندگان وحی و افرادی که مسئول امور عمومی، صلح‌نامه‌ها و مکاتبات بین‌المللی بودند. این بخش همچنین شامل فهرست کارگزاران منصوب‌شده توسط پیامبر در مناطق مختلف مانند مکه، مدینه و یمن است. اسامی نقبای پیامبر در مدینه و کسانی که در زمان حیات ایشان یا در نبردها به شهادت رسیدند نیز در این بخش ذکر شده است.
  • الخلفاء الراشدون: این قسمت، به دوران خلافت ابوبکر صدیق، عمر بن خطاب، عثمان بن عفان و علی بن ابی‌طالب(ع) می‌پردازد. دستاوردهای مهم این دوره، از جمله فتوحات نظامی، توسعه نظام اداری و جمع‌آوری قرآن کریم، برجسته شده است. همچنین کاتبانی که برای هر خلیفه فعالیت می‌کردند و والیان منصوب‌شده توسط آن‌ها در مناطق مختلف مانند مکه، مدینه، مصر، دمشق، بصره، کوفه، فارس، نیشابور، یمن، ارمنستان، آذربایجان و بحرین فهرست شده‌اند. فهرست صحابه برجسته و زنان مهم، اشراف و زاهدان این دوره نیز در این بخش گنجانده شده است.
  • عصر امویان: این بخش ابتدا به ویژگی‌های تمدن اسلامی عربی می‌پردازد و جامعیت، اهمیت علم، عدالت و کرامت انسانی را در این تمدن برجسته می‌کند. در ادامه، خلفای اموی و دوران حکومت آن‌ها، به‌همراه جزئیات مربوط به شخصیت‌ها و وقایع مهم این دوره، ذکر شده است. این، شامل والیان آن‌ها در مناطق مختلفی مانند مکه، مدینه، مصر، دمشق، موصل، بصره، کوفه، ارمنستان، آذربایجان، خراسان، فارس، یمن، عمان، هند، افریقیه (شمال آفریقا) و اندلس می‌شود. همچنین فهرست مردان مهم، قاضیان برجسته و اندیشمندان و علمای برجسته و شاعران این عصر نیز آورده شده است.
  • عصر عباسیان: این بخش، به خلفای عباسی، دوران حکومت آن‌ها و مکان‌های استقرارشان در عراق و سپس قاهره می‌پردازد. روند ظهور و افول دولت عباسی نیز بررسی شده و دوران شکوفایی سیاسی، فرهنگی و فکری آن در ابتدا و سپس زوال آن شرح داده می‌شود. این قسمت همچنین شامل فهرست وزیران، امرا و تاریخ وفات خلفاست. فهرست مفصلی از فرزندان خلفا نیز ارائه شده است. در ادامه، قاضیان و حاجبان برجسته دوران عباسی ذکر شده‌اند. همچنین خاندان‌ها و گروه‌های مهم مانند برامکه، بنومهلب، بنووهب، بنوخاقان، بنوجراح، بنوفرات و...، خاندان‌های پزشکان و نویسندگان و سایر گروه‌های تأثیرگذار نیز در این بخش معرفی شده‌اند.
  • ظهور و تطور علوم در اسلام: این بخش به اساس‌های علم در اسلام، از جمله قرآن و سنت و نقش زبان عربی، می‌پردازد. نویسنده بر حرکت فکری منحصربه‌فردی که از تمدن اسلامی برخاست و با عقل و جهان‌بینی گسترده هدایت شد، تأکید می‌کند. در این بخش، چگونگی تعامل مسلمانان با دانش‌های موجود از فرهنگ‌های مختلف (یونانی، هندی، ایرانی) و غنی‌سازی آن‌ها شرح داده شده است. این بخش همچنین به متدولوژی تفکر در اسلام می‌پردازد و بر اهمیت تجربه مستقیم، راستی‌آزمایی و تحلیل انتقادی، در مقابل تقلید کورکورانه، تأکید دارد. در پایان، به شخصیت‌های برجسته در اندیشه، علم و ادب دوران عباسی و علمای فقه و حدیث اشاره شده است.

• در جلد دوم، به بررسی و بحث پیرامون تاریخ سلجوقیان، مغولان و صلیبیان و اوضاع ایران و ماوراءالنهر و هند و دول مغرب و اندلس پرداخته شده است.

• در سومین جلد، اوضاع دولت‌های آفریقا، سلاجقه روم، ایران در دوران مغول و اوضاع دول اسلامی در دوران عثمانی، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.