پژوهشی در تشکیلات دیوان اسلامی

پژوهشی در تشکیلات دیوان اسلامی
پدیدآوران	بوسه، هریبرت (نويسنده) ورهرام، غلامرضا (مترجم)
عنوان‌های دیگر	بر مبنای اسناد دوران آق قوینلو و قراقوینلو و صفوی
ناشر	وزارت فرهنگ و آموزش عالی. مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگی (پژوهشگاه)
مکان نشر	ایران - تهران
سال نشر	1367ش
چاپ	1
شابک	‎-
موضوع	ایران - تاریخ - آق قویونلو، 780 - 908ق. - اسناد و مدارک - ایران - تاریخ - صفویان، 907 - 1148ق. - اسناد و مدارک - ایران - تاریخ - قره قویونلو، 780 - 873ق. - اسناد و مدارک
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‎‏/‎‏ب‎‏9‎‏پ‎‏4‎‏ 1175 DSR
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

پژوهشی در تشکیلات دیوان اسلامی، بر مبنای اسناد دوران آق‌قوینلو و قراقوینلو و صفوی، تألیف هریبرت بوسه (متولد 1926م) و ترجمه غلامرضا ورهرام، بر اساس اسناد و فرامین مانده از دوره‌های یادشده، به بررسی تشکیلات اداری، اصول سندشناسی و شیوه‌های فرمان‌نویسی در دیوان‌سالاری اسلامی، به‌ویژه در ایران، می‌پردازد.

ساختار

کتاب، شامل پیشگفتار مترجم، مقدمه نویسنده و سه بخش اصلی است: بخش اول، «سندشناسی و اصول دیوانی» (دارای ۱۱ قسمت)؛ بخش دوم، «بررسی محتوای فرمان‌ها» (دارای ۳ قسمت) و بخش سوم که به بررسی مستند و همراه با چاپ عکسی ۲۳ فرمان اختصاص دارد.

سبک نگارش

ویژگی‌های اصلی شیوه نگارش کتاب عبارت است:

1. استناد به مدارک دست اول: این اثر، بر اساس اسناد و مدارک دیوانی ترکمانان و صفویان، که بخشی از آن‌ها در آرشیوهای اروپایی نگهداری می‌شود، بنا شده است .
2. بررسی تفصیلی اسناد: نویسنده، متن ۲۳ فرمان را مورد بررسی قرار داده و نسخه‌های اصلی و روگرفت‌های آن‌ها را به‌عنوان هسته اصلی پژوهش در کتاب آورده است.
3. توجه به منابع با زبان‌های مختلف: نویسنده، بسیاری از منابع و اسناد موجود در موزه‌ها و آرشیوهای کشورهای اروپایی و اسلامی را در تحقیق خود به‌کار گرفته است.

گزارش محتوا

بخش اول (سندشناسی و اصول دیوانی): این بخش، به ماهیت اسناد رسمی حکومتی، یعنی «فرمان»، می‌پردازد؛ منظور از فرمان در وهله نخست فرمان‌هایی است که از جانب دیوان با اثر مهر و همه تشریفات درنظرگرفته‌شده صادر می‌شد. از این فرمان‌های اصلی به‌منظور اهداف معینی می‌توانست به مفهوم دقیق‌تر نسخه گواهی‌شده‌ای تهیه شود که رسما به‌صورت جانشین کامل فرمان اصلی پذیرفته می‌شد؛ ازاین‌رو عادی بود که با رونویسی از سند اصلی رونوشت تأییدشده‌ای به دست آید... در زبان دیوانی این اسناد به نام «سواد» نامیده می‌شود . در این بخش، مؤلف، مباحثی مانند وضع حفاظت اسناد، زمان‌بندی مدارک، چگونگی به‌ وجود آمدن یک فرمان، نحوه صدور، نوع، اندازه و اجزای یک فرمان (مقدمه، متن و بالاخره مطالب پایانی)، مهرخانه و اشکال مختلف مهرها، محل ثبت فرامین و دیوان‌خانه و بالاخره تأیید، امضا و ثبت را مورد تفحص قرار می‌دهد .

این اسناد بر اساس زمان‌بندی به چهار دوره بر مبنای محل مهر سلاطین و بعضی تغییرات ظاهری دیگر حاصل می‌شده است. ساختار فیزیکی فرمان‌ها، شامل اندازه (که متناسب با محتوا بوده‌ است)، اجزای متن (از سرآغاز تا مؤخره) و شیوه‌های نگارش (مانند استفاده از آب طلا در فرمان‌های متأخر)، مورد بررسی قرار گرفته ‌است.

دیوان‌‌ها و دفاتر صدور احکام در بخش‌های مختلف دفاتر مالی، در اصل فقط ارکان‌های اجرایی بودند که دستور صدور را از محل دیگری دریافت می‌‌کردند. دستورات تأیید حکم، طبیعتاً در وهله اول از جانب سلطان صادر می‌شد؛ اعضای عالی‌ربته مملکت نیز دارای چنین اختیاراتی بودند.

بخش دوم (بررسی محتوای فرمان‌ها): تمرکز اصلی بخش دوم کتاب، بر تحلیل مفاهیم مالی و حقوقی مندرج در متون فرمان‌هاست؛ به‌ویژه مفاهیم سیورغال و مسلمی که در هر دو مورد وصول‌کننده حکم از مالیات معاف می‌شود.

آنچه که در این بخش جالب است، توجه پرفسور بوسه به برخی فرامین موقوفه موجود در آستان قدس رضوی مشهد و نیز آستان حضرت معصومه(س) در قم است .

همچنین در این بخش، به اعطای« وظیفه» یا حقوق مالی مشخص به افراد اشاره می‌شود که معمولاً از عواید موقوفات تأمین می‌شد. برخلاف سیورغال که جنبه‌ای موروثی داشت، وظیفه به اعطای منصب یا حقوق مالی مشخص به سادات یا روحانیون تعلق می‌گرفت و اعطای آن منوط به احراز شرایط خاص بود. افزون بر احکام مالی، اسناد مختلفی مورد بررسی قرار گرفته‌اند که گستره اختیارات دیوان را نشان می‌دهد؛ از جمله سندی که تأییدکننده گذرنامه برای کرملیت‌های اصفهان در زمان شاه عباس دوم است و یا قرارداد تجاری مابین فرانسه و ایران در رجب سال 1125ق / 16 سپتامبر 1758م، است.

بخش سوم (متن چاپی فرمان‌های مورد بررسی): بخش سوم کتاب، شامل متن کامل و تصاویر چاپی ۲۳ فرمان مورد مطالعه است که به‌ترتیب زمانی تنظیم شده‌اند. این اسناد، که اساس پژوهش سندشناسی و محتوایی کتاب را تشکیل می‌دهند، شامل احکام صادره از سوی حکام ترکمان (جهان‌شاه قراقوینلو و اوزن حسن قراقوینلو) است.

هدف از ارائه متن کامل، فراهم آوردن منابع دست اول برای پژوهش‌های بعدی و امکان بررسی مستقیم اصطلاحات دیوانی و حقوقی توسط محققان است. این اسناد، نمونه‌هایی از احکام سیورغال (مانند سند شماره 1) ، تأیید مقام متولی موقوفات (مانند سند شماره 3) را در بر می‌گیرند.

متون چاپ‌شده در این بخش، اغلب با اطلاعات جانبی مانند تاریخ صدور دقیق، نام حاکم، محل نگهداری نسخه اصلی و ابعاد سند همراه هستند؛ برای مثال، سند شماره ۱۶ فرمان شاه سلیمان مربوط به انتصاب میرزا هدایت به‌عنوان شیخ‌الاسلام مشهد است و سند شماره ۲۲ مربوط به استخدام یک ریخته‌گر اروپایی در اصفهان ملاحظه گردد.

منابع مقاله

پیشگفتار و متن کتاب.