روش‌های تحقیق در علوم اجتماعی

روشهای تحقیق در علوم اجتماعی
پدیدآوران	ساروخانی، باقر (نويسنده)
ناشر	پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگى
مکان نشر	ایران - تهران
سال نشر	1386ش
چاپ	13
شابک	‎978-964-426-023-0
موضوع	علوم اجتماعی - تحقیق
زبان	فارسی
تعداد جلد	2
کد کنگره	س۲ر۹ 62 H
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

روش‌های تحقیق در علوم اجتماعی, دکتر باقر ساروخانی (متولد ۱۳۱8ش) استاد و پژوهشگر حوزه جامعه‌شناسی که به بررسی و تبیین روش‌ها و شیوه‌های گوناگون تحقیق در علوم اجتماعی می‌پردازد.

انگیزه نگارش

برخی بر این باورند که علم بدون روش معنا ندارد و دستاوردهای هر تحقیق علمی به روش‌شناسی درست و سنجیده بستگی دارد. نویسنده اظهار می‌دارد که هدف اصلی این کتاب صرفاً انتقال دانش نظری نیست، بلکه آموزش شیوه‌های کاربردی تحقیق را دنبال می‌کند. او این کتاب را برای دانشجویان مقاطع کارشناسی، کارشناسی‌ارشد و دکترا که نیازمند آشنایی با روش‌های تحقیق در علوم اجتماعی هستند، تألیف کرده است.

ساختار

کتاب با مقدمه نویسنده آغاز و مطالب در دو جلد و هر جلد در چندین بخش، تنظیم شده است. جلد نخست، برای دانشجویان کارشناسی و جلد دوم، برای دانشجویان ارشد و دکترا، در نظر گرفته شده است.

سبک نگارش

1. تمرکز بر کاربرد عملی: کتاب فراتر از مباحث نظری، بر کاربرد عملی روش‌های تحقیق تأکید دارد.
2. زبان ساده و روان: نویسنده مطالب را به‌گونه‌ای بیان کرده که برای دانشجویان در سطوح مختلف قابل‌فهم باشد.
3. استفاده از مثال‌ها: برای تبیین مفاهیم پیچیده و انتزاعی، از مثال‌های واقعی و ملموس استفاده شده است. .
4. پرهیز از پیچیدگی: نویسنده سعی کرده از بکار بردن واژگان پیچیده و اصطلاحات تخصصی زائد بپرهیزد.
5. استناد به منابع متنوع: در نگارش کتاب، از منابع فارسی و لاتین استفاده شده و در پایان هر فصل فهرست کتاب‌ها و مقالات مربوطه آورده شده است .

گزارش محتوا

در مقدمه، به معرفی موضوع، اهمیت و ساختار کتاب، پرداخته شده است.

جلد نخست، پنج بخش زیر را در خود جای‌داده است: بخش نخست: شناخت، علم، روش و انواع آن: این بخش در چهار فصل، به بررسی بنیادین شناخت، علم و روش‌های آن می‌پردازد:

1. فصل اول: شناخت و شیوه‌های آن: این فصل با طرح این سوال آغاز می‌شود که انسان چگونه جهان پیرامون خود را درک می‌کند و چگونه می‌تواند بر طبیعت مسلط شود. سپس به بحث در مورد انواع شناخت می‌پردازد؛ از جمله شناخت شهودی یا عرفانی که از طریق الهام و اشراق حاصل می‌شود، شناخت عقلانی یا روش‌مند که بر پایه استدلال و منطق استوار است، و شناخت علمی که بر تجربه و آزمایش بنا شده و به‌وسیله پژوهش به دست می‌آید.
2. فصل دوم: علم، هدف‌ها و کارکردهایش: این فصل به اهداف علم و روش‌های دستیابی به آن‌ها می‌پردازد. مهم‌ترین کارکردهای علم شامل توصیف، پیش‌بینی، تبیین و تبیین علّی هستند. توصیف به معنای بیان ویژگی‌های یک پدیده است. پیش‌بینی، توانایی حدس‌زدن وقوع پدیده‌ها در آینده است. تبیین به معنای درک چرایی وقوع پدیده‌ها است. همچنین، مفاهیمی مانند تعمیم‌پذیری، روابط علّی، پژوهش‌پذیری، سنجش‌پذیری و قانون‌مندی در این بخش موردبررسی قرار می‌گیرند.

1. فصل سوم: روش‌شناسی: روش‌شناسی به مطالعه منظم و منطقی اصول علمی که تحقیق را راهبری می‌کند، اطلاق می‌شود. در این فصل دیدگاه‌های مختلف درباره روش‌شناسی مطرح می‌شود؛ از جمله دیدگاه دکارت که بر شک روش‌مند تأکید دارد، تجربه‌گرایی که به تجربه و مشاهده مستقیم اهمیت می‌دهد، ارگانیسم‌گرایی که جامعه را به‌عنوان یک ارگانیسم زنده می‌بیند، پدیدارشناسی که بر پدیده‌های ذهنی و پندارهای افراد تأکید دارد، و تاریخ‌گرایی که بر درک پدیده‌ها در بستر تاریخی خود تمرکز دارد.
2. فصل چهارم: انواع روش: این فصل به انواع روش‌های تحقیق در علوم اجتماعی می‌پردازد. روش‌ها باتوجه‌به معیارهای مختلف طبقه‌بندی می‌شوند. از جمله روش‌های طولی و مقطعی. روش‌های طولی تغییرات پدیده‌ها را در طول زمان مطالعه می‌کنند. روش‌های آماری و ریاضی و روش‌های کیفی نیز موردبحث قرار می‌گیرند.

بخش دوم: عناصر اساسی تحقیق: این بخش در پنج فصل زیر، به مفاهیم، فرضیه‌ها و متغیرها به‌عنوان ستون‌های اصلی هر تحقیق اجتماعی می‌پردازد:

1. فصل اول: مفاهیم: مفاهیم به‌عنوان ابزارهای ارتباطی در جامعه‌شناسی مطرح می‌شوند. این فصل به انواع تعریف‌ها شامل تعریف مفهومی، تعریف عملکردی، تعریف فرضی، تعریف تحلیلی، تعریف واقعی و... می‌پردازد. تعریف مفهومی به معنای بیان عبارات یا کلامی که واژه یا اصطلاح گنگ و وسیع را تشریح می‌نماید درحالی‌که تعریف عملیاتی به معنای بیان شاخص‌های دقیق، قابل‌مشاهده و سنجش‌پذیر برای مفاهیم کلیدی است. در ادامه نیز به تشریح تعاریف دیگر می‌پردازد. .
2. فصل دوم: فرضیه: معادل لاتینی فرضیه از ریشه‌ای یونانی به معنای فرض و حدس گرفته شده است. در فارسی معادل‌هایی چون شرط و فرض یافته است. به‌طورکلی فرضیه پاسخی است موقت و جهت‌یافته که انسان در برابر یک امر واقع که از قبل برگزیده شده است مطرح می‌سازد. خواه به‌منظور بررسی این امر که آیا قوانین شناخته شده در مورد آن قابل‌اعمال هستند یا خیر، خواه جهت دستیابی به قوانینی تازه، روابطی نو و یا پیشنهاد تجربه‌هایی جدید.

این فصل به اهمیت فرضیه، مراحل فرضیه‌سازی و اصول آن، منابع فرضیه و انواع آن می‌پردازد. فرضیه‌ها می‌توانند وصفی، جهت‌دار، بی‌جهت، چند متغیره، ساده، قیاسی، محدود، عمومی یا صفر باشند. از جمله ویژگی یک فرضیه مناسب، مدلل و سنجیده بودن، تحقیق پذیر بودن، عدم بدیهی بودن، عدم متعارض وعدم مترادف بودن است. .

1. فصل سوم: متغیرها: در تعریف متغیرها چنین آمده است: هر صفت، ویژگی‌ یا عنصر کمی و یا کیفی که در یک تحقیق تغییرپذیر باشد. این فصل به انواع متغیرها از جمله متغیرهای اسمی، ترتیبی، مستقل، وابسته، تابع یا غیرمستقل، کنترل‌شده، واسط یا متداخل و... می‌پردازد. .
2. فصل چهارم: طرح تحقیق این بخش به طرح تحقیق به عنوان یک چهارچوب کلی برای اجرای پژوهش و انواع آن می‌پردازد. .
3. فصل پنجم: نمونه‌گیری: این بخش به مفاهیم اساسی و فرایند انتخاب نمونه از جامعه بزرگ‌تر برای مطالعه، چارچوب نمونه‌گیری، اصول و شرایط و انواع آن و جامعه آماری می‌پردازد.

بخش سوم: روش‌های جمع‌آوری یا تنسیق اطلاعات: این بخش در شش فصل: مشاهده و انواع آن، مصاحبه و انواع آن، روش‌های اسنادی، تحلیل محتوی، روش‌های موردی و تک‌نگاری، به روش‌های مختلف جمع‌آوری داده‌ها در تحقیقات اجتماعی می‌پردازد.

در بخش چهارم و پنجم نیز به ترتیب به موضوع سنجش و اندازه‌گیری و پردازش و تحلیل داده‌ها پرداخته شده است.

جلد دوم نیز در چهار بخش، به بحث پیرامون بینش‌ها و دیدگاه‌ها، عناصر اصلی پژوهش، روش‌ها شامل روش‌های مقایسه‌ای، تاریخ و گونه‌شناسی و فنون و ابزار، اختصاص‌یافته است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.