۱۴۴٬۵۹۹
ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
A-esmaeili (بحث | مشارکتها) (صفحهای تازه حاوی «{{جعبه اطلاعات کتاب | تصویر =NUR127919J1.jpg | عنوان = دستورالملوک میرزا رفیعا | عنوانهای دیگر = | پدیدآورندگان | پدیدآوران = میرزا رفیعا، محمدرفیع بن حسن (نويسنده) [[مارتسینکووسکی، محمداسماعیل ]...» ایجاد کرد) |
Hbaghizadeh (بحث | مشارکتها) بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۲۸: | خط ۲۸: | ||
| پیش از = | | پیش از = | ||
}} | }} | ||
'''دستورالملوک میرزا رفیعا'''، نوشته [[ | '''دستورالملوک میرزا رفیعا'''، نوشته [[میرزا رفیعا، محمدرفیع بن حسن|میرزا رفیعالدین محمد انصاری اصفهانی]] (زیسته در قرن 12)، ملقّب به «مستوفیالممالک» است. این کتاب، یکی از مهمترین و معتبرترین آثار دوره صفویه است که به شرح ساختار اداری، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی ایران در آن دوره میپردازد و اطلاعات ارزشمندی را درباره دیوانسالاری و مناصب دولتی ارائه میدهد. [[مارتسینکووسکی، محمداسماعیل|محمداسماعیل مارچینکوفسکی]] (1964م)، پژوهش و تصحیح کتاب را انجام داده است و [[علی کردآبادی]]، این اثر را ترجمه نموده و [[صفتگل، منصور|منصور صفتگل]] (متولد 1340ش) نیز بر آن مقدمه نوشته است. | ||
==اهمیت و ویژگیهای کتاب== | ==اهمیت و ویژگیهای کتاب== | ||
دستورالملوک بهمثابه نموداری از مبانی تمدنی جامعه ایرانی در روزگار صفویان است؛ ازاینرو، متن آن گزارشی بیروح از تشکیلات اداری عهد صفوی نیست. جزئیات و تفصیلهایی که حاکی از تاریخ اجتماعی، اقتصادی و تمدنی ایران است، گواهی بر گرانسنگی این اثر است؛ دستورالملوک گزارشی کلان از ساختار اداری ایران عصر صفوی است و به نحوه اداره جامعه از چندین حیث میپردازد که عبارت است از: حفظ امنیت؛ سروساماندادن به امور اقتصادی و کشاورزی؛ اداره امور روزمره و گردش کار ادارات صفویه؛ عرضه ساختار نظامی و چگونگی ترتیبات آن؛ ترسیم جغرافیای نظام سیاسی صفویان؛ عرضه جزئیات دقیق مربوط به مشاغل و مناصب بههمراه وضع مالی و درآمدها و توضیحات مفید و با ذکر جزئیات مربوط به مشاغل و مناصب<ref>ر.ک: مقدمه اول، ص11-12</ref>. | دستورالملوک بهمثابه نموداری از مبانی تمدنی جامعه ایرانی در روزگار صفویان است؛ ازاینرو، متن آن گزارشی بیروح از تشکیلات اداری عهد صفوی نیست. جزئیات و تفصیلهایی که حاکی از تاریخ اجتماعی، اقتصادی و تمدنی ایران است، گواهی بر گرانسنگی این اثر است؛ دستورالملوک گزارشی کلان از ساختار اداری ایران عصر صفوی است و به نحوه اداره جامعه از چندین حیث میپردازد که عبارت است از: حفظ امنیت؛ سروساماندادن به امور اقتصادی و کشاورزی؛ اداره امور روزمره و گردش کار ادارات صفویه؛ عرضه ساختار نظامی و چگونگی ترتیبات آن؛ ترسیم جغرافیای نظام سیاسی صفویان؛ عرضه جزئیات دقیق مربوط به مشاغل و مناصب بههمراه وضع مالی و درآمدها و توضیحات مفید و با ذکر جزئیات مربوط به مشاغل و مناصب<ref>ر.ک: مقدمه اول، ص11-12</ref>. | ||
«دستورالملوک»، که بهاختصار «دسمل» خوانده میشود، پس از اثر مشابه خود «تذکرةالملوک»، که بهاختصار «تذمل» نامیده میشود و به دست ولادیمیر فیودورویچ مینورسکی (1966-1877م)، ترجمه و تحقیق شده است، منتشر شد. دسمل در بسیاری از مباحث مفصلتر و دقیقتر از تذمل است<ref>ر.ک: دیباچه، ص1</ref>. | «دستورالملوک»، که بهاختصار «دسمل» خوانده میشود، پس از اثر مشابه خود «تذکرةالملوک»، که بهاختصار «تذمل» نامیده میشود و به دست [[مینورسکی، ولادیمیر فدورویچ|ولادیمیر فیودورویچ مینورسکی]] (1966-1877م)، ترجمه و تحقیق شده است، منتشر شد. دسمل در بسیاری از مباحث مفصلتر و دقیقتر از تذمل است<ref>ر.ک: دیباچه، ص1</ref>. | ||
دستورالملوک پیشتر به دست محمدتقی دانشپژوه (۱۲۹۰-۱۳۷۵ش) پژوهش و عرضه شده بود و بار دیگر به دست ایرج افشار (1304-1389ش) بههمراه اوراق نویافتهای از متن که در سالهای اخیر در یزد پیدا شدهاند، چاپ شد. متن این نسخه کاملتر از نسخهای است که مارچینکوفسکی تصحیح نموده است. دستورالملوک متنی دشوار دارد و سرشار از اصطلاحهای اداری عهد صفویان است که مانند دیگر متون دیوانی عهد صفویه، پرداختن به آن نیازمند دانشی وسیع و ژرف درباره ابعاد گوناگون تاریخ سیاسی، نظامی، فرهنگی و اقتصادی ایران بهطور عام و ایران عهد صفوی بهطور خاص است. مارچینکوفسکی گویا بر آن بوده است تا از مینورسکی الگو گرفته، متن دستورالملوک را به همان شیوهای که او تذکرةالملوک را چاپ کرد، ترجمه و منتشر کند<ref>ر.ک: مقدمه اول، ص4-3</ref>. | دستورالملوک پیشتر به دست [[دانشپژوه، محمدتقی|محمدتقی دانشپژوه]] (۱۲۹۰-۱۳۷۵ش) پژوهش و عرضه شده بود و بار دیگر به دست [[افشار، ایرج|ایرج افشار]] (1304-1389ش) بههمراه اوراق نویافتهای از متن که در سالهای اخیر در یزد پیدا شدهاند، چاپ شد. متن این نسخه کاملتر از نسخهای است که مارچینکوفسکی تصحیح نموده است. دستورالملوک متنی دشوار دارد و سرشار از اصطلاحهای اداری عهد صفویان است که مانند دیگر متون دیوانی عهد صفویه، پرداختن به آن نیازمند دانشی وسیع و ژرف درباره ابعاد گوناگون تاریخ سیاسی، نظامی، فرهنگی و اقتصادی ایران بهطور عام و ایران عهد صفوی بهطور خاص است. [[مارچینکوفسکی]] گویا بر آن بوده است تا از [[مینورسکی، ولادیمیر فدورویچ|مینورسکی]] الگو گرفته، متن دستورالملوک را به همان شیوهای که او تذکرةالملوک را چاپ کرد، ترجمه و منتشر کند<ref>ر.ک: مقدمه اول، ص4-3</ref>. | ||
میرزا | [[میرزا رفیعا، محمدرفیع بن حسن|میرزا رفیعالدین]]، «دستورالملوک» را به نام شاه سلطانحسین صفوی (۱۱۱۵-۱۱۳۵ق) نوشته است<ref>ر.ک: همان، ص9</ref>. | ||
==ساختار== | ==ساختار== | ||
| خط ۴۵: | خط ۴۵: | ||
* دیباچه کتاب به اهمیت دوران صفوی در تاریخ ایران و جایگاه "دستورالملوک" و "تذکرةالملوک" بهعنوان منابع مهم تاریخنگاری آن دوره اشاره میکند<ref>ر.ک: دیباچه، ص1-2</ref>. | * دیباچه کتاب به اهمیت دوران صفوی در تاریخ ایران و جایگاه "دستورالملوک" و "تذکرةالملوک" بهعنوان منابع مهم تاریخنگاری آن دوره اشاره میکند<ref>ر.ک: دیباچه، ص1-2</ref>. | ||
* در مقدمه اول، به دیدگاههای مختلف درباره تاریخ سیاسی، نظامی، فرهنگی و اقتصادی دوران صفویه پرداخته شده و به فعالیتهای پژوهشی مارچینکوفسکی اشاره گردیده و مورد نقد و ارزیابی قرار گرفته است؛ مارچینکوفسکی با بهرهگیری از منابع اصیل ایرانی و اروپایی، به بررسی جامع مسائل مربوط به ایران صفوی پرداخته است. ارزیابی انتقادی ترجمهها و تعلیقات مینورسکی و توجه به اشتباهات موجود در آنها شایان توجه است؛ برای همین، نگاهی به مقدمه او و زیرنویسهای متن ترجمهشده انگلیسی «دستورالملوک» بههمراه بررسی تحقیقات پایانی کتاب و بررسیهای مارچینکوفسکی به روند دیوانی صفوی و اهمیت آن، ضروری است تا از هرگونه افزودن اطلاعات غیر مرتبط به متن اصلی، اجتناب شود. در این میان، به دیدگاههای مختلف درباره سیاست صفوی و نقش دیوانسالاری و تحولات دیوانی عهد صفوی و اهمیت آن نیز اشاره شده است. همچنین، بر ضرورت تحول نهادهای قضایی و دینی در ساختار حکومتی صفوی تأکید گردیده است که از اینگونه مباحث میتوان به نقش «ملاباشی» و «صدر» در حکومت صفوی، انتخاب قضات و وظایف آنها اشاره کرد<ref>ر.ک: مقدمه اول، ص3-81</ref>. | * در مقدمه اول، به دیدگاههای مختلف درباره تاریخ سیاسی، نظامی، فرهنگی و اقتصادی دوران صفویه پرداخته شده و به فعالیتهای پژوهشی [[مارچینکوفسکی]] اشاره گردیده و مورد نقد و ارزیابی قرار گرفته است؛ [[مارچینکوفسکی]] با بهرهگیری از منابع اصیل ایرانی و اروپایی، به بررسی جامع مسائل مربوط به ایران صفوی پرداخته است. ارزیابی انتقادی ترجمهها و تعلیقات [[مینورسکی، ولادیمیر فدورویچ|مینورسکی]] و توجه به اشتباهات موجود در آنها شایان توجه است؛ برای همین، نگاهی به مقدمه او و زیرنویسهای متن ترجمهشده انگلیسی «دستورالملوک» بههمراه بررسی تحقیقات پایانی کتاب و بررسیهای مارچینکوفسکی به روند دیوانی صفوی و اهمیت آن، ضروری است تا از هرگونه افزودن اطلاعات غیر مرتبط به متن اصلی، اجتناب شود. در این میان، به دیدگاههای مختلف درباره سیاست صفوی و نقش دیوانسالاری و تحولات دیوانی عهد صفوی و اهمیت آن نیز اشاره شده است. همچنین، بر ضرورت تحول نهادهای قضایی و دینی در ساختار حکومتی صفوی تأکید گردیده است که از اینگونه مباحث میتوان به نقش «ملاباشی» و «صدر» در حکومت صفوی، انتخاب قضات و وظایف آنها اشاره کرد<ref>ر.ک: مقدمه اول، ص3-81</ref>. | ||
همچنین بخشی از مقدمه مزبور، به مقایسه متن تصحیحشده ایرج افشار از دستورالملوک با متن پژوهشی مارچینکوفسکی ویژه نموده است و تفاوتها را افزون بر برخی توضیحات در جدولهایی ارائه نموده است<ref>ر.ک: همان، ص39-17</ref>. | همچنین بخشی از مقدمه مزبور، به مقایسه متن تصحیحشده ایرج افشار از دستورالملوک با متن پژوهشی مارچینکوفسکی ویژه نموده است و تفاوتها را افزون بر برخی توضیحات در جدولهایی ارائه نموده است<ref>ر.ک: همان، ص39-17</ref>. | ||
| خط ۵۴: | خط ۵۴: | ||
* بخش اول: در این بخش، متن دستورالملوک ذکر شده است. | * بخش اول: در این بخش، متن دستورالملوک ذکر شده است. | ||
«دستورالملوک» به گواهی نامش بهسان «بخشنامهای» برای زیردستان در انجام حکمرانی پادشاهان صفوی است. ازآنجاکه بیان جزءبهجزء آن، سخن را به درازا میکشاند، فقط نمونهای از منصبها و وظایف کارگزاران در باب نخست از بخش اول بیان میشود و از بقیه بهاشارهای اجمالی و برای درک خواننده از فضای حکمرانی صفویان بسنده میگردد. دستورالملوک با ستایش پروردگار و درود بر پیامبر(ص) و خاندان او آغاز شده، تا به مدح پادشاهان صفوی و نقش آنان در حفظ قوانین و تنظیم امور کشور میرسد. سپس مناصب و وظایف گوناگون حکومتی در پانزده باب ارائه میشود. | «دستورالملوک» به گواهی نامش بهسان «بخشنامهای» برای زیردستان در انجام حکمرانی پادشاهان صفوی است. ازآنجاکه بیان جزءبهجزء آن، سخن را به درازا میکشاند، فقط نمونهای از منصبها و وظایف کارگزاران در باب نخست از بخش اول بیان میشود و از بقیه بهاشارهای اجمالی و برای درک خواننده از فضای حکمرانی صفویان بسنده میگردد. دستورالملوک با ستایش پروردگار و درود بر پیامبر(ص) و خاندان او آغاز شده، تا به مدح پادشاهان صفوی و نقش آنان در حفظ قوانین و تنظیم امور کشور میرسد. سپس مناصب و وظایف گوناگون حکومتی در پانزده باب ارائه میشود. | ||
باب اول: این باب، به شرح شغل ملاباشی، متولیان آستانها، علما و اهالی دارالسلطنه اصفهان میپردازد که در ده فصل تنظیم شده است<ref>ر.ک: همان، ص172-169</ref>: | باب اول: این باب، به شرح شغل ملاباشی، متولیان آستانها، علما و اهالی دارالسلطنه اصفهان میپردازد که در ده فصل تنظیم شده است<ref>ر.ک: همان، ص172-169</ref>: | ||
فصل اول، به مقام «مُلاباشی» میپردازد و به ارتباط او با پادشاه و وظایف او در امور دینی و شرعی اشاره میکند. ملاباشی منصوب شاه سلطانحسین بوده و مسئولیتهای گستردهای را دارا بوده است. او وظیفه تدریس، قضاوت و ارشاد مردم را برعهده گرفته و از حمایت اربابان برخوردار بوده است؛ فصل دوم، وظایف و اختیارات «صدر خاصه و عامه» را، که مسئول نظارت بر اوقاف، موقوفات و امور شرعی بوده است، توضیح میدهد. صدر همچنین وظیفه رسیدگی به دعاوی، حفظ نظم و تربیت جامعه و نظارت بر علما و متشرعان را برعهده داشته است. | فصل اول، به مقام «مُلاباشی» میپردازد و به ارتباط او با پادشاه و وظایف او در امور دینی و شرعی اشاره میکند. ملاباشی منصوب شاه سلطانحسین بوده و مسئولیتهای گستردهای را دارا بوده است. او وظیفه تدریس، قضاوت و ارشاد مردم را برعهده گرفته و از حمایت اربابان برخوردار بوده است؛ فصل دوم، وظایف و اختیارات «صدر خاصه و عامه» را، که مسئول نظارت بر اوقاف، موقوفات و امور شرعی بوده است، توضیح میدهد. صدر همچنین وظیفه رسیدگی به دعاوی، حفظ نظم و تربیت جامعه و نظارت بر علما و متشرعان را برعهده داشته است. | ||
فصل سوم، چهارم، پنجم، ششم و هفتم، وظایف متولیان مشهد مقدس و تولیت آستان قدس رضوی، آستانه حضرت معصومه(س) در قم و آستانه حضرت عبدالعظیم(ع) در شهر ری (تهران) و نیز متولی مزارات سلاطین صفویه واقع در قم و آستانهای اردبیل را برمیشمرد. مقام متولی مسئول تنظیم امور مربوط به موقوفات، حفظ و نگهداری املاک و اراضی مربوط به آستان و جمعآوری عواید آن بوده است<ref>ر.ک: همان، ص179-172</ref>. | فصل سوم، چهارم، پنجم، ششم و هفتم، وظایف متولیان مشهد مقدس و تولیت آستان قدس رضوی، آستانه حضرت معصومه(س) در قم و آستانه حضرت عبدالعظیم(ع) در شهر ری (تهران) و نیز متولی مزارات سلاطین صفویه واقع در قم و آستانهای اردبیل را برمیشمرد. مقام متولی مسئول تنظیم امور مربوط به موقوفات، حفظ و نگهداری املاک و اراضی مربوط به آستان و جمعآوری عواید آن بوده است<ref>ر.ک: همان، ص179-172</ref>. | ||
| خط ۸۱: | خط ۸۴: | ||
مقاله چهارم: در ذکر شغل قورچیان یراق و غیره است، سوای قورچی رکاب، که در باب سیم در تحت جمعی که ملقّب به لقب «مقرّبالخاقان» بودند، نوشته شده است: | مقاله چهارم: در ذکر شغل قورچیان یراق و غیره است، سوای قورچی رکاب، که در باب سیم در تحت جمعی که ملقّب به لقب «مقرّبالخاقان» بودند، نوشته شده است: | ||
نخست، کسانی که «مقرّبالحضرة العلّیّه» بودند، در مجلس بهشتآیین بدین ترتیب میایستادند: قورچیانِ شمشیر، صدق، تیر و کمان، ششپر، خنجر، زره، سپر، تفنگ، مزراق و نجق. | نخست، کسانی که «مقرّبالحضرة العلّیّه» بودند، در مجلس بهشتآیین بدین ترتیب میایستادند: قورچیانِ شمشیر، صدق، تیر و کمان، ششپر، خنجر، زره، سپر، تفنگ، مزراق و نجق. | ||
دوم، کسانی که مقربالحضره نبودند و در رتبه کمتر از قورچیان فوقند، بدین ترتیب میایستادند: | دوم، کسانی که مقربالحضره نبودند و در رتبه کمتر از قورچیان فوقند، بدین ترتیب میایستادند: | ||
| خط ۱۰۹: | خط ۱۱۳: | ||
والتر هینتس (که پرکارترین پژوهشگر آلمانی در اقتصاد ایران است)، لمبتون و برت فراگنر نیز درباره نظام اقتصادی این دوران مطلب نوشتهاند<ref>ر.ک: همان، ص336-333</ref>. | والتر هینتس (که پرکارترین پژوهشگر آلمانی در اقتصاد ایران است)، لمبتون و برت فراگنر نیز درباره نظام اقتصادی این دوران مطلب نوشتهاند<ref>ر.ک: همان، ص336-333</ref>. | ||
محقق برای ترجمه کتاب «دسمل» و تعلیقهزنی بر آن از کتاب چهارجلدی Turkasche und Mongolische Elemente im Neupersischrn (TMENP) نوشته | محقق برای ترجمه کتاب «دسمل» و تعلیقهزنی بر آن از کتاب چهارجلدی Turkasche und Mongolische Elemente im Neupersischrn (TMENP) نوشته «[[گرهارد دوئرفر]]» (محقق برجسته آلمانی) بهره گرفته است. محقق در اهمیت این کتاب میگوید: «مسلما بدون این کتاب آوردن ملاحظاتی مهم در دسمل غیر ممکن بود»<ref>ر.ک: همان، ص335</ref>. | ||
او آنگاه بهطور مبسوط، بندبند کتاب را شرح میکند<ref>ر.ک: همان، ص461-337</ref>. | او آنگاه بهطور مبسوط، بندبند کتاب را شرح میکند<ref>ر.ک: همان، ص461-337</ref>. | ||