آرزو، سراج‌الدین علی بن حسام‌الدین

سراج‌الدین علی‌خان اکبرآبادی گوالیاری
نام کامل	سراج‌الدین علی‌خان اکبرآبادی گوالیاری
نام‌های دیگر	خان آرزو، استعدادخان
لقب	استعدادخان
تخلص	آرزو
نام پدر	شیخ حسام‌الدین حسام
ولادت	1099ق
محل تولد	اكبرآباد (آگره کنونی ایالت آتراپِرادش)، هندوستان
محل زندگی	دهلی، لکهنو
رحلت	23 ربیع‌الثانی ۱۱۶۹ق/ژانویۀ ۱۷۵۶م
مدفن	وکیل پوره، دهلی
خویشاوندان	عطار نیشابوری (نیای مادری)
دین	اسلام
مذهب	تشیع
پیشه	شاعر فارسی سرای هندوستانی، نويسنده، اديب
اطلاعات علمی
علایق پژوهشی	زبان‌شناسی، لغت‌شناسی
اساتید	میر غلامعلی احسنی گوالیاری میر عبدالصمد درویش محمّد
شاگردان	میر تقی میر، میرزا محمد رفیع سودا، میرزا مظهر جان‌جانان، نجم‌الدین‌شاه مبارک‌ابرو
برخی آثار	مثمر (نخستین کتاب فارسی دربارۀ زبان‌‌شناسی و علم‌اللّغه) مجمع النفایس زوايد الفوايد

سراج‌الدین علی‌خان اکبرآبادی گوالیاری (1099-1169ق)، معروف به خانِ آرزو، و ملقّب به استعدادخان، و متخلّص به آرزو؛ شاعر فارسی سرای هندوستانی، نويسنده، اديب و دانشمندِ برجسته و بزرگ سده‌ي دوازدهم و از پیشگامان تحقیقات واج‌شناسی زبان فارسی است. وی از نخستین کسانی بود که به ارتباط زبان فارسی و سانسکریت با زبان‌های اروپایی پی برد.

ولادت

نامش سراج‌الدین علی، تخلصش آرزو، معروف به خان آرزو و لقبش استعداد خان است. پدرش شیخ حسام‌الدین حسام نام داشت که مردی سپاهی پیشه و از منصب داران محمّد اورنگ زیب عالمگیر به حساب می‌آمد. وی نیز اهل شعر و شعر گویی بود. نسب آرزو از طرف پدرش به شيخ کمال‌الدین خواهرزادۀ شیخ نصیرالدین مشهور به چراغ دهلی می‌رسد و از طرف مادر به شیخ حمیدالدین عرف شیخ محمّد غوث گوالیاری «شطاری» می‌رسد و نسب محمّد غوث نیز به چند واسطه به عطّار نیشابوری می‌رسد. آرزو در اكبرآباد (آگره کنونی ایالت آتراپِرادش) به دنیا آمد.

تحصیلات

طبق گفتۀ خود خان آرزو، از «بدو شعور» به تحصيل علوم اشتغال داشته است و تا چهاردە سالگی داخل جرگۀ طلبۀ علم بود. اولین استادان او میر غلامعلی احسنی گوالیاری بود که اشعار اولیه‌اش را از نظر او می‌گذرانید. حدود یک سال نیز شاگرد میرصاحب سخن (میر عبدالصمد) بود. خان آرزو علوم رسمی آن زمان را تحصيل کرد و كتب متداولۀ درسی زمان خود مانند بوستان و گلستان سعدی را نزد پدرش خواند. بيشترين حوزۀ تحصيل آرزو به آموختن زبان عربى مربوط می‌شود. وی حدود ۵ سال زبان عربی را براساس كتب معمول آن زمان در نزد شيخ عمادالدين معروف به «درویش محمّد» آموخت. او همچنین از محضر فردی به نام «تمکین» از احفاد شاه نعمت‌الله ولی بهره برد.

فعالیت‌ها

در ۱۱۳۲ق/۱۷۲۰م در دهلی اقامت گزید و به خدمت آنندرام (متوفای ۱۱۶۴ق) درآمد و از او منصب و «جاگیر» (تیول) یافت. سپس به خدمت اسحاق‌خان مؤتمن‌الدوله شوشتری، پیشکار (خان سامان) محمدشاه (۱۱۳۱-۱۱۶۱ق) پیوست. پس از مرگ شوشتری در ۱۱۵۲ق به دستگاه پسرش نجم‌الدوله و پس از کشته‌شدن نجم‌الدوله در شوال ۱۱۶۳ق به خدمت برادرش سالار جنگ، وارد شد. در محرم ۱۱۶۸ق/اکتبر ۱۷۵۴م همراه سالار جنگ به «اوده» رفت. آرزو در خانه‌اش مجالس شعرخوانی و مشاعره برگزار می‌کرد که شاعران زیادی مانند میر تقی میر را به خود جذب می‌کرد. او یکی از استادان بزرگ ادب فارسی در هند بود که با نگارش چند فرهنگ مهم و چند کتاب در نقد ادبی و بدیع و بیان و نوشتن شروحی بر برخی از آثار گذشتگان، خدمتی شایان به ادب فارسی و گسترش و اعتلای آن در شبه قارۀ هند انجام داد.

وفات

آرزو در 23 ربیع‌الثانی ۱۱۶۹ق/ژانویۀ ۱۷۵۶م در لکهنو وفات یافت و پیکر او را بنابر وصیت خودش در لکهنو به امانت نهاده، پس از چندی آن را به دهلی بردند و در خانۀ شخصی او در «وکیل پوره» در نزدیکی رود «جَمْنا» به خاک سپردند.

آثار

الف)فرهنگ‌نامه‌ها

1. غریب اللغات، یا تصحیح غرایب اللغات، فرهنگ اردو به فارسی و عربی و ترکی که اصلاح و تکمیل غرایب اللغات عبدالواسع نسوی است؛
2. سراج اللغه، در لغت فارسی که از لحاظ انتقادهایی که بر برهان قاطع و فرهنگ رشیدی کرده، قابل ملاحظه است؛
3. چراغ عدایت، تکلمه‌ای است بر سراج‌اللغه در لغاتی که شاعران متأخر به کار برده‌اند، این کتاب چندبار در هند بر حاشیۀ غیاث‌اللغات و نیز جداگانه در تهران به چاپ رسیده است؛
4. زایدالفواید، ریشه‌های افعال فارسی و عربی آن شهرت ندارد.

استوری حدس می‌زند که این همان تصحیح غرایب‌اللغات است.

ب) نقد ادبی

1. تنبیه الغافلین، نقد اشعار حزین؛
2. احقاق‌الحق، دربارۀ اشعار حزین؛
3. داد سخن، در محاکمۀ اشعار قصیدۀ قدسی و شیدای هندی؛
4. سراج منیر، اجوبۀ اعتراضات ملامنیر بر اشعار بعضی متأخران؛
5. سراج وهاج یا محاکمۀ شعرا؛ در صحف ابراهیم این اثر به نام «سراج وهاج در حل ابیات خواجه شیراز» ذکر شده است.

ج)شروح بر آثار گذشتگان

1. خیابان یا شرح گلستان، در کانپور به چاپ رسیده است؛
2. شرح قصاید عرفی؛
3. شکوفه‌زار، شرح بخش اول اسکندرنامۀ چاپ کلکته و لکهنو نیز از آن استفاده شده است، در بعضی از نسخه‌های خطی عنوان آن «شرح ابیات اسکندرنامه» است؛
4. شرح گلگشتی میرنجات.

د)صنایع ادبی و دستور زبان

1. معیارالافکار، در قواعد صرفیه و نحویۀ فارسی؛
2. عطیۀ کبری، در علم بیان، در کلکته و کانپور به چاپ رسیده است؛
3. موهبت عظمی، در معانی و بیان که ذیل و تکلمۀ عطیۀ کبری است و به ضمیمۀ آن در کلکته چاپ شده است؛
4. شرح مختصر المعانی؛
5. مثمر، در علم و اصول لغت، آرزو در تصنیف آن به المزهر سیوطی نظر داشته است.

ه)آثار منظوم و منثور

1. آبروی سخن، در وصف حوض و فواکه و تاک؛
2. رسالۀ ادب عشق،
3. مثنوی جوش و خروش، به مقابلۀ سوز و گداز ملانوعی؛
4. سوز و ساز، یا شور عشق، در برابر محمود و ایاز ملازلالی؛
5. عالم آب، ساقی‌نامه، در پاسخ ساقی‌نامۀ ظهوری؛
6. عبرتِ فسانه، در تتبع قضا و قدر ملامحمدقلی سلیم؛
7. گلزار خیال، در تعریف «هولی» هندوستان؛
8. قصاید و رباعیات و خطب؛
9. کلیات نظم و نثر؛
10. مثنوی، در جواب حدیقۀ سنایی؛
11. مثنوی مهر و ماه؛
12. دیوان، مشتمل بر 5000 بیت.

ی)متفرقه

1. نثر پیام شوق، در پاسخ مراسلات اعزه؛
2. مجمع‌النفایس، تذکره‌ای است شامل منتخباتی از اشعار تقریباً ۱۵۰۰ شاعر از متقدمان و متأخران و معاصران که در ۱۱۴۶ق/۱۷۳۴م تدوین یافته است.

منابع مقاله

1. رحیم‌پور، مهدی، بر خوان آرزو (گفتارهایی در زمینه نظریه‌های ادبی و زبان‌شناختی سراج‌الدین علی‌خان آرزو)، قم، مجمع ذخایر اسلامی، چاپ اول، 1391
2. اشرف خان، علیم، فرهنگ نویسی فارسی در شبه قاره هند، سراج الدین علی خان آرزو و فرهنگ چراغ هدایت، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله آینه میراث بهار 1387 - شماره 40 رتبه علمی-ترویجی (وزارت علوم/ISC (‎17 صفحه - از 104 تا 120).
3. مجتبایی، فتح‌الله، دایرة‎المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دایرة‎المعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، 1388.

وابسته‌ها

مثمر (نخستین کتاب فارسی دربارۀ زبان‌‌شناسی و علم‌اللّغه)

شکوفه‌زار (شرحی بر شرف‌نامه نظامی)

مجمع النفایس (بخش معاصران)

موهبت عظمی و عطیه کبری

خيابان گلستان (شرح گلستان سعدی)

مجمع النفایس

زوايد الفوايد

موهبت عظمی: در علم معانی کارنامه