التعبير القرآني

التعبير القرآني
پدیدآوران	سامرائی، فاضل صالح (نويسنده)
ناشر	دار عمار
مکان نشر	اردن - عمان
سال نشر	1427ق - 2006م
چاپ	4
موضوع	قرآن - مسایل ادبی - معانی و بیان
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	/س2ت7 83 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

التعبير القرآني، اثر فاضل صالح السامرائي (معاصر)، نویسنده و محقق است. این کتاب شامل مطالعاتی تخصصی در زمینه سبک و شیوه بیانی قرآن کریم است. نویسنده با تمرکز بر دقت در انتخاب واژگان، نظم و ساختار، به بررسی جوانب اعجاز هنری و بیانی قرآن می‌پردازد.

ساختار

ساختار کتاب بر اساس موضوعات فرعی بیانیات (بلاغت) و اعجاز قرآن تقسیم شده است.

سبک نگارش

نویسنده با انجام موازنات (مقایسه‌ها) میان آیات و عبارات قرآنی، تفاوت‌های ظریف در بیان را بر اساس مقتضای سیاق کشف می‌کند.

گزارش محتوا

به‌منظور آشنایی بیشتر با کتاب، به محتوای برخی از بخش‌های آن، به‌صورت خلاصه، اشاره می‌شود: بخش البنية في التعبير القرآني (ساختار در بیان قرآنی): این بخش به بررسی موارد استفاده از صیغه‌های فعلی (فعل) و اسمی (اسم) در قرآن و دلایل آن می‌پردازد. قاعده کلی این است که فعل برای دلالت بر حدوث و تجدد به کار می‌رود، درحالی‌که اسم دلالت بر ثبوت و استقرار دارد. برای نمونه، در بیان حالتی که ثبات دارد، اسم‌فاعل به کار می‌رود، اما در حالت‌های گذرا و متجدد، از صیغه فعلیه استفاده می‌شود. این دقت در انتخاب صیغه، حتی در توصیف صفات الهی (مانند رحمن و رحیم) رعایت شده است تا دلالت بر دامنه و استمرار رحمت شود.

بخش التقديم والتأخير (مقدم و مؤخر شدن): در این مبحث، نحوه چینش کلمات و عبارات بررسی می‌شود که بر اساس مقتضای حال (سیاق) صورت می‌گیرد. تقدم ممکن است برای افاده معنی اختصاص (حصر) یا اهتمام باشد، مانند تقدم مفعول (إِيَّاكَ) در «إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ» برای اختصاص عبادت به خداوند. تقدیم الفاظ می‌تواند به دلایل دیگری نیز باشد، مانند رعایت ترتیب در وجود یا اهمیت، مثل تقدم "لیل" بر "نهار" یا تقدیم "سمع" بر "بصر" یا تقدیم از قلیل به کثیر (مثل درجات عبادات و درجات ثواب). همچنین، تقدیم و تأخیر می‌تواند به دلیل ملاحظات سیاق و معنای موردنظر در هر آیه متفاوت باشد، مثل تقدم "سماء" بر "أرض" یا برعکس در مواضع مختلف.

بخش الذكر والحذف (ذکر و حذف): ذکر (بیان) یا حذف یک حرف، کلمه یا جمله در قرآن بر اساس مقتضای بلاغی و فنی صورت می‌گیرد. حذف گاهی برای تخفیف و ایجاز یا اشاره به‌سرعت تحقق وعده یا تهدید صورت می‌پذیرد. در مقابل، ذکر و تفصیل ممکن است به‌منظور احاطه بر موضوع یا تأکید بر جنبه‌ای خاص باشد. به‌عنوان‌مثال، در برخی آیات ضمیر (هاء) با کسره یا بدون آن ذکر شده است که این تفاوت‌ها در ذکر یا حذف به ملاحظات سیاق و دلالت بر کثرت یا قلیل بودن باز می‌گردد.

بخش التوكيد في القرآن الكريم (تأکید در قرآن کریم): تأکید در قرآن کریم یک هدف هنری و بیانی دارد و استفاده از ادوات تأکید (مانند إِنَّ، لام و نون) متناسب با مقامی است که کلام در آن واقع شده است. میزان تأکید به‌مقتضای حال مخاطب تغییر می‌کند؛ در مواضعی که سخن با مخاطب منکر یا متردد است، تأکید بیشتر به کار می‌رود، درحالی‌که در موارد پذیرفته‌شده، تأکید کاهش می‌یابد. مؤلف همچنین به ظرافت‌هایی در کاربرد حروف توکید اشاره می‌کند، مانند عدم تکرار (باء) در برخی مواضع، یا استفاده از (مِن) زائده در موضعی خاص، یا تکرار لفظ برای توکید که همه دلالت بر دقت فنی در کاربرد دارند.

بخش التشابه والاختلاف (تشابه و اختلاف): این قسمت به بررسی آیات مشابهی می‌پردازد که در مواضع مختلف قرآن با تفاوت‌هایی در واژگان یا عبارات تکرار شده‌اند، اما این تفاوت‌ها همواره هدفمند بوده و متناسب با سیاق هر سوره انتخاب شده‌اند. مثلاً تفاوت در کاربرد "مکه" و "بکه" بر اساس مقتضای حج و موقعیت زمانی و مکانی است. همچنین تفاوت در انتخاب کلماتی مانند "خیر" و "شیء" در آیات مشابه بر اساس مناسبت معنا با سیاق هر سوره است. این تفاوت‌ها نشان‌دهنده دقت و تعمد در وضع هر لفظ در جایگاه متناسب با معنا و شرایط اطراف آن است.

فواصل آیات، ویژگی‌های بیانی سیاق و اعجاز بیانی و هنری که در قصص قرآنی از جمله داستان حضرت آدم(ع) و موسی(ع) وجود دارد، از دیگر موضوعات مطرح شده در کتاب است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.