سعدی و مسائل اجتماعی: تفاوت میان نسخه‌ها

'''سعدی و مسائل اجتماعی؛ چهار مقاله دربارۀ مدارا، نوع‌دوستی، استبدادستیزی و اقتصاد''' تألیف احمد کتابی؛ این کتاب با بررسی چهار جنبۀ کمترشناخته‌شدۀ اندیشۀ سعدی (مدارا و سعه‌صدر، انسان‌گرایی، استبدادستیزی و اندیشه‌های اقتصادی) نشان می‌دهد که سعدی نه تنها شاعری بزرگ، بلکه متفکری اجتماعی با دیدگاه‌های پیشرو بوده است. پژوهش حاضر با استناد به آثار سعدی و مقایسۀ تطبیقی با مفاهیم مدرن، تصویری جامع از نگاه جامعه‌شناختی این حکیم شیراز ارائه می‌دهد.   

سعدی را به‌حق «شاعر همۀ زمان‌ها»، «شاعر جهانی» و نیز «شاعر انسانیت» خوانده‌اند. این عنوان‌ها به راستی شایستۀ سعدی است؛ چراکه اندیشه‌های والا و انسانی او نه به زمان و دوره‌ای خاص اختصاص دارد و نه به مکان و سرزمینی معین و نه به قوم یا ملتی مشخص. کلام شیرین و آکنده از حکمت و معرفت سعدی خیلی زود مرزهای زمان و مکان را درنوردید و به‌سرعت به افق‌ها و خطه‌های دوردست راه یافته است.   

دربارۀ سعدی و آثار ماندگار او ده‌ها و بلکه صدها کتاب، مقاله، رساله، منظومه، پایان‌نامه، پژوهش‌نامه و امثال آن به زبان فارسی و نیز به زبان‌های زندۀ دنیا نگاشته شده است. در این نوشته‌ها، ابعاد گوناگون شخصیت این سخنور بی‌همتا و وجوه متفاوت سخنان منثور و منظوم او، مورد بررسی‌های گسترده و تحلیل‌های دقیق و گاه موشکافانه قرار گرفته است؛ اما دریغا! که جنبه‌های اجتماعی و جامعه‌شناختی آثار این اندیشمند بزرگ که در میان سخنوران فارسی در نوع خود شاید منحصر به فرد باشد، تا حدود زیادی، مغفول مانده است؛ تا آنجا که شمار کتاب‌ها و رساله‌هایی که در این زمینه به فارسی نوشته شده است، احتمالا به تعداد انگشتان یک دست هم نمی‌رسد.   

این کتاب که عنوان اصلی آن از مطلع قصیدۀ معروف و غرّای ملک‌الشعراء بهار در منقبت شیخ اجل سعدی برگرفته شده، حاوی چهار نوشتار یا مقالۀ کم و بیش طولانی است که جملگی آنها بر محور مسائل اجتماعی ـ و از جمله موضوعات سیاسی و اقتصادی ـ مندرج در آثار سخنور مزبور متمرکز شده است.   

سعدی افزون بر منزلت والای ادبی، اندیشمند و صاحب‌نظر بزرگ اجتماعی نیز هست و این کتاب با هدف شناسایی و بررسی این ابعاد، در قالب چهار مقاله به شرح زیر تنظیم شده است: 1. «مدارا و سعۀ صدر از دیدگاه سعدی» با توجه به موضوعات و مقولاتی که زمینه‌ساز و مشوق «مدارا» و یا مانع و محدودکنندۀ آنند. 2. گرایش‌های نوع‌دوستانه و انسان‌گرایانه سعدی. 3. اندیشه‌های استبدادستیزی و ستم‌نکوهی سعدی که در حاشیۀ آنها، به برخی از مسائل سیاسی و به‌ویژه آیین کشورداری مطلوب پرداخته شده است. 4. اندیشه‌های اقتصادی سعدی که از میان آنها، 50 مدخل مربوط به «اقتصاد» که در گذشته مشمول عنوان «تدبیر منزل» بود، انتخاب و تحلیل شده و در مواردی، با مفهوم‌های مطرح در دانش نوین اقتصاد مقایسه و مطابقه شده است.   

اگر در قسمت‌‌های مختلف این کتاب تعارض‌ها و تباین‌هایی بین بعضی از نظریات سعدی مشاهده شود، کاملاً متصور است. این‌گونه تضادها می‌تواند از یک‌سو، ناشی از تفاوت زمینۀ موضوع یا حکایت مورد بررسی از نظر مکان و زمان و از سوی دیگر، معلول تحولات فکری و عقیدتی باشد که بر اثر گذشت زمان و کسب آگاهی‌ها و تجربه‌های جدید در دیدگاه‌های سخنور مزبور پدید آمده است، ضمن اینکه نباید فراموش کرد که این قبیل تعارض‌ها منحصر به سعدی نیست و کم و بیش در آثار غالب شاعران و سخنوران بزرگ یافت می‌شود.   

برای اجتناب از تشتت فکری ناشی از ضبط‌های متفاوت اقوال و اشعار در نسخه‌های مختلف آثار سعدی، یکی از نسخه‌ها که به تأیید استادان فن، از اعتبار نسبی بیشتری برخوردار بوده، به عنوان نسخۀ اصلی تلقی شده و ملاک بررسی و محل مراجعه قرار گرفته است؛ مثلاً در مورد «گلستان» و «بوستان» از نسخه‌های مصحح شادروان دکتر غلامحسین یوسفی و در مورد «کلیات» از نسخۀ مصحح مرحوم محمدعلی فروغی استفاده شده است. در مواردی که رجوع به نسخه‌ها و چاپ‌ها دیگر ضروری یا مزید برفایده به نظر می‌رسیده، با ذکر مشخصات نسخۀ مورد مراجعه و محل وقوع شاهد مورد نظر؛ بدان‌ها استناد شده است.