سماع دایره‌ها؛ نمادشناسی دایره در ادبیات فارسی

سماع دایره‌ها
پدیدآوران	عرب، منصوره (نویسنده)
ناشر	ترفند
مکان نشر	تهران
سال نشر	1398
شابک	‎7ـ55ـ5963ـ600ـ978
کد کنگره	‏ PIR 3555

سماع دایره‌ها؛ نمادشناسی دایره در ادبیات فارسی تألیف منصوره عرب، در این کتاب به نمادشناسی بیش از هشتاد دایره و نیم‌دایره به ترتیب الفبایی پرداخته شده که در متون نظم و نثر فارسی از آغاز تا دورۀ معاصر به کار رفته‌اند.

گزارش کتاب

نقوش هندسی رابط عالم معنا و ماده هستند. از آن میان دایره که نمادی جهانی است، جایگاه ویژه‌ای در ادب فارسی دارد. دایره در ادبیات ایرانی نماد کمال، زیبایی، وحدت جهان و روح است و نشان نامتناهی بودن، باروری، ثبات و بی‌قراری، رمز کثرت، سرگشتگی، قدرت، محروم شدن و بی‌خبری است و نماد دگرگونی، یکی شدن، رستاخیز، دل، حفاظت و امان‌بخشی و عدالت و همچنین سمبل آرزوهای زمینی، زمان، فناپذیری و همراهی با واژه‌هایی چون آسیاب، پرگار و چرخ، تاج، چاه، حلقه، خورشید، قوس قزح و زمین، دف و سماع، گنبد و طواف، مار، ماه و ماهی، میم، نقطه و ... در کلام نویسندگان و شاعران بیان شده است.

در میان مفاهیم نمادین دایره در ادب فارسی، مفهوم حیرت و سرگشتگی، کمال، زیبایی و خمیدگی بیشتر از سایر مفاهیم بیان شده است و نشان می‌دهد مسیر تکامل نماد دایره از صورت به معنا و از عین به ذهن است. طواف و سماع در ادب دینی و عرفانی بیش از سایر دایره‌ها پیوستگی روح و جسم و آسمان و زمین را نشان می‌دهد؛ چراکه یکی از اجزای اصلی دو دایره، انسان است؛ انسانی که وجودش اجتماع دایره‌هاست؛ دایرۀ سر، مردمک چشم، نیم‌دایرۀ لب‌ها و پلک‌ها و ابروها، دایره‌های بینی و گوش و ناف و .... .

دایره در نمادگرایی تمام دوره‌های تاریخی اهمیت ویژه‌ای داشته است. افزون بر مفهوم کمال، نمادی از خلق جهان و نیز مفهوم زمان به عنوان مجموعه‌ای از لحظه‌های پی‌درپی که به دنبال هم تکرا می‌شوند. دایره نمادی از حرکت پیوسته و مدور آسمان است و با الوهیت در ارتباط است و نماد روح نیز معرفی شده است. آن‌گونه که نقش آن بر روی بسیاری از سنگ قبرها هم دیده می‌شود. در ادیان و مذاهب گوناگون نیز دایره جایگاه ویژه‌ای دارد: نزد مسیحیان معنایی جادویی دارد؛ ولی مسلمانان عرب صفر را به صورت دایره درآورده‌اند؛ به دلیل نقشی که در اعداد ریاضی ایفا می‌کند. در هنرهای تجسمی هند و خاور دور در دایره‌های هشت‌پر یا چهارر، الگوی معمول نمایه‌های مذهبی است که جهت تمرکز اندیشه به کار می‌رود. دایره در فرقۀ «ذن» بیانگر روشنگری و نماد کمال است.

دقت نظر و توجهی که هنرمندان ملک سخن به دایره داشته‌اند، دربارۀ هیچ‌یک از نقش‌های هندسی دیگر وجود ندارد و کمتر دایره‌ای در عالم از نگاه زیبابین آنها دور مانده است و عجیب نیست که جویندگان کمال، حیران و سرگردان در مسیر تکامل از نمادها و نشانه‌های کمال سخن می‌گویند.

با مرور آثار ادبی از گذشته و بررسی مسیر حرکت آن تا دوران معاصر مشخص می‌شود که دایره و مفاهیم نمادین آن در شعر معاصر کم‌رنگ‌تر از گذشته در ادبیات فارسی نمایان شده است؛ هرچند شاعران معاصر هم مفاهیم نمادینی به دایره و نمادهای آن افزوده‌اند که مورد توجه شاعران گذشته نبوده است؛ مانند حرکت عقربه‌های ساعت، گردش ماهی‌ها، حلقۀ ناف، حلقۀ دار و .... .

در این کتاب به نمادشناسی بیش از هشتاد دایره و نیم‌دایره به ترتیب الفبایی پرداخته شده که در متون نظم و نثر فارسی از آغاز تا دورۀ معاصر به کار رفته‌اند.

منابع مقاله

پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات