تحلیل مضمون: مفاهیم، رویکردها و کاربردها

تحلیل مضمون
پدیدآوران	شیخ‌زاده، محمد (نویسنده) بنی‌اسد، رضا (نویسنده)
ناشر	لوگوس
موضوع	تحلیل‌ محتوا netnoCC sisylana)noitacinummoC(,تحقیق‌ -- روش‌ شنا‌سی‌ golodohteMC -- hcraeseR,روان‌ شنا‌سی‌ -- تحقیق‌ کیفی‌ vitatilauQC hcraeser -- ygolohcysP
کد کنگره	P ۹۳/ش۹ت۳ ۱۳۹۹

تحلیل مضمون: مفاهیم، رویکردها و کاربردها تألیف محمد شیخ‌زاده، رضا بنی‌اسد؛ در این کتاب تحلیل جامعی از رویکردها و فرایندهای تحلیل مضمون صورت گرفته و کاربرد آنها در پژوهش‌های مختلف از جمله علوم اجتماعی، مدیریت، پرستاری و علوم پایه مشخص شود.

ساختار

کتاب در سه بخش تدوین شده است.

گزارش کتاب

امروزه استفاده و کاربرد تحلیل مضمون در حوزه‌های مختلف علوم اجتماعی، پرستاری، علوم پزشکی، علوم دینی و سایر علوم به‌ویژه علومی که با پژوهش‌های کیفی و متن‌پژوهی سروکار دارند فراوان است؛ برخی پژوهشگران از تحلیل مضمون به عنوان یک استراتژی استفاده می‌کنند که صرفاً در پژوهش‌ها و بدون وابستگی به سایر استراتژی‌ها همچون مطالعۀ موردی، پدیدارشناسی، متن پژوهش و مواردی دیگر انجام می‌شود. اما برخی متخصصان آن را صرفاً یک روش تحلیل داده می‌دانند؛ در این صورت تحلیل مضمون به یک استراتژی وابسته است و درون آن دستگاه تحلیل می‌شود. در این کتاب تحلیل جامعی از رویکردها و فرایندهای تحلیل مضمون صورت گرفته و کاربرد آنها در پژوهش‌های مختلف از جمله علوم اجتماعی، مدیریت، پرستاری و علوم پایه مشخص شود.

عمدتاً تحلیل مضمون برای بیشتر استراتژی‌های پژوهش کیفی قابل استفاده است؛ برخی از این استراتژی‌ها همچون مطالعۀ موردی برای تحلیل داده‌ها به تحلیل مضمون وابسته بوده اما استراتژی‌هایی همچون نظریۀ داده‌بنیاد خود از ابزار تحلیل داده‌ای درون دستگاه خود که به تحلیل نظریۀ داده‌بنیاد معروف است، استفاده می‌کنند. در فصل اول کتاب تحلیل مضمون و تحلیل داده‌های کیفی بررسی شده است.

چتر تحلیل مضمون مکاتب، رویکردها و دیدگاه‌های متنوعی را دربر می‌گیرد؛ همین امر سبب شده تا نوع‌شناسی‌های متفاوتی بر اساس توجه به خود مضمون ارائه شود؛ زیرا پژوهشگر هنگامی که این نوع‌شناسی‌ها را بداند، بهتر می‌تواند دربارۀ نوع مضامینی که قصد استخراج آن از متن داده‌ها را دارد، تصمیم‌گیری کند. شناخت این نوع‌شناسی همچنین به درک بهتر و بیشتر رویکردها کمک می‌کند. فصل دوم اختصاص به بررسی نوع‌شناسی دیدگاه‌های تحلیل مضمون دارد.

شناسایی مضمون یکی از مهم‌ترین و حساس‌ترین کارها در پژوهش‌های کیفی بوده و به عبارتی قلب تحلیل مضمون است. شعور متعارف، ارزش‌های پژوهشگر، جهت‌گیری‌ها و سؤال‌های پژوهش و تجربۀ پژوهشگر در رابطه با موضوع بر نحوۀ شناسایی مضامین تأثیر می‌گذارد. روش‌های شناسایی مضمون در فصل سوم بررسی شده است.

در فصل چهارم با مروری بر ماهیت داده‌های کیفی و کمّی به بررسی و مقایسۀ تحلیل مضمون با سایر روش‌های پژوهش کیفی از جمله نظریۀ داده‌بنیاد، تحلیل محتوا و پدیدارشناسی تفسیری پرداخته شده است.

رویکرد تحلیل مضمون کمتر معرفی اما بیشتر استفاده شده است. این بدان معنی است که تحلیل مضمون ظاهراً رویکردی است که به‌آسانی از سوی هر کسی بدون داشتن دانش یا مهارت خاص موردنیاز انجام می‌شود. این پژوهش چنین نگرشی را به چالش کشیده و نشان می‌دهد که تحلیل مضمون می‌توان تحلیل‌های معقولی را ایجاد کند و به سؤال‌های خاص پژوهش به‌خوبی پاسخ دهد. با این حال برخی به نتایج تحلیل مضمون با دیدۀ تردید می‌نگرند و پایایی و روایی آن را زیر سؤال می‌برند که در فصل پنجم کوشیده شده به این ابهامات پاسخ داده شود و معیارهایی برای ارزیابی کیفیت تحلیل مضمون ارائه شود.

در بخش دوم که دربرگیرندۀ چهار فصل است، سه مکتب تحلیل مضمون به همراه رویکردهای آنها در فصول جداگانه معرفی و تحلیل شده است. براون و کلارک بر اساس عناصر متمایز کلیدی مورد تأکید در هر رویکرد نام این مکاتب و البته رویکردهای زیرمجموعه را برگزیده‌اند. با توجه به اینکه رویکرد شبکۀ مضامین را می‌توان ذیل مکاتب مختلف تحلیل مضمون به کار گرفت، این رویکرد در یک فصل مجزا مورد بررسی قرار گرفته است.

در بخش سوم و ذیل سه فصل، جایگاه تحلیل مضمون در مقایسه با سه روش کیفی رایج در پژوهش‌های علمی مختلف مورد بررسی قرار گرفته است. همچنین به بررسی جایگاه تحلیل مضمون در مطالعات مدیریتی و میان‌رشته‌ای پرداخته شده است. برای این منظور سیر کاربرد روش تحلیل مضمون در پژوهش‌های علمی در ایران مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد روش تحلیل مضمون یک رویکرد نوظهور و به‌سرعت در حال رشد در تحقیقات علمی مختلف و به طور خاص در مدیریت است. در فصل پایانی فهرستی از منابع پژوهشی منتشرشده در داخل و خارج از کشور در زمینۀ تحلیل مضمون برای مطالعۀ بیشتر معرفی گردیده است.

منابع مقاله

پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات