تحفه سلطانیه؛ نامه‌ها، مکتوبات و منشآت

تحفه سلطانیه
پدیدآوران	ابن قلي محمد، حسين بن گل محمد (نویسنده) مسلمی‌زاده، محبوبه (مصحح)
ناشر	میراث مکتوب
مکان نشر	تهران
سال نشر	1399
شابک	‎8ـ193ـ203ـ600ـ978
موضوع	نامه‌نگاري فارسي - تاريخ - قرن 10
کد کنگره	‏PIR ۲۸۸۶/ح۵ت۳ ۱۳۹۹

تحفه سلطانیه؛ نامه‌ها، مکتوبات و منشآت تألیف حسن بن گل محمد بن قلی‌محمد (سدۀ دهم و یازدهم قمری)، مصحح محبوبه مسلمی‌زاده؛ این کتاب، از جملۀ مکاتیب سلطانی و متضمن برخی اخوانیات است. این رساله با مقدمه‌ای با نام و ستایش خدا و تلمیح و استناد به آیات کریم آغاز شده و با صلوات و تحیات بر سرور کائنات و اصحاب و اولاد عالی‌نژاد او دنبال می‌شود و در ادامه اشاره‌گونه‌ای به محتوای رسالۀ خود دارد.

ساختار

کتاب در سه باب تدوین شده است.

گزارش کتاب

ترسل و انشاء یکی از شاخه‌های ادب فارسی است که به لحاظ ادبی، اجتماعی، تاریخی و سیاسی در دوره‌های مختلف تاریخی اهمیت شایانی داشته است. فن نامه‌نگاری یا ترسل، از فروع علم انشاء، در ادبیات فارسی سابقه‌ای طولانی دارد و نویسندگان ایرانی برای قالب نامه اهمیتی خاص قائل بوده، مهارت در نوشتن نامه‌های زیبا و بلیغ را وسیله‌ای مؤثر در ترقی و پیشرفت افراد و نفوذ در دیگران می‌دانسته‌اند.

رسائل و مکاتیب برجای‌مانده از دوره‌های مختلف تاریخی که بیشتر به قلم نویسندگان و ادیبان نامدار ایران رقم خورده، غالباً از نظر ادبی، تاریخی، اجتماعی و همچنین نکات و دقایق دستوری و لغوی، چگونگی استعمال صنایع ادبی و ویژگی‌های سبک‌شناسی و شیوۀ نگارش حائز اهمیت بسزایی است که با غور و توغل در آنها، آگاهی‌هایی ارزشمند در بررسی سیر تطور و تحول نثر فارسی در طی قرون و اعصار گوناگون و حقایق تاریخی و ریشۀ وقایع و جریان‌های سیاسی و اجتماعی، اعتقادات دینی، شیوۀ تخاطب و روابط و احوال طبقات جامعه، تشکیلات کشوری و لشکری و آیین آن می‌توان حاصل کرد.

این کتاب، از جملۀ مکاتیب سلطانی و متضمن برخی اخوانیات است. این رساله با مقدمه‌ای با نام و ستایش خدا و تلمیح و استناد به آیات کریم آغاز شده و با صلوات و تحیات بر سرور کائنات و اصحاب و اولاد عالی‌نژاد او دنبال می‌شود و در ادامه اشاره‌گونه‌ای به محتوای رسالۀ خود دارد و هدف از کتابت چنین رساله‌ای را اینگونه بیان داشته است: «حرف انشاء و صنعت املاء نزد فصحاء و بلغاء امری است مسلم و هنری است مکرم ارباب دولت و اصحاب حشمت و غیرهم ناچار است از ارسال رسل و رسایل به جانب اقران و اماثل و عرایس مضامین را در جلباب الفاظ مکتوب از اغیار مخفی داشتن نزد اولی الالباب احسن واصفات است یحتمل که اظهار آن قاصد مقاصد را ضرر نکند و خلال نپذیرد بنابر آن چند سطری در این باب مرتب گشت ....». حسن بن گل‌محمد کاتب این نسخه است که از احوال و آثار او اطلاعی در دست نیست.

این نسخه متضمن نامه‌های دیوانی خطابی و جوابی اعم از سلطانیات و اخوانیات است. در نگارش این مکتوبات، اغلب ارکان نامه‌نگاری از افتتاح، نعوت و القاب، ادعیه و عرض تحیات و اخلاص و جز آن مطابق با اصول نگارش منشآت دوره‌های پیش با الگوپذیری از منشآت عصر تیموری رعایت شده است.

باب اول شامل مکتوباتی به «جانب سلاطین» است و انواع مکتوبات سلاطین، برای محاربه، به جانب امیر، به جانب امرا، به جانب صدر، سادات عظام، مشایخ، قاضی، علما، احتساب، استادان، حافظ، شعرا، کاتبان، پدر، والده، برادر، همشیره و برای فاتحه را دربر می‌گیرد.

مؤلف در باب دوم نمونه‌هایی از مکتوبات در «احکام نشان و حکومت و امارت» را مشتمل بر نشان صدارت، شیخ‌الاسلامی، قضات، احتساب، ترخانی، شیخی مزارات، ترخانی علما، خازنی، قورخانۀ سلاح‌دار، داروغگی جبه‌خانه، قوش‌بیگی بازداران، داروغگی موضعه، گرک یراقی خاصه و مهتری نقاره‌خانه به دست داده است.

باب سوم در «مکاتبات شرعیه» است و مشتمل بر مکتوباتی است با محتوای خط نکاح، مکتوب چهار خط، وثیقۀ طلاق، اعتاق، مبیعه، کفالت، حوالۀ دین، بیع جایز مع المصارف، بیع حکم مع المصارف، قرض و انواع وثایق دیگر.

در سرتاسر این نسخه به نام مکتوب‌الیه اشارۀ مستقیم نشده و زمان و مکان مشخصی نیز به دست داده نیست، جز در یکی‌دو مکتوب در باب سوم، که تاریخ «خمس و سبعین و تسعماءه» و «حصار بلدۀ شادمان» و «محلۀ چشمۀ ماهیان» مذکور است که شاید بتوان از این قرائن، تاریخ حیات مؤلف را حدس زد.

از مقدمۀ کتاب برمی‌آید که مؤلف از منشیان و کاتبان دربار بوده و مجموعه‌ای از مکاتبات خود را به عنوان نمونه‌های عملی نامه‌نگاری و قالب و الگویی برای استفادۀ کاتبان و علاقمندان به این حرفه گردآوری کرده است. مکتوبات این نسخه طبقات مختلفی اعم از سلاطین، امرا، وزرا، قضات، مشایخ، سادات، علما، محتسبان، استادان، حافظان، شعرا، کاتبان، و .... را مخاطب کرده و در تبویب نسخه و طبقه‌بندی مکتوب‌الیه، که قسمت عظمای ایشان از طبقۀ اعلی و اشرف هستند، مراتب از بالا به پایین رعایت شده است.

این نسخه شامل بیش از هفتاد نامه و جواب است که تعداد و محتوای نامه‌ها در باب اول و دوم نسخۀ اساس و چهار نسخۀ فرعی مورد استفادۀ مصحح مشترک بوده؛ اما در باب سوم، در نسخه‌های فرعی مواردی چند اضافه دارد که در پاورقی افزوده شده است.

منابع مقاله

پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات