تذكرة الملوك: تفاوت میان نسخه‌ها

    از ویکی‌نور
    جز (جایگزینی متن - 'نويسنده' به 'نویسنده')
    بدون خلاصۀ ویرایش
     
    (۱۲ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۷ کاربر نشان داده نشد)
    خط ۲۸: خط ۲۸:
    | شابک =964-00-0533-9
    | شابک =964-00-0533-9
    | تعداد جلد =1
    | تعداد جلد =1
    | کتابخانۀ دیجیتال نور =14317
    | کتابخانۀ دیجیتال نور =03241
    | کتابخوان همراه نور =03241
    | کتابخوان همراه نور =03241
    | کد پدیدآور =
    | کد پدیدآور =
    خط ۳۴: خط ۳۴:
    | پیش از =
    | پیش از =
    }}
    }}
    {{کاربردهای دیگر|تذکره (ابهام‌زدایی)}}
    {{کاربردهای دیگر|تذکرة الملوک (ابهام‌زدایی)}}
    '''تذکرة الملوک'''، اثر [[میرزا سمیعا]]، مشتمل بر ساختار و تشکیلات ادارى دوره صفویه به همراه طبقات و مشاغل و مناصب آن زمان و حاوى اطلاعاتى درباره حکام و ولاه و سرحد داران و نیروى لشکرى است.


    '''تذكرة الملوك'''، اثر ولادمير مينورسيكى، استاد ادبيات فارسی در دانشگاه لندن و صاحب تأليفات متعدد در تاريخ ایران و اسلام است كه ترجمه انگليسى و حواشى مفيد بر آن افزوده است. تألیف كتاب در حدود سال 1145 ه.ق انجام يافته است. متن كتاب تذكرةالملوك از تشكيلات ادارى و دربار و طبقات و مشاغل و مناصب و عوايد دوران صفويه سخن مى‌دارد و حاوى اطلاعاتى درباره حكام و ولاه و سرحد داران آن زمان و ميزان درآمد و نيروى لشكرى آنان است و ظاهرا به دستور اشرف افغان و به دست كسى كه خود از مبانى تشكيلات ادارى صفوى آگاهى كامل داشته، به رشته تحرير درآمده است.
    [[مینورسکی، ولادیمیر فئودوروویچ|ولادمیر مینورسیکى]]، استاد ادبیات فارسی در دانشگاه لندن و صاحب تألیفات متعدد در تاریخ ایران و اسلام، حاشیه‌ای بر این اثر نگاشته که [[رجب‌نیا، مسعود|مسعود رجب‌نیا]] آن را ترجمه و به کوشش [[دبیرسیاقی، سید محمد|محمد دبیرسیاقی]] منتشر نموده است.
     
    == زمان تألیف ==
    تألیف کتاب در حدود سال 1145ق انجام یافته است.
     
    == انگیزه تألیف ==
    ظاهرا این اثر به دستور اشرف افغان و به دست کسى که خود از مبانى تشکیلات ادارى صفوى آگاهى کامل داشته، به رشته تحریر درآمده است.


    == ساختار ==
    == ساختار ==
    ابواب پنجگانه كتاب تذكره‌الملوك مشتمل بر 84 فصل است و هر فصل وظايف مربوط به صاحبان مشاغل و مقامات و گه‌گاه زيردستان و همپايگان آنان را توجيه مى‌كند و در قسمت مربوط به مواجب (خاتمه مقاله اول) 28 مقام اضافى را نام برده است كه جمعا فهرست مشاغل به 112 بالغ مى‌گردد. متن مزبور از نظر مشاغل عالى و مناصب مربوط به اداره مركزى دولت كامل است. اما شاردن و كمپفر از چند مقام ديگر در مراتب متوسط و پايين نام برده‌اند كه تذكره‌الملوك ذكرى از آنان ندارد.
    ابواب پنجگانه کتاب تذکره‌الملوک مشتمل بر 84 فصل است و هر فصل وظایف مربوط به صاحبان مشاغل و مقامات و گه‌گاه زیردستان و همپایگان آنان را توجیه مى‌کند و در قسمت مربوط به مواجب (خاتمه مقاله اول) 28 مقام اضافى را نام برده است که جمعا فهرست مشاغل به 112 بالغ مى‌گردد. متن مزبور از نظر مشاغل عالى و مناصب مربوط به اداره مرکزى دولت کامل است. اما شاردن و کمپفر از چند مقام دیگر در مراتب متوسط و پایین نام برده‌اند که تذکره‌الملوک ذکرى از آنان ندارد.


    == گزارش محتوا ==
    == گزارش محتوا ==
    ترجمه تعليقات پرفسور مينورسكى بر اين كتاب را آقاى مسعود رجب‌نيا بر خود هموار ساختند و حاصل آن كار را با فهارس لازم و مقدمه‌اى جداگانه كتابى ساختند، تحت عنوان «سازمان ادارى حكومت صفويه» و به چاپ رساندند؛ مؤلف ناشناخته تذكرةالملوك ميرزا سميعا، برادر نياى پدرى رستم‌الحكما؛ آقا محمد هاشم آصف حسینى، فرزند امير محمدحسين پسر امير شمس‌الدين محمد كارخانه آقاسى سلطانى صفوى، مؤلف رستم‌التواريخ و احتمالا امير محمد سميع كارخانه آقاسى گنج على خانى است.
    ترجمه تعلیقات پرفسور [[مینورسکی، ولادیمیر فئودوروویچ|مینورسکى]] بر این کتاب را آقاى [[رجب‌نیا، مسعود|مسعود رجب‌نیا]] بر خود هموار ساختند و حاصل آن کار را با فهارس لازم و مقدمه‌اى جداگانه کتابى ساختند، تحت عنوان «سازمان ادارى حکومت صفویه» و به چاپ رساندند؛ مؤلف ناشناخته تذکرةالملوک [[میرزا سمیعا، محمد سمیع|میرزا سمیعا]]، برادر نیاى پدرى رستم‌الحکما؛ آقا محمد هاشم آصف حسینى، فرزند امیر محمدحسین پسر امیر شمس‌الدین محمد کارخانه آقاسى سلطانى صفوى، مؤلف رستم‌التواریخ و احتمالا امیر محمد سمیع کارخانه آقاسى گنج على خانى است.


    اما كتاب حاضر كه «سازمان ادارى حكومت صفوى» ناميده شده است، ترجمه حواشى و تحقيقات و تتبعات فاضلانه خاورشناس نامى مينورسكى بر كتاب گرانبهاى تذكره‌الملوك است كه در كمبريج از شهرهاى انگلستان بسال 1943 ميلادى طبع و نشر گرديده است.
    اما کتاب حاضر که «سازمان ادارى حکومت صفوى» نامیده شده است، ترجمه حواشى و تحقیقات و تتبعات فاضلانه خاورشناس نامى [[مینورسکی، ولادیمیر فئودوروویچ|مینورسکى]] بر کتاب گرانبهاى تذکره‌الملوک است که در کمبریج از شهرهاى انگلستان بسال 1943 میلادى طبع و نشر گردیده است.


    بر كتاب حاضر نام «سازمان ادارى حكومت صفوى» گذاشته شده است، و اين عنوان نيز مأخوذ از عبارتى از مقدمه مؤلف در تشريح مطالب كتاب است، فهارس لغات و اصطلاحات و اماكن و اعلام و قبايل كتب نيز بر آن افزوده شده است. اما فهرست لغات و اصطلاحات و مناصب شامل لغاتى است كه در متن كتاب معنى و تفسير شده و حاوى اصطلاحاتى است كه شرح و توجيه دارند و مناصبى كه وظايفشان بيان گرديده است.
    بر کتاب حاضر نام «سازمان ادارى حکومت صفوى» گذاشته شده است، و این عنوان نیز مأخوذ از عبارتى از مقدمه مؤلف در تشریح مطالب کتاب است، فهارس لغات و اصطلاحات و اماکن و اعلام و قبایل کتب نیز بر آن افزوده شده است. اما فهرست لغات و اصطلاحات و مناصب شامل لغاتى است که در متن کتاب معنى و تفسیر شده و حاوى اصطلاحاتى است که شرح و توجیه دارند و مناصبى که وظایفشان بیان گردیده است.


    در فهرست اعلام و اماكن و كتب، آن اعلام تاريخى و جغرافيايى را كه در متن فقط به خط لاتين قيد شده است، براى آن كه نيازمند فهرست عليحده نشود و خوانند را گمراه نسازد در رديف الفبايى كلمات فارسی منتهى در ذيل صفحات آورده كه در عين حال هم مردف باشد و هم مجزى.
    در فهرست اعلام و اماکن و کتب، آن اعلام تاریخى و جغرافیایى را که در متن فقط به خط لاتین قید شده است، براى آن که نیازمند فهرست علیحده نشود و خوانند را گمراه نسازد در ردیف الفبایى کلمات فارسی منتهى در ذیل صفحات آورده که در عین حال هم مردف باشد و هم مجزى.


    اطلاعات تذكره‌الملوك راجع به سازمان ولايات و نظام نسبه ناقص است. اما منابع فرنگى در اين مورد بهترين وسيله تكميل و توجيه مطالب متن مورد نظر ما (يعنى تذكره‌الملوك) مى‌باشند.
    اطلاعات تذکره‌الملوک راجع به سازمان ولایات و نظام نسبه ناقص است. اما منابع فرنگى در این مورد بهترین وسیله تکمیل و توجیه مطالب متن مورد نظر ما (یعنى تذکره‌الملوک) مى‌باشند.


    نظر كلى سلاطين صفوى در برابر نفوذ مذهب و مقامات دينى اين بوده است كه با افزودن تعداد محاكم عرف و ايجاد اغتشاش و بى‌نظمى در قضاى شرع، و در تحت سلطه ظاهرى و دنيوى در آوردن پيشوايان اسلامى از فعاليت آنان بكاهند.
    نظر کلى سلاطین صفوى در برابر نفوذ مذهب و مقامات دینى این بوده است که با افزودن تعداد محاکم عرف و ایجاد اغتشاش و بى‌نظمى در قضاى شرع، و در تحت سلطه ظاهرى و دنیوى در آوردن پیشوایان اسلامى از فعالیت آنان بکاهند.


    در فصل اول مى‌خوانيم كه شغل ملاباشى را سياحان و آگاهان اروپايى ذكر نكرده‌اند، زيرا طبق مندرجات تذكره‌الملوك اين سمت در زمان شاه سلطان حسین به [[مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی|محمدباقر مجلسى]] داده شد و شاه سلطان حسین خود در 1105ق (برابر 1694م.) بر اريكه سلطنت نشست و حقيقت آن است كه به قرار اطلاع، سمت رسمى مجلسى در زمان شاه سليمان همان مقام شيخ‌الاسلامى بوده است. [[مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی|محمدباقر مجلسى]] در 73 سالگى روز 27 رمضان 1110ق (برابر 29 مارس 1699 م.) درگذشت. سمت مزبور تا زمان نادرشاه نيز معمول بوده است.
    در فصل اول مى‌خوانیم که شغل ملاباشى را سیاحان و آگاهان اروپایى ذکر نکرده‌اند، زیرا طبق مندرجات تذکره‌الملوک این سمت در زمان شاه سلطان حسین به [[مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی|محمدباقر مجلسى]] داده شد و شاه سلطان حسین خود در 1105ق (برابر 1694م.) بر اریکه سلطنت نشست و حقیقت آن است که به قرار اطلاع، سمت رسمى مجلسى در زمان شاه سلیمان همان مقام شیخ‌الاسلامى بوده است. [[مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی|محمدباقر مجلسى]] در 73 سالگى روز 27 رمضان 1110ق (برابر 29 مارس 1699 م.) درگذشت. سمت مزبور تا زمان نادرشاه نیز معمول بوده است.


    هنگام مطالعه تذكره‌الملوك بايد در نظر داشت كه دو مقام روحانى ممتاز وجود داشته است، يكى صدرخاصه و ديگرى صدرعامه (يا صدرممالك). استثنائا اين دو سمت بيك نفر تعلق مى‌يافت. صريحا اظهار شده است كه صدرخاصه نماينده شرع در محكمه ديوان بيكى بود. تعريف و توصيف وسعت اختيارات صدرخاصه همان سرحد شاخص اختيارات ديوان و خاصه است و از نظر روشن شدن مطالب مربوط به هزينه و درآمد تذكره‌الملوك بسيار نافع مى‌باشد. در مسائل مربوط به پيشوايى روحانیان و اداره موقوفات مطالب تذكره‌الملوك كاملا با عالم آرا مطابق است. اما نكته مربوط به حضور صدر در محكمه ديوان بيكى نشان مى‌دهد كه سلاطين صفوى بر آن بودند تا استقلال روحانیان اسلامى را محدود كنند.
    هنگام مطالعه تذکره‌الملوک باید در نظر داشت که دو مقام روحانى ممتاز وجود داشته است، یکى صدرخاصه و دیگرى صدرعامه (یا صدرممالک). استثنائا این دو سمت بیک نفر تعلق مى‌یافت. صریحا اظهار شده است که صدرخاصه نماینده شرع در محکمه دیوان بیکى بود. تعریف و توصیف وسعت اختیارات صدرخاصه همان سرحد شاخص اختیارات دیوان و خاصه است و از نظر روشن شدن مطالب مربوط به هزینه و درآمد تذکره‌الملوک بسیار نافع مى‌باشد. در مسائل مربوط به پیشوایى روحانیان و اداره موقوفات مطالب تذکره‌الملوک کاملا با عالم آرا مطابق است. اما نکته مربوط به حضور صدر در محکمه دیوان بیکى نشان مى‌دهد که سلاطین صفوى بر آن بودند تا استقلال روحانیان اسلامى را محدود کنند.


    در فصل سوم خواهيد خواند كه شاردن، قاضى را از لحاظ مقام بعد از شيخ‌الاسلام مى‌داند و اضافه مى‌كند كه از نظر وظايف قضايى اختيارات وى بسيار محدود است، و اين امر چندان دشوارى ايجاد نمى‌كند، زيرا محكمه ديوان بيكى، همچون دادگاه تجديد نظر به شمار مى‌رود.
    در فصل سوم خواهید خواند که شاردن، قاضى را از لحاظ مقام بعد از شیخ‌الاسلام مى‌داند و اضافه مى‌کند که از نظر وظایف قضایى اختیارات وى بسیار محدود است، و این امر چندان دشوارى ایجاد نمى‌کند، زیرا محکمه دیوان بیکى، همچون دادگاه تجدید نظر به شمار مى‌رود.


    در فصل پنجم، حدوث بعض تغييرات در تشكيلات مذهبى بيان شده است. اصولا قاضى عسكر، عهده‌دار امور روحانى نظام بايد باشد و از كتاب جهان آراء چنين برمى‌آيد كه نياى مؤلف در معيت اردوى اوزون حسن در لشكركشى به تفليس (881ق. برابر با 1476م.) رفت و نخستين كسى بود كه آيين اسلام را در شهرهاى مسيحيان اشاعه داد، در زمان سلطنت صفويه قاضى عسكر به مثابه مشاور ديوان بيكى در امور شرع بود، اين سمت بعدا از وى منتزع و بصدر محول گشت. در اواخر سلطنت صفويه مقام قاضى عسكر به اثبات دعاوى و مطالبات سربازان تنزل يافت.
    در فصل پنجم، حدوث بعض تغییرات در تشکیلات مذهبى بیان شده است. اصولا قاضى عسکر، عهده‌دار امور روحانى نظام باید باشد و از کتاب جهان آراء چنین برمى‌آید که نیاى مؤلف در معیت اردوى اوزون حسن در لشکرکشى به تفلیس (881ق. برابر با 1476م.) رفت و نخستین کسى بود که آیین اسلام را در شهرهاى مسیحیان اشاعه داد، در زمان سلطنت صفویه قاضى عسکر به مثابه مشاور دیوان بیکى در امور شرع بود، این سمت بعدا از وى منتزع و بصدر محول گشت. در اواخر سلطنت صفویه مقام قاضى عسکر به اثبات دعاوى و مطالبات سربازان تنزل یافت.


    مؤلف تذكره‌الملوك در مقدمه كوتاه، اما پرارزش خويش نخست سازمان ادارى شهرستان‌ها را كه در مقاله دوم خاتمه با تفصيل بيشترى بيان داشته است، مورد بحث قرار مى‌دهد. و سپس به بيان اركان مملكت كه مقيم پايتختند، مى‌پردازد.
    مؤلف تذکره‌الملوک در مقدمه کوتاه، اما پرارزش خویش نخست سازمان ادارى شهرستان‌ها را که در مقاله دوم خاتمه با تفصیل بیشترى بیان داشته است، مورد بحث قرار مى‌دهد. و سپس به بیان ارکان مملکت که مقیم پایتختند، مى‌پردازد.


    قسمت مربوط به شغل معيرالممالك حاوى بسيارى مطالب دقيق و پرارزش است. آشنايى كامل مؤلف تذكره‌الملوك با اين مبحث نشان مى‌دهد كه وى شخصا در ضرابخانه سمتى داشته است و جالب‌تر آن كه وى به اندك نشان دادن سود شاه از ضرابخانه، حتى در اوج قدرت حكومت صفوى تمايلى دارد از خلال اين اصرار، خواننده ممكن است، نتيجه بگيرد كه وى مى‌خواسته است، مسئوليت معيرالممالك يا احتمالا كسى را كه نامزد اين مقام بوده، سبک ‌تر نشان دهد.
    قسمت مربوط به شغل معیرالممالک حاوى بسیارى مطالب دقیق و پرارزش است. آشنایى کامل مؤلف تذکره‌الملوک با این مبحث نشان مى‌دهد که وى شخصا در ضرابخانه سمتى داشته است و جالب‌تر آن که وى به اندک نشان دادن سود شاه از ضرابخانه، حتى در اوج قدرت حکومت صفوى تمایلى دارد از خلال این اصرار، خواننده ممکن است، نتیجه بگیرد که وى مى‌خواسته است، مسئولیت معیرالممالک یا احتمالا کسى را که نامزد این مقام بوده، سبک ‌تر نشان دهد.


    == وضعيت كتاب ==
    == وضعیت کتاب ==
    فهرست لغات، اصطلاحات، كسان، قبايل و طوايف، نام كتاب‌ها و مجله‌هاى سازمان ادارى حكومت صفوى در انتهاى كتاب قيد شده است.
    فهرست لغات، اصطلاحات، کسان، قبایل و طوایف، نام کتاب‌ها و مجله‌هاى سازمان ادارى حکومت صفوى در انتهاى کتاب قید شده است.


    == منابع مقاله ==
    == منابع مقاله ==
    متن و مقدمه كتاب
    متن و مقدمه کتاب


    ==وابسته‌ها==
    {{وابسته‌ها}}


    [[تذکرة الملوک (سمیعا)]]


    [[رده:کتاب‌شناسی]]
    [[رده:کتاب‌شناسی]]
    [[رده:نظریه‌های سیاسی، حکومت، نظریه‌های حکومتی]]
    [[رده:نظریه‌های سیاسی، حکومت، نظریه‌های حکومتی]]
    [[رده:آثار خاورشناسان]]

    نسخهٔ کنونی تا ‏۲۵ نوامبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۹:۵۹

    تذکرة الملوک
    تذكرة الملوك
    پدیدآورانرجب‌نیا، مسعود (مترجم)

    میرزا سمیعا، محمد سمیع (نویسنده)

    مینورسکی، ولادیمیر فئودوروویچ (حاشيه نويس)

    دبیر سیاقی، محمد (به کوشش)
    عنوان‌های دیگرسازمان اداری حکومت صوفی، یا، تحقیقات و حواشی و تعلیقات استاد مینورسکی بر تذکره الملوک
    ناشرامير کبير
    مکان نشرتهران - ایران
    سال نشر1378 ش
    چاپ3
    شابک964-00-0533-9
    موضوعپادشاهی - متون قدیمی تا قرن 14

    میرزا سمیعا، محمد سمیع، قرن 12ق. تذکره الملوک - نقد و تفسیر

    کشور داری - متون قدیمی تا قرن 14
    زبانفارسی
    تعداد جلد1
    کد کنگره
    ‏JC‎‏ ‎‏49‎‏ ‎‏/‎‏م‎‏9‎‏ت‎‏4‎‏
    نورلایبمطالعه و دانلود pdf

    تذکرة الملوک، اثر میرزا سمیعا، مشتمل بر ساختار و تشکیلات ادارى دوره صفویه به همراه طبقات و مشاغل و مناصب آن زمان و حاوى اطلاعاتى درباره حکام و ولاه و سرحد داران و نیروى لشکرى است.

    ولادمیر مینورسیکى، استاد ادبیات فارسی در دانشگاه لندن و صاحب تألیفات متعدد در تاریخ ایران و اسلام، حاشیه‌ای بر این اثر نگاشته که مسعود رجب‌نیا آن را ترجمه و به کوشش محمد دبیرسیاقی منتشر نموده است.

    زمان تألیف

    تألیف کتاب در حدود سال 1145ق انجام یافته است.

    انگیزه تألیف

    ظاهرا این اثر به دستور اشرف افغان و به دست کسى که خود از مبانى تشکیلات ادارى صفوى آگاهى کامل داشته، به رشته تحریر درآمده است.

    ساختار

    ابواب پنجگانه کتاب تذکره‌الملوک مشتمل بر 84 فصل است و هر فصل وظایف مربوط به صاحبان مشاغل و مقامات و گه‌گاه زیردستان و همپایگان آنان را توجیه مى‌کند و در قسمت مربوط به مواجب (خاتمه مقاله اول) 28 مقام اضافى را نام برده است که جمعا فهرست مشاغل به 112 بالغ مى‌گردد. متن مزبور از نظر مشاغل عالى و مناصب مربوط به اداره مرکزى دولت کامل است. اما شاردن و کمپفر از چند مقام دیگر در مراتب متوسط و پایین نام برده‌اند که تذکره‌الملوک ذکرى از آنان ندارد.

    گزارش محتوا

    ترجمه تعلیقات پرفسور مینورسکى بر این کتاب را آقاى مسعود رجب‌نیا بر خود هموار ساختند و حاصل آن کار را با فهارس لازم و مقدمه‌اى جداگانه کتابى ساختند، تحت عنوان «سازمان ادارى حکومت صفویه» و به چاپ رساندند؛ مؤلف ناشناخته تذکرةالملوک میرزا سمیعا، برادر نیاى پدرى رستم‌الحکما؛ آقا محمد هاشم آصف حسینى، فرزند امیر محمدحسین پسر امیر شمس‌الدین محمد کارخانه آقاسى سلطانى صفوى، مؤلف رستم‌التواریخ و احتمالا امیر محمد سمیع کارخانه آقاسى گنج على خانى است.

    اما کتاب حاضر که «سازمان ادارى حکومت صفوى» نامیده شده است، ترجمه حواشى و تحقیقات و تتبعات فاضلانه خاورشناس نامى مینورسکى بر کتاب گرانبهاى تذکره‌الملوک است که در کمبریج از شهرهاى انگلستان بسال 1943 میلادى طبع و نشر گردیده است.

    بر کتاب حاضر نام «سازمان ادارى حکومت صفوى» گذاشته شده است، و این عنوان نیز مأخوذ از عبارتى از مقدمه مؤلف در تشریح مطالب کتاب است، فهارس لغات و اصطلاحات و اماکن و اعلام و قبایل کتب نیز بر آن افزوده شده است. اما فهرست لغات و اصطلاحات و مناصب شامل لغاتى است که در متن کتاب معنى و تفسیر شده و حاوى اصطلاحاتى است که شرح و توجیه دارند و مناصبى که وظایفشان بیان گردیده است.

    در فهرست اعلام و اماکن و کتب، آن اعلام تاریخى و جغرافیایى را که در متن فقط به خط لاتین قید شده است، براى آن که نیازمند فهرست علیحده نشود و خوانند را گمراه نسازد در ردیف الفبایى کلمات فارسی منتهى در ذیل صفحات آورده که در عین حال هم مردف باشد و هم مجزى.

    اطلاعات تذکره‌الملوک راجع به سازمان ولایات و نظام نسبه ناقص است. اما منابع فرنگى در این مورد بهترین وسیله تکمیل و توجیه مطالب متن مورد نظر ما (یعنى تذکره‌الملوک) مى‌باشند.

    نظر کلى سلاطین صفوى در برابر نفوذ مذهب و مقامات دینى این بوده است که با افزودن تعداد محاکم عرف و ایجاد اغتشاش و بى‌نظمى در قضاى شرع، و در تحت سلطه ظاهرى و دنیوى در آوردن پیشوایان اسلامى از فعالیت آنان بکاهند.

    در فصل اول مى‌خوانیم که شغل ملاباشى را سیاحان و آگاهان اروپایى ذکر نکرده‌اند، زیرا طبق مندرجات تذکره‌الملوک این سمت در زمان شاه سلطان حسین به محمدباقر مجلسى داده شد و شاه سلطان حسین خود در 1105ق (برابر 1694م.) بر اریکه سلطنت نشست و حقیقت آن است که به قرار اطلاع، سمت رسمى مجلسى در زمان شاه سلیمان همان مقام شیخ‌الاسلامى بوده است. محمدباقر مجلسى در 73 سالگى روز 27 رمضان 1110ق (برابر 29 مارس 1699 م.) درگذشت. سمت مزبور تا زمان نادرشاه نیز معمول بوده است.

    هنگام مطالعه تذکره‌الملوک باید در نظر داشت که دو مقام روحانى ممتاز وجود داشته است، یکى صدرخاصه و دیگرى صدرعامه (یا صدرممالک). استثنائا این دو سمت بیک نفر تعلق مى‌یافت. صریحا اظهار شده است که صدرخاصه نماینده شرع در محکمه دیوان بیکى بود. تعریف و توصیف وسعت اختیارات صدرخاصه همان سرحد شاخص اختیارات دیوان و خاصه است و از نظر روشن شدن مطالب مربوط به هزینه و درآمد تذکره‌الملوک بسیار نافع مى‌باشد. در مسائل مربوط به پیشوایى روحانیان و اداره موقوفات مطالب تذکره‌الملوک کاملا با عالم آرا مطابق است. اما نکته مربوط به حضور صدر در محکمه دیوان بیکى نشان مى‌دهد که سلاطین صفوى بر آن بودند تا استقلال روحانیان اسلامى را محدود کنند.

    در فصل سوم خواهید خواند که شاردن، قاضى را از لحاظ مقام بعد از شیخ‌الاسلام مى‌داند و اضافه مى‌کند که از نظر وظایف قضایى اختیارات وى بسیار محدود است، و این امر چندان دشوارى ایجاد نمى‌کند، زیرا محکمه دیوان بیکى، همچون دادگاه تجدید نظر به شمار مى‌رود.

    در فصل پنجم، حدوث بعض تغییرات در تشکیلات مذهبى بیان شده است. اصولا قاضى عسکر، عهده‌دار امور روحانى نظام باید باشد و از کتاب جهان آراء چنین برمى‌آید که نیاى مؤلف در معیت اردوى اوزون حسن در لشکرکشى به تفلیس (881ق. برابر با 1476م.) رفت و نخستین کسى بود که آیین اسلام را در شهرهاى مسیحیان اشاعه داد، در زمان سلطنت صفویه قاضى عسکر به مثابه مشاور دیوان بیکى در امور شرع بود، این سمت بعدا از وى منتزع و بصدر محول گشت. در اواخر سلطنت صفویه مقام قاضى عسکر به اثبات دعاوى و مطالبات سربازان تنزل یافت.

    مؤلف تذکره‌الملوک در مقدمه کوتاه، اما پرارزش خویش نخست سازمان ادارى شهرستان‌ها را که در مقاله دوم خاتمه با تفصیل بیشترى بیان داشته است، مورد بحث قرار مى‌دهد. و سپس به بیان ارکان مملکت که مقیم پایتختند، مى‌پردازد.

    قسمت مربوط به شغل معیرالممالک حاوى بسیارى مطالب دقیق و پرارزش است. آشنایى کامل مؤلف تذکره‌الملوک با این مبحث نشان مى‌دهد که وى شخصا در ضرابخانه سمتى داشته است و جالب‌تر آن که وى به اندک نشان دادن سود شاه از ضرابخانه، حتى در اوج قدرت حکومت صفوى تمایلى دارد از خلال این اصرار، خواننده ممکن است، نتیجه بگیرد که وى مى‌خواسته است، مسئولیت معیرالممالک یا احتمالا کسى را که نامزد این مقام بوده، سبک ‌تر نشان دهد.

    وضعیت کتاب

    فهرست لغات، اصطلاحات، کسان، قبایل و طوایف، نام کتاب‌ها و مجله‌هاى سازمان ادارى حکومت صفوى در انتهاى کتاب قید شده است.

    منابع مقاله

    متن و مقدمه کتاب

    وابسته‌ها