ایران در بازی بزرگ

ایران در بازی بزرگ
پدیدآوران	وین، آنتونی (نویسنده) هوشنگ مهدوی، عبدالرضا (مترجم)
ناشر	مؤسسه آبی پارسی، پل فیروزه
مکان نشر	تهران
سال نشر	1399
شابک	‎2ـ3ـ95285ـ622ـ978
کد کنگره	‏

ایران در بازی بزرگ: سر پرسی سایکس کاشف، کنسول، سرباز، جاسوس تألیف آنتونی وین، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی؛ در این کتاب نویسنده با دسترسی به انبوه اسناد و یادداشت‌های خانوادگی سایکس، خواننده را با وجوه کمتر شناخته‌شدۀ این مستشار بریتانیایی در ایران آشنا می‌کند. روایت آنتونی وین که تاریخ را بر محمل کتابی زندگی‌نامه‌ای پیش برده و پابه‌پای شرح وقایع زندگی سر پرسی سایکس، منویات بازیگران بازی بزرگ را پیش چشم خواننده می‌گشاید، با وقایع مهمی از تاریخ تخولات سیاسی ایران معاصر، از جمله با انقلاب مشروطه تا کودتای سوم اسفند 1299 مصادف است.

گزارش کتاب

بازی بزرگ، عصر رقابت دو ابرقدرت سدۀ نوزدهم (بریتانیا و روسیه) در صحنۀ مشرق‌زمین است؛ عصری که بریتانیا برای حفاظت از منافع خود در شبه‌قاره و همچنین در مسیر جلوگیری از دستیابی روسیه به خلیج‌فارس و اقیانوس هند به افزایش نفوذ خود در ایران به مثابۀ کشوری حائل پرداخت. قلمرو جغرافیای بازی بزرگ از جانب روسیه تا ورارودان (خانات خوقند) و از جانب بریتانیا تا آسیای مرکزی (پامیر) گسترش پیدا کرد. از 1830 تا 1895 تحولات بسیاری در مناطق مذکور رخ داد که بر منافع و سیاست‌های آتی این دو ابرقدرت تأثیرگذار بود و بازی‌های بزرگ در ادوار و اعصار بعدی نیز در قلمرو با بازیگران گوناگون شکل گرفت؛ همچنان که در دهۀ نود قرن بیستم میلادی اصطلاح «بازی بزرگ جدید» باب شد.

مأموریت سیاسی و نظامی سایکس در ایران در قالب بازی بزرگ از سال 1893 آغاز شد و به مدت 25 سال استمرار یافت. هرچند وظیفۀ اولیۀ سایکس رصد و بررسی تحرکات روسیه در آسیای مرکزی و ایران و ارائۀ طرح‌هایی برای ممانعت از توسعه و نفوذ روزافزون روسیه در این نواحی بود؛ اما اقامت طولانی‌مدت او در ایران و تسلط‌اش بر زبان فارسی و تاریخ و جغرافیای این مرزوبوم، زندگانی در میان ایلات و عشایر او را به مکاشفه در بیابان‌های ایران سوق داد؛ به گونه‌ای که به محض یافتن گونه‌های کمیاب زیستی یا اشیاء تاریخی، آن را با مشقات فراوان به منظور حفظ و ضبط، روانۀ موزه‌های انگلستان می‌کرد.

حضور سایکس در ایران که بیش از دو دهه به طول انجامید و آشنایی با خلق‌وخو و تاریخ و جغرافیا و فرهنگ ایرانیان، خواه و ناخواه موجب پیدایش نوعی گرایش به این سرزمین و همچنین حس مقابله با تهاجمات روسیه به ایران را در او به وجود آورد که نمود بارز آن، مخالفت سایکس با قرارداد 1907 بود؛ اما سایکس در وهلۀ اول به عنوان جاسوس و مقابله‌کننده با اقدامات روسیه در آسیای مرکزی روانۀ مأموریت شد و به هر روی او مجری منویات استعماری دولت بریتانیا بود و در راستای منافع ملی کشورش عمل می‌کرد.

سایکس مردی بسیار جالب بود. از این افسر سوار جوان، سوارکار، سایکس مردی بسیار جالب بود. از این افسر سوار جوان، سوارکار و چوگان‌باز ماهر و تیرانداز درجۀ یک انتظار می‌رفت که فردی غیرروشنفکر و اصولاً مرد بیابان باشد؛ در حالی که او بسیار دانشمند بود و به استادان دانشگاه شباهت داشت. اطلاعات گسترده‌ای دربارۀ ادبیات، اکتشافات، آثار کلاسیک اروپایی و شعرای انگلیسی داشت. به زبان‌های فارسی و عربی مسلط بود و قرآن را مطالعه کرده بود و در میان خاورشناسان اروپایی از احترام فراوانی برخوردار بود. او چند نمونه از پیکره‌های مفرغی ماقبل تاریخ و ظروف سفالی را که در نقاط دورافتادۀ ایران یافته بود، به موزۀ بریتانیا تقدیم کرد و در آخرین صحنه‌های «بازی بزرگ» خود را به بهترین وجه انجام داد. سایکس به دلیل تألیفات متعددش دربارۀ ایران و سایر ممالک آسیایی از محققان و خاورشناسان برجسته به شمار می‌رود. تاریخ ایران در دو جلد، تاریخ کرمان، ده هزار مایل در ایران، افتخار عالم تشیع، در واحه‌ها و صحراهای آسیای مرکزی، تاریخ افغانستان در دو جلد و تاریخ اکتشافات جغرافیایی از جمله تألیفات اوست.

در این کتاب نویسنده با دسترسی به انبوه اسناد و یادداشت‌های خانوادگی سایکس، خواننده را با وجوه کمتر شناخته‌شدۀ این مستشار بریتانیایی در ایران آشنا می‌کند. روایت آنتونی وین که تاریخ را بر محمل کتابی زندگی‌نامه‌ای پیش برده و پابه‌پای شرح وقایع زندگی سر پرسی سایکس، منویات بازیگران بازی بزرگ را پیش چشم خواننده می‌گشاید، با وقایع مهمی از تاریخ تخولات سیاسی ایران معاصر، از جمله با انقلاب مشروطه تا کودتای سوم اسفند 1299 مصادف است.

منابع مقاله

پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات