شمنیسم ایرانی: بررسی ساختارهای شمنی اسطوره و حماسۀ ایرانی

شمنیسم ایرانی: بررسی ساختارهای شمنی اسطوره و حماسۀ ایرانی
پدیدآوران	آقایی، سهند (نویسنده)
ناشر	خاموش
مکان نشر	اصفهان
سال نشر	1401
شابک	‎1ـ62ـ6942ـ622ـ978
موضوع	شمنیسم‌ - ایران‌,شمنیسم‌ در ادبیا‌ت‌
کد کنگره	‏BL ۲۳۷۰/ش۷آ۷ ۱۴۰۰

شمنیسم ایرانی: بررسی ساختارهای شمنی اسطوره و حماسۀ ایرانی تألیف سهند آقایی، در این کتاب داستان‌های اسطوره‌ای و حماسی ایرانی برای نخستین بار از منظر شمنی تحلیل شده است؛ چنان‌که نخست به اساسی‌ترین مباحث شمنیسم (افسون مانثر، نزول به جهان زیرین، پرواز جادویی، گرمای جادویی، زبان رمزی و ...) پرداخته شده و سپس با بررسی ساختارهای شمنی اسطورۀ ایرانی با تکیه بر شاهنامۀ فردوسی از شمنیسم ایرانی سخن گفته شده است.

ساختار

کتاب از شش فصل تشکیل شده است. عناوین فصلهای کتاب عبارت است از:

افسون مانثر

نزول به جهان زیرین

پرواز جادویی

گرمای جادویی و چیرگی بر آتش

«زبان رمزی» ـ «زبان حیوانات»

جادوی زمهریر و پیشگویی وضعیت آب‌وهوا

گزارش کتاب

اصطلاح شَمَن برگرفته از منابع روسی قرن هفدهم است؛ واژه‌ای که احتمالاً وام‌گرفته از زبان اونکی یا تونگوزی از اقوام سیبریایی است. همچنین برای توضیح این واژه با استناد به واژۀ سامانا در زبان پالی تحقیقاتی صورت گرفته است. برخی اشتقاق این اصطلاح را از سامانی پالی و از شا ـ مِن چینی می‌دانند؛ چنان‌که کشف واژه‌های مشابه در زبان توخاری و در سغدی به نظریۀ اصل هندی آن قوت بخشید؛ اما همچنان بسیاری از دانشمندان منشأ تونگوری را برای این واژه در نظر می‌گیرند.

میرچا الیاده شمنیسم را برابر با فن خلسه دانسته است و این یعنی شمن جادوپزشکی است که فنون خلسه را می‌شناسد و نه‌تنها به درمان دیگران که به درمان خویش نیز می‌پردازد و در این قول اخیر این واقعیت نهفته است که شمن قبل از همه خود را درمان کرده است. اما «شمنیسم آسیایی» اصطلاح جاافتاده‌تر از شمنیسم در هر کجای جهان است؛ زیرا شمنیسم به معنای دقیق کلمه، پدیده‌ای دینی مربوط به سیبری و آسیای مرکزی است و شواهد مربوط به آن نیز نخستین بار در همین نواحی گردآوری شده است.

یکی از استعدادهای اساسی شمنان زبان‌دانی ایشان است که با خویش‌کاری‌هایی چون موسیقی‌دانی، نوازندگی، شاعری و آوازخوانی ایشان مرتبط است؛ به‌گونه‌ای که می‌توان ادعا کرد «شمن» به‌جز تسلط بر زبان مادری، مدام در کار آموختن زبان‌های مختلف و تازه است. در وقاع توضیحش بایسته می‌نماید که یادگیری زبان رمزی، تکلم بطنی و همچنین هر آنچه به زبان بدن تعبیر می‌شود، در کنار یادگیری زبان‌ها، خط و آداب زندگی جوامع دیگر، به شمنان جایگاه رازآلود و منحصربه‌فردی می‌داده است. شمن‌ها آگاهان جوامع خویش بوده‌اند و دانستن زبان و آیین‌های نگارش از لوازم این آگاهی بوده است.

واژۀ شمن از دیرباز در متون ایرانی به کار رفته است؛ چنان‌که در زامیادیشت یکی از دلیری‌های گرشاسپ کشتن شخصیتی به نام ارزوشمن است که چون شمنان با زیورآلاتی که به خود آویخته است، توصیف می‌گردد. همچنین باید به دعوای میان مردمان زردشتی و شمنی اشاره کرد.

در این کتاب داستان‌های اسطوره‌ای و حماسی ایرانی برای نخستین بار از منظر شمنی تحلیل شده است؛ چنان‌که نخست به اساسی‌ترین مباحث شمنیسم (افسون مانثر، نزول به جهان زیرین، پرواز جادویی، گرمای جادویی، زبان رمزی و ...) پرداخته شده و سپس با بررسی ساختارهای شمنی اسطورۀ ایرانی با تکیه بر شاهنامۀ فردوسی از شمنیسم ایرانی سخن گفته شده است.

اولین فصل کتاب دربارۀ افسون مانثر است. درمان از راه به‌کاربردن کلام مقدس (مانثر/مانسر) پدیده‌ای است جادویی ـ دینی که بیش از هر روش درمانی دیگری در منابع اسطوره‌ای ایران به چشم می‌خورد.

صعود به عالم بالا یا پرواز جادویی دیدار با خدایان جهان برین را ممکن می‌سازد و نزول به جهان زیرین دیدار با خدایان جهان زیرین یا شیاطین مرگ را. شمنان برای آنکه روح بیمار را از خطر مرگ نجات دهند، به جهان زیرزمینی هبوط می‌کنند و راه غلبه بر شیاطین را هم از خدایان فرمانروا بر جهان زیرین فرا می‌گیرند. در فصل دوم نخست به این پدیدۀ جادویی ـ دینی در شمنیسم پرداخته شده و سپس این مسئله در منابع اساطیری ایران و شاهنامه با عناوین ور جمکرد، نزول افراسیاب به جهان زیرین، و پل یا گذرگاه دشوار تبیین شده است.

در سراسر جهان خدایان با ارتفاع پیوند داشته‌اند؛ چنان‌که پرواز جادویی یا صعود به عالم بالا و زمان اسطوره‌ای در تاریخ ادیان کاملاً شناخته شده است. در فصل سوم نخست به این پدیدۀ جادویی ـ دینی در شمنیسم پرداخته شده و سپس آن در منابع اساطیری ایران و شاهنامه بررسی شده است.

شمن‌ها چون مرتاضان و برخی عرفا گاه در خلسه و گاه در حالت معمولی توانایی لمس‌کردن اجسام تفته را دارند و تحمل بلندآستانی در برابر سرماهای استخوان‌سوز نیز. در فصل چهارم افزون بر سخن‌گفته در باب پدیده‌های جادویی ـ دینی، گرمای جادویی و تسلط بر آتش، به بازجستن آنها در داستان‌های شاهنامه نیز پرداخته شده است.

پدیدۀ زبان رمزی ـ زبان حیوانات برابر با آگاهی‌داشتن شمن از رازهای طبیعت و توانایی‌اش در دوستی با حیوانات است. او در دل طبیعت با فنونی که فراگرفته، نبض محیط را در دست می‌گیرد و با تقلید صدای حیوانات به آنها نزدیک و با آنها دوست می‌شود تا شرایط جهان مینوی را برای خود بازسازی کند. در این هنگام او به تجربۀ مقدس یکی‌شدن با مرکز که در کیهان‌شناسی شمنی سراسر جهان نمونه دارد، نائل آمده است. در فصل پنجم کتاب بیرون از پرداختن به پدیدۀ زبان رمزی ـ زبان حیوانات، آثار این پدیده در شاهنامه بررسی شده است.

شمنان می‌توانند جامعه را از میزان باران و برفی که در آینده خواهد بارید، آگاه کنند یا اینکه شرایط جوی را برای شکارگران پیشگویی کنند. در واقع توانایی‌های خلسه‌آمیز شمن به او این امکان را می‌دهد تا تغییرات جوی را پیش‌بینی کند و از قدرت غیب‌گویی برخوردار باشد. گشادن باران و بستن تگرگ و پیشگویی وضعیت آب‌وهوا از اعجازها و خویش‌کاری‌های متداول شمن‌ها به‌ویژه در شمنیسم آسیایی بوده است. در فصل پایانی کتاب نخست به جادوی زمهریر و پیشگویی وضعیت آب‌وهوا در شمنیسم پرداخته شده و سپس ردپای آنها در شاهنامه با عناوین جادوی سرو، بازور جادو و پیشگویی کیخسرو بازجسته شده است.

منابع مقاله

پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات