دانشنامه بریتانیکا

Encyclopædia Britannica
پدیدآوران	آندرو بل (نویسنده)
ناشر	شرکت دایرةالمعارف بریتانیکا
مکان نشر	انگلستان (۱۷۶۸–۱۹۰۰)، آمریکا (۱۹۰۱–تاکنون)
شابک	‎‎۱−۵۹۳۳۹−۲۹۲−۳
موضوع	دانشنامه عمومی
زبان	انگلیسی
کد کنگره	‏AE ۵/د۲ ۴۱۷۶

دانشنامه بریتانیکا (به انگلیسی: Encyclopædia Britannica)، بریتانیکا قدیمی‌ترین و بزرگترین دایرةالمعارف عمومی انگلیسی زبان است که مؤسسۀ خصوصی بریتانیکا آن را منتشر می‌کند.

این دایرةالمعارف نخستین‌بار بین سالهای ١٧۶٨ تا ١٧٧١، در سه مجلد، منتشر شد. بریتانیکا، با پیشرفت و گسترش حوزه‌های دانش بشری و بنابر نیازهای جامعه، ویرایش‌های متعددی شده و به ویرایش پانزدهم رسیده و نخستین دایرةالمعارفی است كه شیوۀ تجدیدنظر دوره‌ای را اتخاذ کرده، که بر اساس آن هر مقاله با برنامه‌ای منظم به‌روز و بازچاپ می‌شود. این دانشنامه از ١٩٠١ تاکنون در امریکا منتشر می‌شود، اما هنوز بر اساس تلفظ بریتانیایی واژگان نوشته و چاپ می‌گردد.

در بریتانیکا همواره دو هدف اصلى مورد توجه بوده است: نخست اينكه مرجع علمى معتبری برای دانش پژوهان باشد، دوم اینکه اطلاعات دقیق و مستندی در اختیار محققان و علاقه‌مندان قرار دهد. در ١٩٧۴، در ویرایش پانزدهم، هدف دیگری نیز در نظر گرفته شد: سازماندهی و طبقه‌بندی دانش بشری.

طرح اوليۀ اين دايرةالمعارف - كه مبدعان آن اندرو بل (1726-1809م)، كالين مکفارکوار (1745-1793) و ویلیام‌اسملی (1740-1795) بودند - شامل 45 موضوع از موضوعات عمومی هنر و علوم بود که به‌مرور به موضوعات تخصصى‌تر تقسيم شدند.

دوره‌ها

تاریخ دایرةالمعارف بر یتانیکارا به پنج دورۀ اصلی می‌توان تقسیم کرد:

دوره اول

دورۀ ویرایش‌های اول تا ششم (بین سالهای ١٧۶٨ تا١٨٢۶م). اين دايرة‌المعارف اول بار بین سالهای ١٧۶٨ و ١٧٧١ در ادینبورو اسکاتلند با عنوان دانشنامۀ بریتانیکا یا فرهنگ علم و هنر به روش نوین، به اقتفای آنسیكلوپدى مشهور فرانسه، چاپ شد. بريتانيكا در اصل نام شرکتی اسکاتلندی بود که انتشار آن را برعهده داشت. این دانشنامه در ابتدای چاپ، نظم مشخصی نداشت و تنها هدف آن مطرح‌كردن موضوعات علمی به‌صورت عمومى بود.

دوره دوم

دورۀ ویرایش‌هاى هفتم تانهم (١٨٢٧-١٩٠١م). تأليف مقالات این دوره به سرپرستى انتشارات ادینبورو و به ویراستاری نپیر صورت پذیرفت. در ویرایش هفتم، مؤلفان خارجی و دانشمندان و محققان بنام کشورهای گوناگون مقاله داشتند. نخستین‌بار در این ويرايش برای مقالات نمایه تهیه شد که این کار تا ١٩٧۴ ادامه یافت. ویرایش هشتم، پس از مرگ نپیر(١٨٢٧)، در ٢١ جلد چاب شد و ویراستار آن ت.س.تريل بود. ویرایش نهم در ٢٢ جلدو یک جلد نمایه بین سالهای ١٨٧۵ تا ١٨٨٩، به ویراستاری ت. س. بینز، به‌چاپ رسید. این دوره، در مقایسه با دورۀقبلی، کاری جدید و حاوی فھرستی ازنام مؤلفان ومدخل‌هابود. ویرایشی با ١١٠٠ مؤلف امریکایی و ۶٠ مؤلف اروپایی، کانادایی، استرالیایی و نیوزلندی.

دوره سوم

دورۀ ویرايش‌هاى دهم تا چهاردهم (١٩٠١-١٩٧٣). به سبب بحران‌هاى مالى بسيار، زمینۀ انتقال بریتانیکا به امریکا مهیا شد. ویرایش دهم در ١٩٠٢ و با سرپرستی بازرگانی آمریکایی اداره می‌شد. مالکان آمریکایی به‌مرور مقالات را ساده‌تر کردند و از پیچیدگی علمی آن كاستند. اين ويرايش زير نظر سه ويراستار به چاپ رسيد: د.م. والاس، ا. ت.هدلی و هیو چیزوم و هینت ویراستاری به دو بخش تقسیم شد: بخش لندن زیر نظر چیزوم و بخش نیویورک زیر نظر فرانكلین هوپر.

دوره چهارم

دورۀ ویرایش پانزدهم (از ١٩٧۴م تاکنون). در ١٩٧۴م بریتانیکا در پی هفده سال تلاش و صرف ٣٢میلیون دلار، مجدداً در سی جلد منتشر شد. این ويرايش در ١٩٨٥ بازچاپ شد. در این دوره این دایرةالمعارف محل تلاقی دو دیدگاه گوناگون بود: دیدگاه کسانی که معتقد بودند دربارۀ هرچه هست باید مقاله‌ای تألیف شود، و کسانی که دایرةالمعارف را کاری فرهنگی و آموزشی شبیه آموزش و پرورش آزاد می‌دانستند. برآیند این اختلاف نظرها برای ویراستاران بريتانيكا این بود كه اين مجموعۀ ارزشمند صرفاً با داشتن نظام الفبايی و مدخلهای بی‌ارتباط با یكدیگر، درخور رشد روزافزون دانش بشرى نيست. بنابراين می‌بایست طرحی نو برای پاسخگویی به این سه نیاز اصلی دانش پژوهان درانداخته می‌شد: دستیابی به حقایق یا داده‌های معتبر باسرعت و سهولت، کشف معانی این حقایق، وبازنگری در همۀ زمینه‌های یادگیری.

این مهم به‌دست مورتیمر آدلر، نویسنده و ويراستار بريتانيكا، انجام شد وسرانجام این دایرةالمعارف در سه قسمت كلی سازماندهی گردید: ماكروپديا (بخش دانش كلان)، میکروپدیا (بخش دانش خرد)، وپروپديا (بخش مقدمۀ دانش). بريتانیکای ويرايش پانزدهم در واقع برمبنای طبقه‌بندی علوم و معارف در پروپدیا تنظیم شده و ویراستار آن وارن پریس است.

ماکروپدیا: ماکروپدیا بخش مقالات کلان و تفصیلی بریتانیکاست، در هفده جلد، با مقالات بلند (بيست تا صد صفحه‌اى) و نظم الفبايى. هر جلد حدود چهل مقاله دارد كه بررسی جامع يک شخصيت، يک زمينۀ موضوعى، يك عقيده وغيره است وهمۀ مقالات آن کتابشناسی دارند.

میکروپدیا: میکروپدیا، در دوازده جلد، بخش مقالات خرد بریتانیکاست. این بخش شامل اطلاعات کوتاه بر اساس نظم الفبایی است. ميكروپديا ۶۵٠٠٠ مدخل اصلى و نصف این تعداد مدخل ارجاعی دارد. طول متوسط هر مقاله سیصد کلمه است (به جز مدخل‌های مربوط به کشورها، شخصیتها و عقاید که تاسه هزار کلمه نیز می‌رسند). تنها حدود دوهزار مقالۀ میکروپدیا کتابشناسی دارند. بدين ترتيب خوانندگان براى مطالعه در زمينۀ موضوعات مورد علاقۀ خود نخست به بخش پروپدیا مراجعه و از وجود آن اطمینان حاصل کرده، سپس با مراجعه به نمایه جای دقیق آن موضوع را در پیکرۀ کلی این دایرة‌المعارف بازمی‌یابند.

پروپدیا: ماکروپدیا و میکروپدیا، به کمک نمایه‌ای دقیق و دوجلدی که راهنمایی برای مطالب وابسته به هم است، مرتبط مى‌شوند. پروپديا «سرفصل دانش» دانسته مى‌شود.

مطالب آن بر اساس موضوعات عام طبقه‌بندی شده و هدف آن سرفصل بندى دانش بشرى است، برای نشان‌دادن ارتباط اندیشه‌ها، اشخاص و وقایع. نمايۀ پروپديا در زمرۀ بهترین نمایه‌هاست و در حدود ٧٩٠,٠٠٠ شناسه دارد.

دوره پنجم

دورۀ پنجم: دورۀ ورود به دنیای سرعت در انتقال اطلاعات و حضور در جهان دایرةالمعارف‌های دیجیتال است. با فرارسیدن عصر انفجار اطلاعات ودر آغاز دهه ١٩٩٠، جای خالى بريتانيکا بر لوحهای فشرده و برای استفادۀ عموم در رایانه‌های شخصی و خانگی محسوس بود. در این دوره نسخه‌های دیجیتال بریتانیکا طراحی و در شبكه‌های رايانه‌اى برخط عرضه شد. در سپتامبر ١٩٩٣ اولين نسخه بريتانيكاى برخط رسماً منتشر شد. بريتانيكا اولين ناشرى بود که دایرةالمعارف خود را بدون دریافت هزینه به‌صورت برخط عرضه کرد که در واقع راهی برای جلب خوانندگان و رقابت با دیگر دایرةالمعارفهای اینترنتی بود. به این ترتیب، همۀ متخصصان و غیرمتخصصان می‌توانستند از آن استفاده كنند و بین خوانندگان عادی، خانواده‌ها مجاب می‌شدند که این اثر منبع آموزشی برجسته‌ای برای فرزندانشان است.

بریتانیکا برای دیگر سنین

بریتانیکای نوجوانان در ١٩٣۴ در دوازده جلد و چاپ دوم آن در ١٩۴٧ در پانزده جلد و همچنین بریتانیکای کودکان در ١٩۶٠ برای کودکان هفت تا چهارده‌ساله منتشر شد. در ١٩۶١ یک مجموعۀ شانزدەجلدی دایرةالمعارف کودکان کوچکتر، برای کودکانی که فقط می‌توانستند بخوانند، چاپ‌ شد.

اولین بریتانیکای من، از دیگر انتشارات بریتانیکا بود که مخاطب آن کودکان شش تادوازده سال بودند. از ١٩٣٨، شرکت دانشنامۀ بریتانیکا هر ساله کتاب سال خود را چاپ می‌کند که حاوی اطلاعات سال گذشته است.

منابع مقاله

خوش چین‌گل، هلن، دانشنامه و دانشنامه‌نگاری، تاریخچه، روش‌هاو نمونه‌ها؛ زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، کتاب مرجع، 1399.