فرهنگ زبان فارسی باستان

فرهنگ زبان فارسی باستان
پدیدآوران	مولایی، چنگیز (نویسنده)
ناشر	آوای خاور
مکان نشر	تهران
سال نشر	1399
شابک	‎2ـ21ـ9923ـ600ـ978
کد کنگره	‏

فرهنگ زبان فارسی باستان تألیف چنگیز مولایی، در تدوین این فرهنگ‌نامه، تا حدودی از شیوۀ مرسوم و متداول در فرهنگ‌نویسی که اساساً مبتنی بر رعایت اختصار در گزارش اطلاعات مربوط به تعریف و تبیین مؤلفه‌های معنایی لغات و تعیین نوع دستوری و ذکر اشتقاق آنها است، عدول شده و مطالب ذیل مداخل ـ تا آنجا که ضرورت داشت ـ با ذکر امثله و شواهدی از متون موجود فارسی باستان همراه با نقد و بررسی آراء محققان در خصوص معانی و وجه اشتقاق لغات، کاربرد نحوی آنها در بافت جملات، قرائت و بازسازی لغات و عبارات آسیب‌دیدۀ کتیبه‌ها، به تفصیل آمده است.

ساختار

کتاب در دو بخش تدوین شده است.

گزارش کتاب

در تدوین این فرهنگ‌نامه، تا حدودی از شیوۀ مرسوم و متداول در فرهنگ‌نویسی که اساساً مبتنی بر رعایت اختصار در گزارش اطلاعات مربوط به تعریف و تبیین مؤلفه‌های معنایی لغات و تعیین نوع دستوری و ذکر اشتقاق آنها است، عدول شده و مطالب ذیل مداخل ـ تا آنجا که ضرورت داشت ـ با ذکر امثله و شواهدی از متون موجود فارسی باستان همراه با نقد و بررسی آراء محققان در خصوص معانی و وجه اشتقاق لغات، کاربرد نحوی آنها در بافت جملات، قرائت و بازسازی لغات و عبارات آسیب‌دیدۀ کتیبه‌ها، به تفصیل آمده است.

این کتاب در دو بخش به این شرح تدوین شده است:

بخش اول مشتمل بر فهرستی از لغاتی است که در کتیبه‌های فارسی باستان به کار رفته‌اند. این لغات بر اساس مخارج حروف به الفبای اصلی تنظیم شده‌اند. در برابر هر لغت، نخست حرف‌نویسی، سپس واج‌نویسی آن آمده است. در برابر صیغه‌های افعال بعد از حرف‌نویسی و واج‌نویسی به ریشه‌های آنها در بخش واژه‌نامۀ تفصیلی ارجاع داده شده است. شیوۀ اخیر در مورد برخی از صورت‌های صرفی اسامی و صفت‌ها و ضمایر نیز اتخاذ شده که به نظر می‌رسید یافتن ستاک یا مادۀ آنها در واژه‌نامۀ تفصیلی قدری دشوار باشد. بعد از ترتیب الفبایی لغات، اندیشه‌نگارها یا به تعبیر برخی از محققان واژه‌نگارها ذکر شده‌اند. در بخش پایانی این فصل فهرستی از علایم و نشانه‌هایی آمده که در خط میخی فارسی باستان از آنها برای نشان دادن اعداد استفاده می‌شده است. تعداد این علایم اندک بوده و غالباً این نشانه‌ها در کتیبۀ داریوش در بیستون استعمال شده‌اند. فقط دو نشانه در کتیبۀ کاخ داریوش در شوش و دو نشانۀ دیگر در دو وزنۀ متعلق به عهد داریوش اول به کار رفته‌اند. در برابر علایم عددی نخست معادل آنها به اعداد رومی آمده، سپس موارد استعمال آنها در کتیبه‌ها ذکر شده است.

بخش دوم با عنوان «واژه‌نامۀ تفصیلی کتیبه‌های فارسی باستان» در واقع پیکرۀ اصلی این لغتنامه را شکل می‌دهد. در این بخش ریشه‌های افعال، ستاک‌های اسم و صفت، ضمایر شخصی، موصولی و اشاره، حروف اضافه، حروف ربط و قیود به ترتیب الفبایی بررسی شده‌اند.

در برابر ریشه معنی آن آمده و سپس زیر ریشه، ماده یا ماده‌هایی ذکر شده که صیغه‌هایی از آن ماده یا ماده‌ها در کتیبه‌های فارسی باستان به کار رفته‌اند. بعد از توضیح مؤلفه‌های معنایی ریشه و ذکر ماده‌های آن، صیغه‌های افعال آمده‌اند. صیغه‌هایی از افعال که با پیشوند از ریشه بنا شده‌اند، بعد از صیغه‌هایی آمده‌اند که فاقد پیشوند هستند. در مبحث اشتقاق که مبحث پایانی همۀ مدخل‌هاست، نخست اصل و معنی ریشه در هندوایرانی متقدم، سپس معادل آن در زبان‌های اوستایی و ودایی آمده است.

در برابر ستاک‌های اسم، صفت و ضمایر، نخست نوع دستوری آنها قیده شده، سپس معنی ستاک آمده است. در صورتی که ستاک اسم یا صفتی از مؤلفه‌های معنایی مختلفی برخوردار بود، معانی مختلف زیر ستاک از هم تفکیک شده و برای هر کدام شاهدی از متون موجود ارائه شده است.

حروف اضافه و ربط در این لغتنامه مورد توجه خاص قرار گرفته، معانی و کارکرد نحوی آنها با تفصیل بیشتری بررسی شده است. در برابر حروف اضافه معنی یا معانی آنها بیان شده و زیر هر حرف اضافه، موارد استعمال آن در کتیبه‌های فارسی باستان آمده است. سپس کارکرد نحوی حرف اضافه، مبنی بر اینکه عامل چه نوع حالت یا حالات دستوری است، همراه با ذکر مثال از کتیبه‌ها بررسی شده است.

منابع مقاله

پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات