گسترش آیین بودایی در شرق ایران باستان

گسترش آیین بودایی در شرق ایران باستان
پدیدآوران	اصغری، فاطمه (نویسنده)
ناشر	شفیعی
مکان نشر	تهران
سال نشر	1400
شابک	‎8ـ6ـ98236ـ622ـ978
کد کنگره	‏

گسترش آیین بودایی در شرق ایران باستان تألیف فاطمه اصغری، نویسنده در این کتاب به طور مفصل به گسترش آیین بودایی در شرق ایران باستان می‌پردازد و شاید از معدود کتاب‌هایی است که به گسترش جغرافیایی آیین بودا پرداخته اشاره کرده است.

ساختار

کتاب در سه فصل به نگارش درآمده است.

گزارش کتاب

آیین بودایی از سنت‌های کهن هندی است که در حدود قرن ششم پ.م در شمال هند به وسیلۀ گوتامه‌بودا بنیان‌گذاری شد. این آیین بر مبنای مجموعه‌ای از اصول فلسفی و اخلاقی استوار است. گسترش این آیین در نواحی مختلف، در زمان حیات بودا صورت گرفت. زمانی که بودا به حقیقت دست پیدا کرد، شروع به گسترش آیین خود نمود و چند سده بعد از مرگ بودا، این آیین به نواحی مختلف رسید و تبدیل به مذهب بزرگ جهانی شد.

آیین بودایی در قرن سوم پ.م هم‌زمان با سلسلۀ سلوکیان و اشکانیان، به نواحی شرقی ایران وارد شد. در دورۀ سلوکیان و هم‌زمان با حکومت‌ سلسلۀ موریا در هند، این آیین در سند و ماوراءالنهر رواج یافت. در این دوره، آیین بودایی در نواحی شرقی ایران، بیشتر در مناطقی چون بلخ، بامیان، سغد، آسیای میانه، چین و ختن اشاعه پیدا کرد.

مرحلۀ آغازین گسترش و نفوذ آیین بودایی در نواحی شرقی ایران به دورۀ آشوکا (273 ـ 232 پ.م) امپراتور برجستۀ سلسلۀ موریا در هند باز می‌گردد. با گرویدن آشوکا به آیین بودایی، وی این آیین را در سراسر قلمرو خود رسمی اعلام کرد. آشوکا از پایتخت خود شهر پاتالی‌پوترا، راهبانی را برای تبلیغ و ترویج آیین بودایی به شرق ایران رهسپار کرد. این اقدام مقارن با حکومت یونانیان باختر بود.

می‌توان گفت در دورۀ فرمانروایی آشوکا، آیین بودایی بزرگ‌ترین سهم را در حیات فکری و فرهنگی ایرانیان در نواحی شرقی و شمال شرقی ایران داشته است. در واقع مردمان نواحی شرقی ایران اولین گروندگان غیرهندی به آیین بودایی به شمار می‌رفتند که این امر با تلاش بسیار آشوکا و با فرستادن مبلغان، ساختن معابد و استوپاهای بسیار در نواحی مختلف سرزمین‌های تحت نفوذ خود محقق شد.

از قرن اول میلادی به بعد گروهی از ایرانیان بودایی به چین مهاجرت کردند و در آنجا به تبلیغ آیین بودایی پرداختند. با روی کارآمدن اشکانیان به دلیل آزادی مذهبی در این دوره، تعدادی از شاهزادگان اشکانی به آیین بودایی گرویدند. یکی از متولیان آیین بودایی و مترجم کتب دینی بودایی در چین، شاهزاده‌ای به نام «آن شی کائو» از خاندان شاهنشاهی اشکانی بود که در سال 148 م. به شهر «لئویانگ» مهاجرت کرد و با اقامت بیست‌ساله‌اش در این شهر به زبان چینی تسلط پیدا کرد و با بنیاد نهادن مکتبی، در رأس مترجمانی قرار گرفت که 39 جلد کتاب بودایی را به چینی ترجمه کردند و سبب ترویج آیین بودایی در سراسر چین شدند.

در دورۀ اشکانیان شاهد ظهور قدرت جدیدی در شرق ایران به نام کوشانیان هستیم. در این دوره آیین بودایی رواج بیشتری پیدا کرد؛ به گونه‌ای که از پادشاهان کوشانی در منابع بودایی با عظمت یاد شده است. در این زمان بوداییان هندی که تحت فشار برهمنان هندی بودند، از زیر فشار آنها خارج شد و با حمایت شاهان کوشانی توانستند به امنیت دینی خود دست پیدا کنند. امپراتوری کوشانی و در رأس آن کانیشکا (127 ـ 150 م) بزرگ‌ترین و برجسته‌ترین امپراتور این سلسله پس از سلسلۀ موریا، مهم‌ترین نقش را در تبلیغ و ترویج آیین بودایی داشته است. به دلیل اقدامات برجستۀ وی در زمینۀ گسترش آیین بودایی، وی را آشوکای دوم نیز نام نهاده‌اند.

پیشروی جغرافیایی مذهب بودا را می‌توان در دوران مختلف به چند دسته تقسیم کرد؛ ابتدا در خود هند گسترش پیدا کرد و سرانجام در سده سوم پیش ازمیلاد مسیح به نواحی شرقی ایران و ماوراءالنهر رسید. گسترش آئین بودایی در افغانستان کنونی و شرق ایران به دوران سلوکیان و اشکانیان باز می‌گردد، زمانی که هنوز یونانیان باختر در این نواحی حکمرانی می‌کردند و مروجان مذهب بودا آزادانه در این مناطق فعال بودند. مذهب و آئین بودایی در دوران سلوکی و اشکانی نقش زیادی در حیات فکری و فرهنگی ایرانیان داشت و در واقع ساکنان شرق ایران که همان کوشانیان محسوب می‌شدند، نخستین غیر هندیان بودایی بودند. بودائیان در زمان اشکانیان و حتی دوران ساسانیان هم آزادانه در این مناطق می‌زیستند و به ترویج دین‌شان مشغول بودند، سرانجام با قدرت گرفتن شاپور اول و در ادامه قدرت گرفتن کرتیر بودائیان هم تحت تعقیب و آزار و اذیت قرار گرفتند. جالب اینجاست که رویدادها و اتفاقات تاریخ ایران سهم عمده‌ای در ترویج مذهب بودایی داشت، درست همان‌طور که در دوران اسلامی تاجران، دریانوردان و در مجموع ایرانیان اسلام را به شرق و جنوب شرق آسیا بردند و باعث شدند تا هم اکنون شاهد کشورهای مسلمانی چون مالزی واندونزی در آن قسمت باشیم، بودائیان ایران هم در قرن اول میلادی تصمیم به مهاجرت گرفتند و راهی چین شدند و در نتیجه سرزمین چین را با مذهب بودایی گره زدند.

نویسنده در این کتاب به طور مفصل به گسترش آیین بودایی در شرق ایران باستان می‌پردازد و شاید از معدود کتاب‌هایی است که به گسترش جغرافیایی آیین بودا پرداخته اشاره کرده است. حرکت جغرافیایی بوداییان اگرچه از ناحیه غرب آسیا قوت و قدرت چندانی نداشت؛ اما این آیین از ناحیه شرق تا چند سده پیش هم در حال پیشروی بود و در نهایت با رسیدن به ژاپن، آخرین خشکی شرق آسیا را تحت تاثیر قرار داد.

در فصل نخست کتاب نگاهی به تاریخ پادشاهی هند در دوران باستان انداخته شده و در خلال آن مباحثی چون زندگی‌نامه، اصول و عقاید بودا، مسائل اخلاقی در بودیسم، مکتب‌های بودایی و .... بررسی شده است. فصل دوم کتاب اختصاص به بررسی پادشاهی کوشانیان و اشکانیان و گسترش بودیسم در شرق ایران باستان دارد. فصل سوم و پایانی کتاب دربارۀ تأثیرات متقابل فرهنگی گسترش بودیسم در مناطق شرقی ایران است. نتیجه‌گیری مباحث نیز در پایان کتاب آورده شده است.

منابع مقاله

پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات